Birazoku

Mantıkta; lafızların türlerini, delâletini, bilinenlerin konu ve yüklem olabilmesi için onları tümel, tikel, özsel, ilintisel, tür ve ayrım olma bakımından birbirinden ayırmayı incelemek zorunludur. Çünkü bu incelemeler mantığın konularına ve problemlerine götüren maddî illetlerdendir. Zira mantığın problemleri, özsel tanım, ilintisel tanım, önermeler ve kıyastır. Bunlardan her biri de müfretlerden oluşur. Tarifler, özsel ve ilintisel müfretlerden; kıyaslar ise iki ya da daha fazla müfretten oluşturulmuş ve kıyasta öncül olarak isimlendirilen önermelerden oluşur. Bileşikleri bilmek, kendisini oluşturan müfretleri bilmeye bağlıdır. Bundan dolayı mantıkta önce müfretlerin ve bilinenlerin incelenmesinde bir beis yoktur.

Zeynuddin el-Keşşî (ö.1210-1228)

İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR ————————————————————————– 7
ÖN SÖZ ———————————————————————————— 9
1. Çalışmanın Sınırları ———————————————————- 11
2. Çalışmanın Amacı ———————————————————— 13
BİRİNCİ BÖLÜM
ZEYNUDDİN EL-KEŞŞÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ ———————- 17
1. Zeynuddin el-Keşşî’nin (ö. 1210-1228) Hayatı ———————- 17
2. Zeynuddin el-Keşşî’nin Eserleri ——————————————- 22
İKİNCİ BÖLÜM
KAVRAMLAR MANTIĞI———————————————————— 35
1. Bilgiden Mantığa Giden Süreç ——————————————– 35
1.1. İlimler Sınıflamasında Mantık ————————————- 35
1.2. Bilgi ———————————————————————– 44
1.3. Mantığın Tanımı ——————————————————- 60
1.4. Mantığın Konusu —————————————————— 68
1.5. Mantığın Faydası —————————————————— 73
1.6. Mantığa Duyulan İhtiyaç ——————————————- 75
2. Kavramlar Mantığının İlkeleri ——————————————– 78
2.1. Lafızlar ve Manalarına Delâleti ———————————– 80
2.2. Müfred ve Mürekkeb Lafızlar ————————————– 85
2.3. Tümel ve Tikel ——————————————————— 93
2.4. Mahiyet, Zâtî ve Arazî ———————————————– 98
2.5. Beş Tümel ————————————————————- 104
2.6. Kategoriler ———————————————————— 117
3. Kavramlar Mantığının Amacı: Tarifler ——————————- 123
3.1.Tarif ve Türleri ——————————————————– 126
3.2. Tarifte Ortaya Çıkan Hatalar ———————————— 131
SONUÇ ——————————————————————————— 137
KAYNAKÇA ————————————————————————— 142

ÖN SÖZ

Felsefi bilimlerin İslam kültürüne intikali ile beraber şerh, haşiye talik vb. çalışmalar yapıldığı gibi zamanla bu alanda orijinal çalışmalar da yapıldı ve büyük bir metruke oluştu. Ülkemizde son yıllarda yüksek lisans ve doktora çalışmalarıyla bu zengin metrukeyi bilimsel olarak ortaya koyan ve inceleyen tahkik, tercüme ve değerlendirme türü sevindirici çalışmalar yapılmaktadır. Yapılan bu bireysel çalışmaların yanında Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’nın destek ve teşvikleri ile bu alanda yapılan çalışmalar ilerleyerek devam etmektedir.

Biz de yapılan bu çalışmalara katkısı olacağı düşüncesiyle Fahreddîn er-Râzî’nin (ö. 1210) öğrenciliğini yapmış ve dönemin birçok mantıkçısı tarafından eserlerinde kendisine atıfta bulunulan Abdurrahman b. Muhammed Zeynuddin elKeşşî’nin (ö. 1210-1228) Hadâiku’l-Hakâik isimli eserinin mantık bölümünün tasavvurat kısmından yola çıkarak onun kavramlar konusundaki görüşlerini ortaya şoymaya çalıştık. Bu çalışma Zeynuddin el-Keşşî’nin Hadâiku’l-Hakâik Adlı Eserinin Mantık Bölümünün Tasavvurat Kısmının, Tahkiki, Tercümesi ve Değerlendirmesi isimli yüksek lisans tezimizin gözden geçirilmiş halidir. Ancak bu çalışmada Hadâiku’l-Hakâik’in tasavvurlar kısmının tahkik ve tercümesi dışarıda bırakılmıştır.

Çalışma bir giriş ve iki bölüm olarak düzenlenmiştir. Girişte çalışmanın kapsamı, amacı, kaynaklar ve Keşşî’ye atıf yapan bilginler hakkında bilgi verildi. Birinci bölümde Keşşî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verildi. İkinci bölümde, Keşşî’nin kavram (tasavvur)lar mantığı, selefleri ve halefleri göz önünde bulundurularak değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Bu vesile ile her konuda bana destek olan ve bu çalışmanın ortaya çıkmasına vesile olan danışman hocam Doç. Dr. Necmettin Pehlivan’a; hocam Prof. Dr. İsmail KÖZ’e teşekkür ediyorum. Burada son olarak kendisinden aldığım zamanlara sabreden eşim Meryem Hanımefendiye ve çocuklarım Şevket Rıza, Büşra, Zeynep Rana ve Ahmet Baran’a teşekkür ediyorum.

Ali Rıza ŞAHİN
Besni 2024

GİRİŞ

1. Çalışmanın Sınırları

Mantık, nazârî ilimleri elde etmede insan için bir alet olup, bilinenlerden bilinmeyenlere intikal etmenin yollarının öğrenildiği, kurallarına riayet edildiğinde insanı düşünmesinde hataya düşmekten koruyan bir ilimdir.1 Bu amaçları gerçekleştirmek için klasik gelenekte mantık kitapları kavramlar (tasavvurlar) ve hükümler (tasdikler) olarak iki bölüme ayrılarak incelenmiştir. Tasavvurların amacı, tanımı elde etmektir. Bu amacı gerçekleştirmek için de ilkeler olarak lafızlar, zâti, arâzî, tümel, tikel, beş tümel ve on kategori gibi konular incelenir. Tasdiklerin amacı ise delil dediğimiz kıyas, ilkesi ise önermeler ve önermeler ile ilgili konulardır.

Keşşî Hadâiku’l-Hakâik isimli eserini iki mukaddime ve üç kitaptan (ana bölüm) oluşturmuştur. Bu kitaplardan birincisi, Mantık; ikincisi Tabiat (Fizik); üçüncüsü ise İlâhiyyât (Metafizik) Kitabıdır. Bu kitaplardan her biri de Bölümlere, Bab’lara, Fen’lere, Kısım ve Fasıl’lara ayrılmaktadır.2 Keşşî kitabına Hadâiku’l-Hakaik ismini vermesinin sebebini şöyle açıklamaktadır:

“Bu mecmuada bu üç ilmi anlattık ve onu, birçok ilmi kapsadığı ve bu ilimlerden her biri baki ‘hakiki bir bahçe’ olduğu ve sonsuz bir gezinti olduğu için “Hadâiku’l-Hakaik” (Hakikatler Bahçesi) olarak isimlendirdik.”

Keşşî mantık kitabını üç bölüme ayırmaktadır. Bu üç bölümden birincisi, ‘ilkeler’ (mebâdî); ikincisi, ‘amaçlar’ (makâsıd); üçüncüsü de ‘eklentiler’ (levâhik) hakkındadır.4 Mantığın birinci kitabı olan ilkeler başlığı altında lafızlar, beş tümel, on kategori, tarif ve önermeler ile ilgili konular işlenmektedir. Yani bu başlık altında hem tasavvur hem de tasdikler ile ilgili konular vardır. Mantığın ikinci kitabı olan amaçlar başlığı altında ise kıyas, kıyasın kısımları, şartlı kıyaslar vb. kıyas ile ilgili konular yer almaktadır. Üçüncü kitap olan eklentiler (levâhik) ve umur-u âmme (genel kaideler) başlığı altında varlık, yokluk, mümkün, illet ve bunların kısımları, mahiyet, tümel, tikel vb. konular ele alınmaktadır.

İsminden de anlaşılacağı üzere çalışmamızın konusu Zeynuddin el-Keşşî’de kavramlar konusunun incelenmesidir. Zeynuddin el-Keşşî’nin kavramlar konusunu nasıl ele aldığını onun Hadâiku’l-Hakâik isimli eserini merkeze alarak inceledik. Bu nedenle bu çalışmanın Keşşî’nin Hadâiku’l-Hakâik’inin Mantık Kitabının tasavvurlar (kavramlar) kısmının incelenmesine hasredildiğini söyleyebiliriz. Bu çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Zeynuddin el-Keşşî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgiler verdik. Kaynaklarda hayatı hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Bu bölümde Hadâiku’lHakâik’in istinsah tarihinden yola çıkarak Keşşî’nin hangi tarihler arasında vefat etmiş olabileceği ile ilgili bir çıkarımda bulunduk.

İkinci bölümde bilgi, mantık, mantığın konusu ve mantığın diğer ilimler ile ilişkisi, lafızlar ve lafızların manalarına delâleti, beş tümel, kategoriler ve kavramlar mantığının amacı olan tarif ve türlerini ele aldıktan sonra tarifte ortaya çıkan hatalara değindik. Bu konuları ele alırken Keşşî’nin konumunu…