Birazoku

Nicolaus Cusanus’un üç eserinden oluşan bu kitap, okurlarını Ortaçağ ve Rönesansın uçsuz bucaksız öğretileriyle tanıştırmayı amaçlıyor. Başlıca eserlerini 15. yüzyılın ilk yarısında, matbaanın icadından önce yazmış olan Cusanus, kimilerine göre Ortaçağın son, kimilerine göre de modern çağların ilk filozofudur. Onun sonsuzluk karşısında insan aklının sınırlarını vurguladığı ve evrenin kökenine dair görüşlerini açıkladığı bu yazıları, felsefe ile teolojinin iç içe geçtiği Ortaçağ düşüncesinin aklı ve insanı öne çıkaran farklı ve yeni bir çağa özgü anlayışlara nasıl kapı araladığını bize gösteriyor. Cusanus, bu fikirlerinin yanı sıra matematiğe dayalı akıl yürütmeleri önemsemesi ve dinî gelenekler arasında diyalog ve uzlaşmanın mümkün olduğuna inanması ile de Bruno’dan Leibniz’e, hatta Cassirer’e kadar pek çok düşünürü etkilemiştir. Okurlar da bu kitaptaki eserlerde bu modern anlayışların tohumlarının onun düşüncelerinde nasıl hayat bulduğunu görecektir.

İÇİNDEKİLER

Önsöz 11
Yazılış Yıllarına Göre Cusanus’un Önemli Eserleri 16
Yaratılış Üzerine Diyalog 17
Başlangıç Üzerine 57
Teolojik Tamamlayıcılar Üzerine 91
Kaynakça 134
Dizin 146

Önsöz
Çeviride tek ilginç olan, neyin yitirildiğidir;
insan bunu bulabilmek için bazen çeviri yapmalıdır.
Elias Canetti, İnsanın Taşrası

Nicolaus Cusanus, 1401-1464 yılları arasında yaşamış Alman bir filozof, teolog ve matematikçidir. Belçika ile Almanya arasında bulunan Bernkastel-Kues (Tabernae Mosellanicae-Cusa) doğumludur. İsminden de anlaşılacağı üzere, “Cusanus”, “Cusalı, Cusa doğumlu” anlamlarına gelir. Cusanus, yazılı eserlerinin yanı sıra, Brixen piskoposu ve Sanctus Petrus ad Vincula kilisesi kardinali sıfatıyla vaazları da olan bir teologdur. Cusanus’un, yazılı veya yazıya aktarılan eserlerine bir bütün olarak bakıldığında, kilise zeminiyle de uyumlu olarak nev-i şahsına münhasır bir Hıristiyan teolojisi geliştirdiği görülür. Nitekim bu teoloji, tarih içerisinde başta Almanya olmak üzere Avrupa’daki fikri hareketlere de sirayet etmiştir. Felsefe tarihine hâkim olan bir kişi, kendisinin fikriyatının temeli olarak kabul edilen eserleri Cribratio Alkorani [Kur’an’ın Eleştirisi], De Visione Dei [Tanrı’nın Bakışı Üzerine], De Li Non Aliud [Başka Olmayan Üzerine], Trialogus de Possest [Bilfiil Kuvve Üzerine Triyalog] ve özellikle De Docta Ignorantia’yı [Cehaletin Tanıtılması Üzerine] inceleyerek bu durumu tespit edebilir.

Felsefe, teoloji veya matematik tarihinde herhangi bir düşünürün anlaşılabilmesi, asıl dilinde, yani o eserin yazıldığı dilde okunmasının yanı sıra hem eserlerinin bir bütün olarak ele alınmasını hem de düşünürün tarihteki yerinin tespit edilmesini gerektirir. Bir düşünürün tarihteki yeri, düşünürün kullandığı kavramların esasının, kaynağının ve atıfta bulunduğu veya bulunmadığı kendisine gelene kadarki düşünürlerin tarihidir. Cusanus’un teolojisi, Augustinus, Anselmus, veya Thomas Aquinas gibi Hıristiyan teologlarına kıyasla kavramsal bütünlüğü ve örgüsü sağlam, sistematik ve inceliklidir. Bu iddia ile Cusanus’un mezkûr teologlardan esasen farklı bir şey söylediğini veya onlardan etkilenmediğini kastetmiyoruz; nitekim, Cusanus’un eserlerine bir bütün olarak yaklaşmak, elbette ki kendisine gelene kadarki süreci göz önünde tutmayı da içerir. Cusanus’a gelene kadarki tarihsel süreç, özellikle Pavlus ve İznik Konsilleri ile çerçevesi çizilen ve daha sonra Augustinus, Anselmus ve Aquinas gibi teologların hareket ettiği zemindir. Yukarıdaki iddianın asıl sebebi, Cusanus’un esasa matematiği alması, kilise zemininde bu esasa dayanarak kendi teolojisini tesis etmesi ve Hıristiyanlık tasavvurunun deyim yerindeyse ufkunu genişletmesidir. Dolayısıyla Cusanus’un matematik hakkında söylediklerini teoloji ile, teoloji hakkında söylediklerini de matematik ile birlikte anlamak gerekir.

Cusanus, aynı zamanda politik meselelerle de yakından ilgilenmiş ve oldukça ilginç atılımlarda bulunmuştur. Örneğin Papa’nın (IV. Eugenius) onayıyla 1437 Ağustos’unda Konstantinopolis’e giden üç kişilik heyete seçilmiştir. Heyetin amacı, imparatoru ve patriği, Doğu ve Batı Hıristiyanlığını yeniden birleştirme umuduyla, Papa ve uzlaşmacılarla görüşmeye ikna etmektir fakat 5 Temmuz 1439’da Floransa’da yapılan anlaşma sadece kısa süren bir “yeniden birleşme”ye yol açmıştır.1 Cusanus, yaklaşık iki ay süren İstanbul ziyaretinde çoğu Eski Yunanca olan pek çok yazılı eser toplamıştır, bunlardan biri de Proklos’un Theologica Platonica [Platoncu Teoloji] başlıklı kitabıdır. Cusanus, ziyaretinden yaklaşık on altı yıl sonra, 1453 yılında De Pace Fidei [İman Barışı] metnini, yaklaşık yirmi yıl sonra ise Cribratio Alkorani metnini yazmıştır. (Latincede cribrare fiili, elekten/kalburdan geçirmek, ayırmak anlamlarına gelir ve Türkçede “seçip ayıklamak”, “ayrıştırmak” anlamlarını taşıyan “ele-” köküyle uyumludur. Dolayısıyla tam karşılığı, içeriği de göz önüne alarak şu şekilde de verebiliriz: Kur’an’ın Elekten Geçirilmesi.) Bu noktada, kabaca bir fikir vermek için Cribratio Alkorani’nin giriş kısmını alıntılamak istiyoruz:

Evrensel Hıristiyan Kilisesi’nin en yüce ve en kutsal başrahibi II. Pio’ya (Pio secundo universalis Christianorum ecclesiae summo sanctissimoque pontifici); Ey en kutsal Papa, naçiz hizmetkârınızın gayretkeş bir inançla yazdığı bu kitabı lütfen kabul buyurunuz. Kabul buyurunuz ki, tıpkı o meleklere özgü fıtratıyla (angelico ingenio) ve ilâhî belâgatiyle (divinoque eloquio) Nesturîlik denen sapkınlığı (Nestorianam haeresim) mahkûm edip lanetleyen (damnantis) selefiniz üç kere kutsal Papa Leo gibi, siz de aynı ruh, fıtrat ve belâgat ile, bu sapkınlıktan meydana çıkan Muhammed’in mezhebinin (Mahumetanam sectam de illa exortam eodem) hata ettiğini [ve] kapı dışarı edilmesi [defedilmesi] gerektiğini göstereceğiniz (erroneam eliminandamque ostendes) zaman temel hususlar elinizde hazır ve nazır olsun. Yalnızca bu kitabı değil, yazdığım ve yazacağım her şeyi ve tam da iman edene yakışan şekilde (ut fidelem decet), bütün benliğimi (me totum) siz imanın başpiskoposunun (episcopatu fidei princeps) takdirine (iudicio) sunuyorum…

Nicolaus Cusanus’un daha önce yalnızca tek bir eseri Türkçeye çevrilmiştir.2 Bunun dışında, Prof. Dr. Yalçın Koç’un 2009 yılında yayımlanan Theographia’nın Esasları – Teoloji ve Matematik İnşa’sı Üzerine Bir İnceleme başlıklı kitabı da Cusanus’un yukarıda adını andığımız temel eserlerinden biri olan De Docta Ignorantia’nın kısmî fakat onun temel kavramları ve çabası bakımından temel bir çevirisi, şerhi ve eleştirisi olarak okunabilir. Ayrıca Paolo Zellini’nin Cusanus da dâhil olmak üzere, matematik, geometri ve sonsuzluk çerçevesinde pek çok düşünürün görüşlerini ele aldığı muntazam çalışması Sonsuzun Kısa Tarihi başlıklı kitabına da bakılabilir.3 Cusanus’un her yazılı eserinin ve vaazının Latince aslının yanı sıra Almanca ve İngilizce çevirilerinin de bulunduğu, Trier Üniversitesi ve İlahiyat Fakültesi Cusanus Araştırmaları Enstitüsü’nün (Instituts für Cusanus-Forschung an der Universität und der Theologischen Fakultät Trier) projesi olan “Cusanus-Portal” sitesine bir kaynak olarak erişilebilir. Ayrıca Jasper Hopkins’in, hem Cusanus’un hem de başka Hıristiyan teologlarının neredeyse her eserinin çevirisine, hayat hikâyesine ve eserlerinin listesine yer veren kişisel web sitesi de okurların İngilizce çeviriler için başvurabileceği kaynaklardan biridir.

Cusanus’un kendi iddia ve görüşlerinde olduğu gibi, görüşlerini incelediği, aktardığı ve eleştirdiği düşünürleri de yukarıda bahsettiğimiz zemin çerçevesinde okumamız ve anlamamız gerektiğini düşünüyoruz; çünkü kendisinin yaptığı yorumları ve eleştirileri, hareket ettiği zeminden bağımsız düşünemeyiz. Cusanus’un esasen bir ve aynı meseleyi farklı veçhelerden ele aldığı ve birlikte sunduğumuz bu eserlerinin, kendisinin çabası hakkında okuyana kabaca bir fikir vereceğini ve meraklısını onun diğer eserlerini de incelemeye teşvik edeceğini umuyoruz.

Metin boyunca, dipnotlarda açıklanan sözcükler aksi belirtilmedikçe Latincedir. Yine metin boyunca, köşeli parantez içerisinde kullanılan sözcükler, bağlama göre birbirinin yerine geçebilecek şekilde -örneğin “…başlangıç ve nihayet örtüştüğünde [çakıştığında] ortanın [vasatın] da örtüşmesi zorunludur” gibi- veya cümlenin anlamını daha iyi aktardığı düşüncesiyle -örneğin “…mutlak sonsuzluğun erişilemezliğini daha görünür [açık seçik] kılar.” gibi- veya Latinceden Türkçeye aktarırken iki dilin birbirinden farklı dil yapısı gereği çeviren tarafından eklenmiştir. Kitabın yayımlanma sürecindeki ilgisinden dolayı Bekir Demir Bey’e ve kitabın editörlüğü üstlenen Fırat Çelebi Bey’e, redaksiyon sürecindeki önerileri ve katkıları için Ekrem Berkay Ersöz Bey’e teşekkürlerimi sunuyorum. Çevirilerin takip edilmesini nispeten kolaylaştırdığı için İngilizce çevirideki paragraflandırmayı kullanıyoruz. Çevirilerde bulunacak herhangi bir yanlış veya eksiklik durumunda sorumluluk çevirene aittir.

Yaratılış Üzerine Diyalog

I.

Conradus: Çoğu zaman, iştahımız çok da çeşitli olmayan fakat [yine de] lezzetli olan yemeklerle tatmin edilebilir. Benzer şekilde, Nicolaus, her ne kadar sen ruhun1 bitmez tükenmez iştahını doyuran özgür öğretiler2 sunduysan da açgözlülük edip daha lezzetlisini talep edersem, bu sebepten ötürü sinirlenmemeni rica ediyorum.

Nicolaus: Beni uzun zamandır tanıyorsun Conradus, yorulmaksızın, kavranamaz [idrak edilemez] olana doğru çabaladığımı ve hem sorularla teşvik edilmeyi hem de güçlü itirazlarla karşı çıkılmayı sevdiğimi biliyorsun. Sor hadi.

…