Birazoku

Ankara Hukuk Mektebi profesörü Yusuf Akçura, ufuk açıcı Târih-i Siyâsî derslerinin 1929-1930-1931 yıllarında okuttuğu 4., 5. ve 6. tedris senelerine ait ders notlarında, Avrupa târihinin temel meselelerini, millî târih yazıcılığının ve bilimsel – metodlu bir düşüncenin perspektifinden ele almayı sürdürmüştür.

Bu ciltte, 1830 İhtilâlleri’nden, Avrupa meşrutî idarelerinin gelişimine, 19. asrın sonlarına doğru yükselen müstemleke siyâsetlerinden çeşitli iktisâdî ve millî meselelere, Balkan kavimlerinin istiklâl hareketlerinden Osmanlı – Rus harbine uzanan; çatışmalar, diplomatik hamleler, uzlaşmalar, kendi tabirince siyâset ve kiyaset, sarmalında kendisinden sonraki dünyaya büyük ölçüde şekil veren uzun bir yüzyılın, Türkiye târihini merkeze alan berrak bir zihinle nasıl yorumlandığını okuyacaksınız. Yusuf Akçura, günümüzün temel meseleleri olmayı sürdüren konu başlıklarının köklerine derin bir vukufla eğilerek, literatürümüzde bir benzeri olmayan siyâsî târih derslerinde büyük bir öğretmen olarak yerini korumaya devam ediyor.

İÇİNDEKİLER

BİRİNCİ KİTAP

Medhal………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
-I1830 ve 1848 İhtilâlleri Arasında İrticâî Siyâset
1-Hükûmetle Hâkim Sınıfların Yeni Siyâsî, İçtimâî ve Millî Cereyanlara Karşı Aldığı Vaziyetler ……………………….15
2- Fransa’da Temmuz Krallığı’nın Dahilî ve Haricî Siyâseti ………………………………………………………………………..18
3- Almanya’da İrticâ’atkârane Tazyîkāt ……………………………………………………………………………………………………..23
4- Metternih’in Avrupa’da Nüfûz ve Tahakkümünün Devamı……………………………………………………………………….23
-II1848 İhtilâlleri ve Bu İhtilâllerin Târihî Kıymetleri
1- 1848 İhtilâlleri’nin İtalya’da Başlaması …………………………………………………………………………………………………25
2- İtalya İhtilâlinin Avusturya’ya Husûmetkârlığı ………………………………………………………………………………………..27
3- Fransa’da Şubat İhtilâllerinin Yakın Sebepleri………………………………………………………………………………………..28
4 – İntihap Seçim Kānununun Islahını Talep……………………………………………………………………………………………….30
5- 22, 23, 24 Şubat Hâdiseleri; Lui Filip’in Sukûtu; Fransa’da Cumhuriyet……………………………………………………31
6- Amele Sınıfının Sosyalist Gâyeler İstihsaline Çalışması ………………………………………………………………………….35
7- Haziran Günleri…………………………………………………………………………………………………………………………………..41
8- 1848 Kanun-ı Esâsîsi ve Lui Napolyon’un Riyâset-i Cumhura İntihab Olunması ……………………………………….45
9- Almanya’da Mart İhtilâlleri: XIX’uncu Asır Nısf-ı Evvelinde Almanya Ahvâl-i Siyasîyesi ve Şubat İhtilâllerinin
Buna Tesiri……………………………………………………………………………………………………………………………………..53
10- Viyana’da Değişiklik: Metternih’in Sukûtu……………………………………………………………………………………………58
11- Prusya’da Mart İhtilâlleri……………………………………………………………………………………………………………………67
12- Avusturya’da Muhtelif Kavimlerin Birbirine Girmesi……………………………………………………………………………..71
13- Macar İhtilâli ve Slavların Macarlarla Münâsebâtı………………………………………………………………………………..76
14- Avusturya Eyâletlerinde İtalya İhtilali’nin Devamı………………………………………………………………………………….81
15- Yeni Almanya Teşkilâtı Mukaddemâtı: Frankfurt’ta Bütün Alman Parlamentosu …………………………………….82
16- 1848 İhtilâlleri’nin Kıymet-i Târihîyesi …………………………………………………………………………………………………91
-III-
1848 İhtilâlleri’ne Karşı İrticâ’: III. Napolyon
1- Fransa’da irticâ: Prens Prezidan…………………………………………………………………………………………………………..93
2- Avusturya’da irticâ: Prens Schwartzenberg……………………………………………………………………………………………96
3-Almanya’da irticâ: Olmütz Ric’ati…………………………………………………………………………………………………………..98
4- Eski Almanya, Avusturya ve İtalya Teşkilâtının İâdeten Te’sîsi………………………………………………………………..100
5- Prusya’da İrticâ’………………………………………………………………………………………………………………………………..101
6- Danimarka Mes’elesi ve Londra Konferansı ………………………………………………………………………………………..102
7- İtalya’da irticâ……………………………………………………………………………………………………………………………………103
9- Prens Prezidan’ın irticâ’kâr siyâseti; İmparator Napolyon …………………………………………………………………….105
-IVXIX. Asrın Ortalarında İlmî ve Felsefî Fikir Hareketleri
1- XIX’uncu Asrın Ortalarında Fikrî Tahavvüller, XIX’uncu Asır Ortalarına Kadar Mâfevka’t-tabîat (Metafizik) ile
İlmin Münâsebât-ı Mütekābilesi Karşılıklı Münasebetleri………………………………………………………………….107
2- Hegelîliğin Kıymetten Düşmesi ve Maddîyeciliğin İntişârı ……………………………………………………………………..111
3- Kant’a Rücû’; Tabiî İlimlerde Yeni Nazariyeler………………………………………………………………………………………113
4- Tekâmül Fikrinin İnkişâfı ……………………………………………………………………………………………………………………114
5- Ogüst Kont’un İsbâtiye Felsefesi, Onun Tarafından Te’sîs Olunan İctimâ’iyât Sosyoloji …………………………….117
6- Mill, Bökl ve Spenser’in İlmî Fikirleri…………………………………………………………………………………………………..120
7-Hukuk ve İktisâd-ı Siyâsî’de Târihçilik………………………………………………………………………………………………….125
8- İlmî Sosyalizm Hakkında Düşünüşler ………………………………………………………………………………………………….127
9- “Maddîye-i İktisadîye” Nazarının Meydan Alması………………………………………………………………………………….129
10- XIX’uncu Asrın Nısf-ı Âhirinde Son yarısında Hâkim Olan Kâinatı Görüş Tarzının Terakkiperver Olduğu….131
-VYine Şark Mes’elesi: Kırım Seferi, Paris Kongresi
1- Yine Şark Mes’elesi; Türkiye’de Tanzîmât, Rusya’nın Vaziyeti ………………………………………………………………..139
2-Karadağ İsyanı ve “Makāmât-ı Mukaddese” Nizâ’ı…………………………………………………………………………………143
3- III. Napolyon ve Avrupa ………………………………………………………………………………………………………………………146
4- Sağlam Adam ve “Hasta Adam”………………………………………………………………………………………………………….149
5- Menşikof’un Sefâreti………………………………………………………………………………………………………………………….150
6-Rusların Tecâvüzü………………………………………………………………………………………………………………………………151
7-Avusturya’nın Vaziyeti …………………………………………………………………………………………………………………………153
8- İlan-ı Harb ………………………………………………………………………………………………………………………………………..154
9- Sinop Vak’ası ve Netâyici Sonuçları …………………………………………………………………………………………………….155
10- İttifaklar ………………………………………………………………………………………………………………………………………….156
11- Rusya’yı Yenmek, Avusturya’yı Celbetmek………………………………………………………………………………………….156
12- “Dört Nokta”……………………………………………………………………………………………………………………………………160
13- Nikola’nın Vefâtı ………………………………………………………………………………………………………………………………162
14- Sıvastopol’un Sukûtu ……………………………………………………………………………………………………………………….162
15- 16 Kânunuevvel Aralık 1856 Ultimatomu……………………………………………………………………………………………165
16- Paris Kongresi…………………………………………………………………………………………………………………………………166
17- Buhranın Neticeleri …………………………………………………………………………………………………………………………167
-VIMillî Harpler: İtalya İttihadı
1- İtalya İttihadı; Kavur …………………………………………………………………………………………………………………………..173
2- Napolyon ve İtalya Mes’elesi……………………………………………………………………………………………………………….176
3- İtalya Muhârebeleri; Garibaldi ve “Binler”in Seferi ……………………………………………………………………………….178
4- İtalya Krallığı …………………………………………………………………………………………………………………………………….180
5- Noksanların Tamamlanması………………………………………………………………………………………………………………181
-VII1- Almanya İttihadı: Bismark………………………………………………………………………………………………………………….183
2- Lehistan İhtilâli …………………………………………………………………………………………………………………………………186
3- Dukalıklar Mes’elesi ………………………………………………………………………………………………………………………….187
4- Biyariç Mülâkatı ………………………………………………………………………………………………………………………………..189
5- İtalya ile İttifak…………………………………………………………………………………………………………………………………..189
6- Bismark’ın Almanya’ya Müracaatı ………………………………………………………………………………………………………190
7- 1866 Seferi………………………………………………………………………………………………………………………………………..191
8- Nikolsburg Mukaddemât-ı Sulhîyesi ve Prag Muahedesi ………………………………………………………………………192
9- “Bahşiş Siyâseti”……………………………………………………………………………………………………………………………….193
10- Şimalî Almanya Hey’et-i Müttefikası………………………………………………………………………………………………….194
11- İttifâk-ı Müselles Üçlü İttifak Tasavvurları………………………………………………………………………………………….196
12- İspanya’da Hohenzollern Namzedliği ………………………………………………………………………………………………..198
13- Fransa’nın İlan-ı Harbi……………………………………………………………………………………………………………………..200
14- Harb Esnâsında Diplomatikî Müzâkerât: İttifak-ı Müsellese Tasavvurları ve
Tiyer’in Seyahati………………………………………………………………………………………………………………………..200
15- Gorçakof’un Ta’mîmi ve Londra Muahedesi ……………………………………………………………………………………….201
16- Versay Mütârekesi ve Frankfurt Muahedesi ……………………………………………………………………………………….202
17- İtalya ve Almanya İttihadları ……………………………………………………………………………………………………………..202
18- Almanya İmparatorluğu……………………………………………………………………………………………………………………203
Son Söz ………………………………………………………………………………………………………………………………………………..204
İKİNCİ KİTAP
XIX’uncu Asır Ortalarında Meşrutiyet-i İdarede Tekâmül
1) XIX’uncu Asrın 60’ıncı Yıllarında Garbî Avrupa Devletlerinde Meşrutiyet Rejiminin Kökleşmesi ………………..213
2) İtalya Krallığı’nda Meşrutî İdarenin Tatbiki …………………………………………………………………………………………..216
3) Meşrutî Avusturya-Macaristan’ın Teşekkülü ………………………………………………………………………………………..218
4) Prusya’da Kānun-ı Esâsîye Müteallik Bir Nizâ………………………………………………………………………………………226
5) Şimalî Almanya İttihadında Meşrutî İdarenin Tatbiki……………………………………………………………………………..233
6) İngiltere’de İkinci Parlamento Islahatı …………………………………………………………………………………………………235
7) 60’ıncı Yılların Sonunda Fransa İmparatorluğu’nda Meşrutiyetin Tekâmülü ……………………………………………240
8) İkinci Derece Devletlerin Meşrutiyet Hayatı ………………………………………………………………………………………….242
9) Rusya’da “Büyük Islahat Devri” …………………………………………………………………………………………………………..244
10) Türkiye’de Tanzîmat’ın Devamı ve Meşrutiyet Emelleri………………………………………………………………………..246
On Dokuzuncu Asır Ortalarında İktisadî İnkişaf
1) 1848 İhtilâli’nin Toprak Mes’elesi Târihinde Ehemmiyet Derecesi…………………………………………………………..253
2) Rusya’da Memlûklüğün İlgâsı……………………………………………………………………………………………………………..256
3) Zenci Esîrliğinin Kaldırılması ……………………………………………………………………………………………………………..257
4) Köylülerin Topraksız Kalmaları …………………………………………………………………………………………………………..260
5) XIX. Asır Sonlarında Ziraî Buhran ve Ziraî Himâyecilik ………………………………………………………………………….261
6) Sanâyi’ İhtilali’nin Yavaş Yavaş Yeni Ülkelere de Yayılması ……………………………………………………………………..264
7) Büyük Sanâyi’in ve Sanâyi’ Teknikinin Terakki ve İnkişafı ………………………………………………………………………267
8) XIX. Asrın İkinci Nısfında Amelenin Vaziyeti …………………………………………………………………………………………271
9) Şehir Ahalisinin Artması ……………………………………………………………………………………………………………………273
10) Sanâyi’ Buhranı ve Cihan Kapitalizmi…………………………………………………………………………………………………274
XIX’uncu Asır Ortalarında İçtimâ’î Hareketler
2) Bu devirde İngiliz Tretyünyonları………………………………………………………………………………………………………….277
3) Prudon ve Fransız Amele Muhitlerinde Mütüalizm Mezhebinin Rağbet Kazanması …………………………………279
4) Lassal ve Almanya’da Amele Fırkasının Teşekkülü……………………………………………………………………………….282
5) Marks’ın Kapital Ünvanlı Eseri…………………………………………………………………………………………………………….283
6) Lassal ve Marks Taraftarlarının İhtilafları…………………………………………………………………………………………….285
7) Beynelmilel Amele Cemiyetinin Teessüsü ……………………………………………………………………………………………286
8) 60’ıncı Senelerde “Enternasyonal” Kongreleri………………………………………………………………………………………288
9) Anarşizm ve Enternasyonal İçinde Kavgalar…………………………………………………………………………………………290
10) Paris Komünü………………………………………………………………………………………………………………………………….292
11) Enternasyonal’in Son Seneleri…………………………………………………………………………………………………………..301
Alman-Fransız Harbini Müteakip Militarizm’in Kuvvetlenmesi
1) Alman-Fransız Harbinden Sonra, Avrupa Devletlerinin Hepsinde Masârif-i Harbiyenin Artması……………….303
2) Masârif-i Harbiyenin Artmasından Dolayı Devlet Borçlarının Tezâyüdü…………………………………………………..306
3) Mükellefiyet-i Umûmîye Usûlünün Tatbiki ……………………………………………………………………………………………309
4) Militarizm ve Kapitalizm……………………………………………………………………………………………………………………..312
Müstemlekât İşleri ve Cihanşümûl Siyâset
1) Avrupa Devletlerinin XIX’uncu Asır Rub’-ı Âhirine Son çeyreğine Kadar Müstemlekât Siyâsetleri
ve1880’inci Yıllarda Bu Siyâsetin Kuvvetlenmesi………………………………………………………………………………..316
2) Cihanşümul Siyâset ve Emperyalizmin İktisadî Himâyecilikle Râbıtası ve Bunların
Militarizm ve Kapitalizme Alakası…………………………………………………………………………………………………….318
3) İspanya’nın Müstemlekelerini Kaybetmesi……………………………………………………………………………………………321
4) İngiliz Müstemlekât İmparatorluğunun Teşekkülü………………………………………………………………………………..321
5 ) Orta Asya’da İngiliz-Rus Rekābeti ve Rusların Türk Memleketlerini İstilası Arabî Harekâtı ve İngilizlerin Mısır’a
Yerleşmeleri …………………………………………………………………………………………………………………………………..325
Mısır Sudanı’nda Mehdî Mehmed Ahmed ile İngilizlerin Mücâdeleleri…………………………………………………336
Orta Asya, Türkistan ve Afganistan’da Rus-İngiliz Rekābeti………………………………………………………………..340
6) Fransa’nın da Bir Müstemlekât İmparatorluğu Kurması……………………………………………………………………….350
7) Almanya ve İtalya’nın Müstemlekât Siyâseti Yoluna Girmeleri………………………………………………………………..353
8) Müstemlekât Sömürge İşlerinde Beyne’d-düvel Devletler Arası Anlaşmalar …………………………………………..355
9) Afrika’nın Taksimi………………………………………………………………………………………………………………………………357
10) Büyük Okyanus’ta Yeni Beyne’d-düvel Mes’eleler………………………………………………………………………………..358
11) Çin’in Taksimi ………………………………………………………………………………………………………………………………….360
12) Birleşmiş Şimalî Amerika Devletleri’nin Cihanşümûl Siyâset Sahasına Girmesi ……………………………………365
XIX’uncu Asır Sülüs-i Âhirinde Son üçte birinde Avrupa’da Millî Mes’eleler
1) İtalya’nın Millî İttihadı ve İrredantisme …………………………………………………………………………………………………368
2) Alman Milliyetçiliğinin Alman İmparatorluğu Dâhilînde Tesirleri……………………………………………………………370
3) Mahkûm Milletlerin Kurtulmak Hareketleri………………………………………………………………………………………….372
4) Avusturya-Macaristan’da Millî Nizâ’lar ………………………………………………………………………………………………..373
5) Rusya’da Millî Hareketler, Rusya’da Türk Kavimlerinin Uğradıkları Tazyîklerle Ona Mukābeleleri ve
Rusya’da Türk Milliyetlerinin İnkişafı ………………………………………………………………………………………………375
6) Milliyetçiliğin İngiltere ve Fransa’daki Tezâhürleri ………………………………………………………………………………..395
7) Antisemitizm ve Siyonizm …………………………………………………………………………………………………………………..399
ÜÇÜNCÜ KİTAP
Başlangıç……………………………………………………………………………………………………………………………………………..407
1877-78 Seferi;
Berlin Kongresi; Berlin Muahedesi ve Neticeleri
1- Rusya’nın Karadeniz’de Serbestî-i Hareketini Tekrar Elde Etmesi …………………………………………………………412
2- Üç İmparatorlar İttifakı………………………………………………………………………………………………………………………425
3- Avusturya-Macaristan’ın Balkanlarla Alâkası ………………………………………………………………………………………438
4- Rusya’nın Memâlik-i Osmanîye’de Oynadığı Roller ………………………………………………………………………………444
5-Panislavizm……………………………………………………………………………………………………………………………………….454
6- Osmanlı Tebaası Balkan Kavimlerinin ve Ermenilerin Millî İstiklâl Mücadeleleri …………………………………….454
7- Osmanlı-Rus harbine Takaddüm Eden Diplomasi Hamaratlıkları ………………………………………………………….500
8- İstanbul Buhranları; Genç Osmanlılar ve İlk Meşrutiyet………………………………………………………………………..536
Abdülazîz’in Hal’i…………………………………………………………………………………………………………………………..608
Rayhştat Mukavelenâmesi……………………………………………………………………………………………………………..623
Sultan Murad’ın Hal’i ve II. Abdülhamîd’in Cülusu ……………………………………………………………………………627
Sırp Harbinin İkinci Safhası ……………………………………………………………………………………………………………629
İstanbul Konferansı……………………………………………………………………………………………………………………….644
Londra Protokolü ………………………………………………………………………………………………………………………….655
Midhat Paşa’nın Sadâretten Azli……………………………………………………………………………………………………..657
Rusya’nın Harb İlanı………………………………………………………………………………………………………………………660
Sonsöz………………………………………………………………………………………………………………………………………………….664

MEDHAL

Beyler, “Târih-i Siyâsî” adıyla Ankara Hukuk Mektebi programına idhal edilmiş olan dersimizin takrîrine üç yıl evvel başlarken dersimizin mevzu’unu hayli tafsil ile anlatmıştım. Bugün bunu çok muhtasar olarak tekrar edeceğim; tafsîlâtını, birinci sene notlarından okuyabilirsiniz. Dersimizin mevzu’u “Asr-ı Hâzır Târih-i Siyasîsi”dir. Asr-ı hâzır tabirinden, bazı müverrihlerce öteden beri teâmül olduğu veçhile Fransa İhtilâli ibtidâlarından bugüne kadar geçmiş olan zamanı, yani bir kısım XVIII’inci asır ile bütün XIX’uncu asrın devamını ve XX’nci asrın rub’undan [dörtte birinden] fazla geçmiş zamanı murad ediyoruz. “Târih-i Siyâsî” tabiri memleketimizde “Histoire diplomatique” mukābilinde istimal olunmak mutaddır. Maamafih “Siyâset” tabirini “La politique” karşılığı olarak da daima kullanırız: Lisanımızda siyâsetçi “le politicien”, bir rücl-i siyâset “L’homme politique”, hatta târih-i siyâsî, “L’Histoire politique” mukābilindedir. Bu suretle münhasıran haricî siyâseti ifade eden “La diplomatie” ile haricî ve dahilî siyâsetin umûmunu ve hususî olarak siyâset-i dâhilîyeyi ifade eden “La politique” birbirine karıştırılmış oluyor. Ben, öteden beri diplomasi mukābilinde kiyâset, politika mukābilinde siyâset tabirlerini tercîh ederek kullanmaktayım. Binaenaleyh (Histoire Diplomatique”e de “târih-i kıyâsî” demekteyim. Siyâset ve kiyâset kelimelerinin iştikākları [türevleri], ilk senenin notlarında tafsil olunmuştur. Şimdiye kadar arkadaşlarınıza takrîr ettiğim ders, târih-i kiyâsî değil, geniş manâda târih-i siyâsîdir; yani dahilî ve haricî siyâsetten bahsediyorum. Hatta yine ilk senenin notlarında izah ettiğim husûsiyet-i ahvâlimizden [durumlarımızın özelliğinden] dolayı dâhilîye ve hâricîyeye müessir, iktisadî, harsî fikirlerden, fikriyattan da bahsi mevzû’umuzun haricî saymıyorum. Böylece dersimiz, fer’-i vâkı’alara [olayların teferruatına] kadar gitmeksizin hutût-ı umûmîye [genel hatlar] gösterilmek, vâkı’aların teselsülü anlatılmak üzere bir nevi târih-i umûmîye yaklaşıyor; lakin dersin merkez-i sikleti [ağırlık merkezi] daima haricî ve dahilî siyâset mesâili [mes’eleleri] olduğunu da gözden kaçırmamaya dikkat ediyorum. Bir noktayı daha izah etmeliyim: Dersimizin mevzû’u olan târih, cihan târihi değildir; Avrupa târihidir. Lakin Avrupa XIX ve XX’nci asırlarda dünyanın her tarafına yayılmıştır; ve yayıldıkça Avrupalı olmayan kavimlerin târihleri de Avrupa târihleriyle karışmıştır. İşte bu karışma nisbetinde Avrupalı olmayan kavimlerin târihine de temas etmekteyiz ve edeceğiz. İşte Beyler, bu suretle dersimizin zaman ve mekânda hududunu çizmiş olduk. “Asr-ı hâzır târih-i siyâsîsi”nin şimdiye kadarki XIX’uncu asır arifesinden o asrın ortalarına kadar gelen kısmını üç senede takrîr ve müzâkere ettik. Geçen ders senesinin nihayetlerinde, 1848 İhtilâlleri arifesine kadar gelip yettik. Yani üç senede takrîben yarım asırdan bahsettik. Bu sene işte o vâsıl olduğumuz yerden takrîre başlayacağız. Derste nasıl bir usûl kullandığımızı ve târihî vak’aları hangi meslek-i târihî [târihî ekol] nokta-i nazarına yakın bir noktadan görüp izah ettiğimizi, ilk senenin medhalindeki mütalaalarımızla şimdiye kadar takrîr ettiğimiz derslerin tedkîkinden istihraç edebilirsiniz. Bu sene umûm târih programımızın itmâm edileceğini hiç ümit etmiyorum. Yani sene nihayetinde, bugüne vâsıl olmuş bulunamayacağız. Olsa olsa, Berlin Muahedesi’ne, yani 1878’e kadar gelebilir ve bu suretle sene başından itibaren bir rubu’ [çeyrek] asır daha ilerlemiş oluruz. Ben şahsen, yüksek mekteplerde çok madde bellemekten ziyade, bellenen maddelerin iyi ve etraflı öğrenilmesi ve anlaşılması taraftarıyım. Târih, hemen hududsuz bir mevzudur. Vak’aların seyir ve teselsülünde, muayyen bir zamanının ancak bazı vak’alarını tesbît ile o seyri yahut Alman felsefesinden tâ bize kadar gelen bir tabir ile o vetire-i târihîyeyi (Processus historique) anlamaya ve anlatmaya çalışmaktayız. Her sene arkadaşlarımıza söylediğimi size de tekrar edeyim: Bizim size verebileceğimiz, nihayet bir anahtardır. Bu verdiğimiz anahtar size târih hazînesini açmaya yarayabilecek gibi olursa, vazîfemizi îfâ etmiş olmakla memnun ve müftehir oluruz. Lakin asıl hazîneyi açacak ve oradaki hesapsız menfaatlardan hukukşinaslık ve vatandaşlık hayatında sizi müstefid edecek [sizin istifadenizi sağlayacak], ancak zatî sa’yinizdir [kişisel çabanızdır]. Verdiğimiz anahtarın az çok hayat-ı târihîyeyi, her anda ve her yerde tahlîle ve anlamaya da yaramasını temenni ederiz.

I
[1830 ve 1848 İhtilâlleri Arasında
İrticâî Siyâset]

[1-Hükûmetle Hâkim Sınıfların Yeni Siyâsî, İçtimâî ve Millî
Cereyanlara Karşı Aldığı Vaziyetler]

Beyler, geçen ders senesinde (1927-28), arkadaşlarınıza anlatmaya çalıştığımız mevzular, bilhassa XIX’uncu asır ibtidâsından itibaren Avrupa’da tekevvün [oluşan] ve intişar eden [yayılan] Demokratizm, Sosyalizm, felsefe-i siyâsîye ve dinîyede [siyâsî ve dinî felsefede] Radikalizm ve nihayet Nasyonalizm fikir cereyanları idi. Bu fikir cereyanları XIX’uncu asır ortalarında bütün Avrupa’yı sarsan büyük bir târih-i vâkı’ayı [olay ve olguyu], 1848 İhtilâlleri’ni ihzâr eden [hazırlayan] fikrî âmillerdendir. İşte bu fikrî âmilleri, biraz tafsil ile, hatta bazen bu fikirlerin kadîm târihteki menşe’lerine dâir ma’lûmatı dahi ilave ederek, bir sene zarfında izaha çalışmıştık (Geçen seneki notlarınızdan bu bâbda tafsîlen ma’lûmat alabilirsiniz. Birkaç sene evvel Maarif Vekâleti tarafından neşredilmiş olan benim Muasır Avrupa’da Siyâsî ve İçtimaî Fikirler ve Fikrî Cereyanlar adlı kitabımdan da bu hususa dâir bir hayli ma’lûmat alabilirsiniz). Beyler, bilirsiniz ki vâkı’aların hudûsunda âmil [ortaya çıkmasında etken] olan sebepler yalnız fikrî değildir; maddî sebepler belki fikrî sebeplerden daha müessirdir. İki evvelki senelerin notlarında 1848 vâkı’alarını ihzâr eden ve mahzâ [sırf] fikrî olmayan sebepler de gösterilmiştir. Şuna da dikkat ediniz ki fikrî ve maddî sebepler birbirine çok karışır ve müştereken icrâ-yı tesîr eder. Mütenevvi [çeşitli] sebeplerin husûle getirdiği [oluşturduğu] 1848 İhtilâlleri, bu seneki derslerimizin ilk mevzû’udur. Ancak asıl mevzu’a girmeden evvel bir mes’elenin daha anlaşılması lâzımdır. O mes’ele şudur: Demokratizm, Radikalizm, Sosyalizm gibi fikrî cereyanlar, Avrupa hey’et-i ictimâ’îyeleri [toplumsal kadroları] içinde te’sîrini icrâ ederken, o hey’et-i ictimâ’îyeleri idare eden hükûmet ve hâkim sınıflar, yani hükûmeti elde tutan sınıflar, bu cereyanlara karşı nasıl bir vaziyet almış bulunuyorlardı?

Vâkı’a [Gerçi] geçen seneki derslerimizde, 1882 ıslahatından çıkan liberal İngiliz hükûmetinin ve İngiliz Parlameninin2 [Parlamentosunun] demokrat Çartizm hareketine karşı mukāvemet ettiğini, Almanya’da fikriyatta Radikal olan sol Hegelîlerle [Hegelcilerle] Hayne [Heine] ve rüfekāsı [arkadaşları] gibi mütefekkir ve muharrirlerin yazılarına ve şahıslarına karşı şiddetli inzibat tedbirleri alınarak, bunların vatanlarını terke mecbur kaldıklarını, nihayet İtalya’da milliyetçi, istiklâl ve ittihadçı olan İtalyan millî hareketine karşı Avusturya’nın amansız bir siyâset takip ettiğini bi’l-münâsebe söylemiştik. Bugünden itibaren umûmî bir surette Avrupa hükûmetlerinin ve o hükûmetlerin istinad ettiği hâkim sınıfların 1830’dan 1848’e kadar dahilî ve haricî siyâsetlerinde yeni fikirlere, yeni gâyelere ve bunları tahakkuk ettirmek isteyen hareketlere karşı aldıkları irticâkâr vaziyetleri, tabir-i diğerle hükûmetlerin muhafazakâr siyâset-i dâhilîye ve hâricîyelerinin hutût-ı esâsîyesini [ana hatlarını] toplu ve mücmel olarak beyan edeceğiz. Sonra asıl 1848 İhtilâlleri’ne geçeriz. Bu halde bu senenin ilk dersi umûmî programımızın 25’inci maddesi demektir ki o da programda şöyle yazılıdır:

“1830 ve 1848 İhtilâlleri arasında irticâ’î siyâset” Programın böyle muhtasar ifâdelerini, derste biraz tafsil ederek, mevzû’un esaslı noktalarını evvelden söylemek i’tiyâdımızdır. Tafsil edelim:

1- Hükûmetlerle hâkim sınıfların yeni siyâsî, ictimâ’î ve millî cereyanlara karşı aldığı vaziyet. 2- Fransa’da Temmuz Krallığı’nın dahilî ve haricî siyâseti. 3- Almanya’da irticâ’atkârane tazyîkāt. 4- Metternih’in Avrupa’da nüfûz ve tahakkümünün devamı.

*

Beyler, yeni fikirler, yani Demokratizm (Halkçılık), Sosyalizm (İştirakçilik), Nasyonalizm (Milliyetçilik) fikirleri, fikir halinden fiil haline geçecek olursa, siyâsî ve ictimâ’î büyük tahavvülleri intac etmiş [değişim ve dönüşümlerle sonuçlanmış] olacaktı. Bundan dolayı bu fikirler, ancak hürriyet-i vicdanı, hürriyet-i fikri, hürriyet-i kelâmı (şifahî ve tahrîrî), efrâd-ı ahaliye hak olarak tanıyan ve binaenaleyh siyâsî ve dinî ve ictimâ’î cemiyet ve içtimâ’ları takyîd etmeyen [kayıt altına almayan], matbuat sansürü bulunmayan, insanları polis ve hafiyelerin mütemadî şedîd nezâreti altında tutmayan memleketler dahilinde kolaylıkla neşir ve telkîn olunabilirdi.

Hürriyet-i vicdan, hürriyet-i fikir ve hürriyet-i kelâmı ahalinin hakkı olarak tanımayan memleketlerde, teşkilât-ı mevcûdenin [mevcut yapının] değiştirilmesini istihdaf eden [hedef alan] her türlü fikirler tazyîke ma’ruzdu [baskıya uğruyordu]; ve bu cihetle hürriyetsiz memleketlerde tahavvül ve tebeddül [dönüşüm ve değişim] taraftarı kimseler, fikirlerini neşre imkân göremediklerinden, bi’n-nisbe [nisbeten] serbest memleketlere hicret ve ilticâya ve oradan memleketleri halkına icrây-i te’sîr etmeye mecbur oluyorlardı. İngiltere, İsviçre, Belçika ve bir dereceye kadar Fransa o devirde de hürriyet-i fikir ve kelâmı takyîd etmeyen [söz ve yazı hürriyetini kayıt altına almayan] memleketlerdi. Almanya’dan, Rusya’dan, İtalya’dan, Lehistan’dan, hatta pek az olmakla beraber Türkiye’den bu memleketlere siyâsî mülteciler toplanmıştı.

Lakin mülteciler, mensup oldukları memleketlerin hükûmetleri tarafından iltica ettikleri memleketlerde bile rahat bırakılmıyorlardı; mesela Sosyalizmin XIX’uncu asır ortalarına doğru en mühim mümessili olan Karl Marks, Prusya hükûmetinin te’sîriyle Fransa’dan attırılmıştı. Birçok kimselere ilticâgâh olan hürriyetperver mini mini İsviçre’nin, mutlakıyetle idare olunan devletler tarafından, mültecileri siyânet etmemesi için birkaç defa tazyîke ma’ruz kaldığı vâki’dir [olmuştur]. Demek oluyor ki Avusturya, Prusya, Rusya, Devleti Osmanîye gibi o zamanlar mutlakıyetle idare olunan memleketlerde yeni fikirlerin neşrine asla müsaade olunmuyordu. İngiltere, Fransa, İsviçre gibi meşrutiyetle idare olunan memleketlerde ise o fikirlerin neşrine kat’î mümanaat olunmamakla beraber, bazı takyîdâttan [kayıtlamalardan] da geri kalınmıyordu. XIX’uncu asrın ortalarına doğru, Avusturya, Prusya ve Rusya’da hâkimiyeti elde tutan ve hükûmeti sınıfî menfaatlerine uygun olarak teşkil eden asilzadelerdi; İngiltere, Fransa ve İsviçre’de ise hâkimiyet orta sınıfın, yani zengin burjuvazinin elinde bulunuyordu. Asilzâdegâna müstenid idare-i mutlakā, hür-endişlik, hürriyetperverlik, halkçılık ve sosyalistlik fikriyat ve harekâtına kat’î ve şedîd muhalefet ediyordu. Burjuvaziye müstenid idare-i meşruta [meşrutî idare], hür-endişliğe ve hürriyet-perverliğe mâni olmamakla beraber, idare-i meşrutanın tevessü’ünü talep eden [meşrutî idarenin genişlemesini isteyen] Demokratik Halkçılık hareketine ve alelhusus Sosyalizm fikriyat ve harekâtına karşı mücâdele ediyordu. Zira, bu harekâtın muvaffakiyeti halinde, Büyük İhtilâlde görüldüğü üzere hâkimiyet mahdud [sayıları sınırlı] burjuvazinin elinden büyük halk kitlelerine intikāl etmek tehlikesi vardı. Hâsılı İngiltere ve Fransa gibi meşrutî idareli memleketlerde bile, hükûmetler, geniş hürriyet ve tam müsâvat [eşitlik] prensipleriyle bunlardan mütevellid [doğan] Demokratizm ve Sosyalizm fikriyat ve harekâtının tekâmül ve inkişafını istemiyorlardı. Meşrutî hükûmetler hakkındaki bu umûmî müşahedâtımızı [gözlemlerimizi] müşahhas vâkı’alarla tenvîr [somut olay ve olgularla aydınlatmak] için, Fransa’da 1830 İhtilâli’nden çıkan Temmuz Krallığı’nın dahilî ve haricî siyâsetini kısaca gözden geçirelim:

[2- Fransa’da Temmuz Krallığı’nın Dahilî ve Haricî Siyâseti]

Fransa’da Temmuz Krallığı’nın, yani Lui Filip [Louis Philippe] Krallığı’nın dahilî ve haricî siyâseti, krallığın teessüsünden, yani 1830’dan itibaren geçen zamanla mütenâsiben [orantılı olarak] daha muhafazakâr, yani ileri hareketlere karşı irticâkâr bir mahiyet alır. 1830 İhtilâli’nde Paris’in fakir, esnaf ve amele tabakası yeni bir krallığın teessüsüne [kurulmasına] mâni’ olarak demokratik bir cumhuriyet ilanını istemişlerdi. Fakat asıl ihtilâli idare eden yüksek burjuvalar, büyük müessesât-ı mâliye [mâlî kuruluşların] sahipleri, büyük ticaret ve sanâyi erbâbı üstün gelerek, yarım bir inkılâp ile ihtilâli kapatmaya muvaffak olmuşlardı. Bu suretle muvaffakiyetsizliğe uğrayan Paris’in küçük burjuvalarıyla amelesi, ara sıra şiddetle krallığı devirerek cumhuriyet ilan etmek için teşebbüste bulunur, siyâsî nümâyişler, siyâsî komplolar, Kral’a suikastlar gibi hareketler icrâ ederdi. Bu hâdiselerden dolayı, 1840’a kadar Temmuz Krallığı’nın kabîneleri bir türlü istikrar bulamamış, mütemâdiyen değişmiş durmuştur. Fakat halkın hareketine karşı alınan tedbirlerle -bazen şedîd tedbirlerle- nihayet kuvvetlenen hükûmet daha sâkin bir hayat te’sîsine muvaffak olmuş, 1840’ta mevki’-i iktidara gelen Gizo [Guizot] kabînesi, 1848’e yani ihtilâle ve krallığın sukûtuna [düşmesine] kadar devam etmiştir. Bizzat Kral, Lui Filip, krallık tâcını giymesini müteakip bilfiil Temmuz ihtilâlini yaparak kendisine taç ve taht kazandıran Paris’in küçük esnaf, sanatkâr ve işçi gibi asıl halkına karşı bir nevi’ şükran ve minnettarlık hissi taşıdığını göstermeye çalışıyordu; Paris halkı tarafından sevilmek ister, halkın teveccühünü arardı. Bunun için sokaklarda alelade bir şehirli gibi giyinmiş olarak elinde şemsiye yayan dolaşır, herkesi selâmlar, hatta kendisine uzatılan nasırlı amele ellerini sıkar, onlarla beraber köşe meyhanelerine girip sunulan şarabı içerdi. Fakat Kral tahtı üstünde kendini iyi yerleşmiş duydukça bu i’tiyâdlar değişti. Lui Filip, Avrupa kralları kardeşlerinin (Krallar birbirlerini kardeş sayarlar) kendisine istihkārla taktığı “Barikat Kralı” sıfatından sıyrılmak ve alelhusus en muhteşem kral ve imparatorlarla, Avusturya, Rusya imparatorları ve Prusya Kralı ile hüsn-i münasebet te’sîs etmek hevesine düştü. Halktan ayrılıp, halkın muhabbet ve teveccühünü kaybet- tikçe halka karşı tedâbir-i inzibâtîyenin teşdîdine [inzibat tedbirlerinin şiddetlenmesine] de lüzum görülür oldu. Mecâlis-i umûmîye [Umûmî meclisler] (Meb’ûsân ve Âyan) siyâsî işlerde usûl-i muhakemenin basitleştirilmesini, yani sür’atle îtây-i hükmedebilmesini [hüküm verebilmesini] temin eden, matbuat cürümlerinde cezâyı teşdîd eden, matbuatta resmi (bilhassa karikatürü) ve tiyatrolarda oyunları sansüre tâbi’ kılan, cezâ-yı nakdîye mahkûm gazeteler nef’ine iâne [faydasına yardım] toplanılmasını men’ eden ve gazete çıkarabilmek için kefâlet-i nakdîyeyi 100 bin franga kadar yükselten kānunlar vaz’etti. Biraz evvel bazı tedâbir [tedbirler] sâyesinde asâyiş istikrar buldu, kabîneler değişmez oldu, demiştim. İşte îmâ ettiğim tedbirler bunlar ve bunlara mümâsil şeylerdir. 1840’ta Fransa bu muhafazakâr, hatta irticâkâr tedbirler sayesinde sâkin ve asûde bir hayat temin etmişti. Temmuz İhtilâlinin onuncu sene-i devriyesi, bilâ vukûat tes’id olunabildi [olaysız kutlanabildi]. Temmuz Krallığı’na ait bu nevi’ vâkı’aların mabadını [olayların devamını] gelecek dersimizde hikâye eylerim. Vâkı’alar tafsîlâtını daha ziyade öğrenmek isterseniz, Ali Reşad Bey’in “Asr-ı Hâzır Târihi”ne müracaat ediniz (Geçen sene notlarında da Temmuz İhtilâline müteallik ma’lûmat vardır).

*

Beyler, geçen dersimizde kısa bir medhali müteakip, 1830 ve 1848 İhtilâlleri arasındaki irticâ’î siyâsetten bahse başlamıştım: ve evvela umûmîyetle Avrupa hükûmetlerinin XIX’uncu asır ibtidâlarında tezâhür eden yeni siyâsî, millî ve ictimâ’î cereyanlara karşı aldıkları vaziyeti anlatmış, sonra Temmuz Krallığı’nın dahilî ve haricî siyâsetine dâir biraz ma’lûmat vermiştim. İkinci mevzu hitam bulmadığı için ona bugün de devam ediyorum. Bazı tedâbir sayesinde Fransa’da sükûn ve asâyişin zâhiren te’mînine muvaffakiyet hâsıl olarak, Temmuz ihtilâlinin onuncu yıldönümü vukûatsızca tes’îd edilebilmişti, demiştim. Lakin bu yıldönümünden bir müddet sonra “Temmuz sütunu” nâmıyla 1830 İhtilâli’nin hatırasını ebedîleştirmek için dikilen âbidenin resm-i küşâdında [açılış töreninde] o ihtilâl sâyesinde Fransa Krallığı’nı kazanan Lui Filip ile âilesinden bir kimse isbât-ı vücut etmedi [hazır bulunmadı]. Ve bu manâlı hâdise, artık Kral’ın kendi menşeiyle alâkasını göstermekten içtinâbına [geri durduğuna] delâlet ediyordu. Gizo kabînesi zamanında, sükûn ve asâyiş artık tamamen istikrar kesb etmiş görünüyordu. Fakat bu, birkaç sene sonra vâkı’alarla sâbit olacağı veçhile, zevâhirden [görünüşten] ibaretti. Hatta Gizo kabînesinin makām-ı iktidarda bulunuşunun üçüncü senesinde, yani 1843’te bile bunu gören ve anlayanlar vardı. Ezcümle büyük şâir Lâmartin [Lamartine], uzakları gören, derinleri dinleyen bütün büyük şâirler gibi ahvâli beğenmiyor “La France s’ennuie” (Fransa sıkılıyor) diyordu. Halbuki bizzat devlet gemisinin dümenini idare eden müverrih ve siyâsetşinas Gizo (ki 1830 İhtilâli’ni ihzâr [hazırlayan] ve idare edenlerdendir.) vaziyeti hakkıyla kavrayamıyordu. 1846’da, yani Temmuz Krallığı’nı alıp götürecek olan ihtilâl fırtınasının kopmasından iki yıl kadar evvel bile “Asâyiş uzun müddet için temin olunmuştur” diyordu.

….