Birazoku

Asya’dan gelmiştik, ama gözümüz arkada kalmıştı. Arada sırada kesintiye uğrasa bile çok eski dönemlerden beri kopup geldiğimiz topraklarla bağlaımız hep var olmuştu. Ancak demir perdeli yıllarda bu bağlar epeyce zayıfladı.

Sovyetler Birliği’nin kısıtlamaları eşliğindeki seyrek buluşmalarda duygulu anlar yaşanır, bu esnada kitap alışverişleri de olurdu. Elde var olan konuyla ilgili eserler neredeyse bunlardan ibaretti. Bu yüzden de çağdaş Türk lehçelerine ait kaynaklar son derece sınırlıydı.

Kopan bağların güçlendirilmesi ise; karşılıklı olarak bu lehçelerle ortaya konulmuş kültür, dil ve edebiyat eserlerinin okunmasına ve yazılmasına bağlıydı. Sovyetler’in dağılması ve bağımsız Türk cumhuriyetlerinin ortaya çıkmasıyla birlikte bu konuda büyük fırsatlar doğdu.

Başını Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun’un çektiği bir grup akademisyen, 1990’lı yıllarda Türk lehçeleri uzmanlarını yetiştirmeye başladılar. Bu uzmanlar da değişik lehçelerin gramerlerini hazırladılar.

Elinizdcki eser, anılan uzmanlardan birisi tarafından yazıldı. Söz konusu eser; Çağdaş Türk lehçeleri ve Edebiyatları, Türk Dili ve Edebiyatı vb. bölümlerde okutulan biricik Türkmen Türkçesi grameridir.

***

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR    12
SÖZ BAŞI    13
GİRİŞ    17
TÜRKMENİSTAN    17
TÜRKMENLER     18
TÜRKMEN TÜRKÇESl    19

BİRİNCİ BÖLÜM

SES BİLGİSİ    23
ÜNLÜLER    23
– Kısa Ünlüler    23
– Uzun Ünlüler    27
– – Asli Uzun Ünlüler    27
– – Dolaylı Uzun Ünlüler    27
ÜNSÜZLER    33
SES OLAYLARI    39
ÜNLÜLERDE MEYDANA GELEN SES OLAYLARI    39
ÜNLÜ UYUMU    39
– Kalınlık-İncelik Uyumu    39
– Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu    41
ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ    42
ÜNLÜ DÜŞMESİ    53
ÜNLÜ TÜREMESİ    55
ÜNLÜ BİRLEŞMESİ    56
ÜNSÜZLERDE MEYDANA GELEN SES OLAYLARI    56
ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ    56
– Ünsüz Benzeşmesi    70
– Tam Benzeşme    71
– – İlerleyici Benzeşme    71
– – Gerileyici Benzeşme    74
– Yarı Benzeşme    74
– Benzeşmezlik    75
ÜNSÜZ DÜŞMESİ    76
ÜNSÜZ TÜREMESİ    77
ÜNSÜZ TEKLEŞMESİ    78
ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ            79
HECE YUTUMU            79
HECE KAYNAŞMASI        79
GÖÇÜŞME        79

İKİNCİ BÖLÜM

ŞEKİL BİLGİSİ    81
BASİT KELİME    81
TÜREMİŞ KELİME    81
YAPIM EKLERİ    81
– İsimden İsim Yapma Ekleri    81
– isimden Fiil Yapma Ekleri    87
– Fiilden İsim Yapma Ekleri    89
– Fiilden Fiil Yapma Ekleri     96
SIFAT-FİİLLER    98
– Geçmiş Zaman Sıfat-Fiili     98
– Şimdiki Zaman Sıfat-Fiili    99
– Geniş Zaman Sıfat-Fiili    99
– Gelecek Zaman Sıfat-Fiili    100
ZARF-FİİLLER    100
– Basit Zarf-Fiiller    100
– Birleşik Zarf-Fiiller    103
BİRLEŞİK KELİME    103
İSİM    105
– Çokluk        105
– İyelik        106
– Hâl     106
– – Yalın Hâl     107
– – İlgi Hâli    107
– – Yükleme Hâli    107
– – Yaklaşma Hâli    107
– – Bulunma Hâli     108
– – Uzaklaşma Hâli     108
– – Eşitlik Hâli    109
– Soru     109
– İsim Çekimi     109
– – Şimdiki Zaman    109
– – Bilinen Geçmiş Zaman    110
– – Öğrenilen Geçmiş Zaman    111
SIFAT    112
– Niteleme Sıfatları    112
– – Sıfatların Pekiştirilmesi    112
– – Sıfatların Dereceleri    113
– İşaret Sıfatları    113
– Sayı Sıfatları    114
– – Asıl Sayılar     114
– – Sıra Sayıları     114
– – Üleştirme Sayıları    115
– – Kesir Sayıları            115
– Belirsizlik Sıfatları    116
– Soru Sıfatları        116
ZAMİR    116
– Şahıs Zamirleri    116
– İşaret Zamirleri    117
– Dönüşlülük Zamirleri    118
– Soru Zamirleri    118
– Belirsizlik Zamirleri    119
ZARF    119
– Yer Zarfları    119
– Zaman Zarfları    119
– Hâl Zarfları    119
– Miktar Zarfları    120
– Soru Zarfları    120
EDAT     120
– Seslenme Edatları    120
– Sorma Edatları    120
– Gösterme Edatları    120
– Cevap Edatları    121
– Bağlama Edatları     121
– Çekim Edatları    122
FİİL    122
FİİL ÇEKİMİ    122
– Şahıs Ekleri    123
– – 1. Tip Şahıs Ekleri    123
– – 2. Tip Şahıs Ekleri    123
– – 3. Tip Şahıs Ekleri    123
BASİT KİPLER    124
HABER KİPLERİ    124
– Bilinen Geçmiş Zaman    124
– Öğrenilen Geçmiş Zaman    125
– Şimdiki Zaman    126
– Geniş Zaman    129
– Gelecek Zaman    130
TASARLAMA KİPLERİ     131
– Şart    131
– İstek    132
– Gereklilik    133
– Emir    135
BİRLEŞİK KİPLER.    136
HİKÂYE    136
– Geçmiş Zamanın Hikâyesi    136
– Şimdiki Zamanın Hikâyesi    137
– Geniş Zamanın Hikâyesi    139
– Gelecek Zamanın Hikâyesi            140
– Emrin Hikâyesi    142
– Şartın Hikâyesi    142
– Gerekliliğin Hikâyesi    144
– İsteğin Hikâyesi    145
RİVAYET    146
– Geçmiş Zamanın Rivayeti    146
– Şimdiki Zamanın Rivayeti    150
– Gelecek Zamanın Rivayeti    155
– Geniş Zamanın Rivayeti    159
– Emrin Rivayeti    161
– İsteğin Rivayeti    161
– Şartın Rivayeti    164
– Gerekliliğin Rivayeti    164
ŞART    167
– Geçmiş Zamanın Şartı    167
– Şimdiki Zamanın Şartı    168
– Gelecek Zamanın Şartı    168
– Geniş Zamanın Şartı    169
– Emrin Şartı    169
– İsteğin Şartı    169
– Şartın Şartı    169
– Gerekliliğin Şartı    169
TASVİR FİİLLERİ    170
– Yeterlilik    170
– Tezlik    170
– Süreklilik    171

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

CÜMLE BİLGİSİ    173
– KELİME GRUPLARI    173
– – İsim Tamlaması    173
– – Sıfat Tamlaması    173
– – Sıfat-Fiil Grubu    174
– – Zarf-Fiil Grubu    174
– – Tekrar Grubu    175
– – Edat Grubu    176
– – Bağlama Grubu    176
– – Unvan Grubu    177
– – Ünlem Grubu    177
– – Sayı Grubu    177
– Birleşik isim    178
– Birleşik Fill    178
– Kısaltma Grupları    178
– – İsnat Grubu    179
– – İlgi Grubu    179
– – Yükleme Grubu    179
– – Yaklaşma Grubu    179
– – Bulunma Grubu    180
– – Uzaklaşma Grubu    180
CÜMLE    180
CÜMLENİN ÖĞELERİ    180
– Yüklem    180
– Özne     181
– Nesne    182
– Yer Tamlayıcısı    183
– Zarf    184
– Cümle Dışı Unsurlar    186
CÜMLE TÜRLERİ    187
YAPILARINA GÖRE CÜMLELER    187
– Basit Cümle    187
– Birleşik Cümle    188
– Sıralı Cümle    190
– Bağlı Cümle    190
YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER    191
– İsim Cümlesi     191
– Fiil Cümlesi    192
YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER    193
– Kurallı Cümle    193
– Devrik Cümle     193
ANLAMINA GÖRE CÜMLELER      194
– Olumlu Cümle    194
– Olumsuz Cümle    194
– Soru Cümlesi    195

ÖRNEK METİNLER    197
ÇÖZÜMLENMİŞ KİRİL HARFLİ METİNLER    197
– Kiril Harfli Metinler    197
– Kiril Harfli Metinlerin Çözümlenmiş Şekilleri    200
ÇÖZÜMLENMİŞ LÂTİN HARFLİ METİNLER    206
ÇÖZÜMLENMEMİŞ KİRİL HARFLİ METİNLER    214
ÇÖZÜMLENMEMİŞ LÂTİN HARFLİ METİNLER    219

KAYNAKÇA    228
KISALTMALARI VERİLEN ESERLERİN KÜNYELERİ    232

KISALTMALAR

AÂ     :     Ayğıtlı Ââdim
Ar.     :     Arapça
bk.     :     bakınız
Far.     :     Farsça
GO     :     Garadepeli Oğlancık
I     :     Ikbaal
MSB     :     Men Size Baryaan
T.     :     Türkçe
Tkm.     :     Türkmence
Rus.     :     Rusça
s.     :     sayfa
vb.     :     ve benzerleri
vd.     :     ve diğerleri

SÖZ BAŞI

Kapalı kutu niteliğindeki Sovyctler Birliği’nin dağılmasından sonra bürün dünyada çağdaş Türk lehçelerine yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. Orta Asya ve civarında Türklerin yaşadığı bölgeler, Sovyetler Birliği döneminde bütün dünyaya kapalı olduğundan, günümüzde Türkoloji için olduğu kadar diğer bilim dalları için de bakir bir araştırma alanıdır. Aynı bölgeler, zaman zaman gizli veya açık olarak ekonomik ve jeopolitik güç gösterilerine sahne olmaktadır (İleride bu güç gösterileri, daha da artacağa benziyor). Bu, biraz da Çin düğümünün nasıl çözüleceğiyle ilgilidir. Çok eski tarihlerden bu yana Türklerdeki gelişmeler Çinliler tarafından, Çinlilerdeki gelişmeler de Türkler tarafından dikkatle izlenilegelmiştir. Amerika’nın son yıllarda bu bölgeye sokulmaya çalışması da dikkatle izlenmesi gereken bir başka gelişmedir.

Dünyada Çağdaş Türk lehçelerine birkaç bakımdan ilgi duyulmaktadır. Türkiye’deki bilim adamları, kendileriyle ortak değerlere sahip olan Türk devlet ve topluluklarınn dillerini öğrenmek ve bunlar üzerinde araştırma yapmak için sözü edilen lehçelere ilgi duymaktadırlar. Aynı eğilim, biraz yavaş seyretmekle birlikte diğer Türk cumhuriyet ve topluluklarının bilim adamlarında da bulunmaktadır.

Dünyanın önemli ülkelerinde araştırmacıların bu sahaya ilgi duymasınınsa birkaç sebebi vardır. Bu ülkeler, genellikle kendi iç sorunlarını çözmüşler ve değişik milletlere ait kültürleri incelemeye yönelmişlerdir. Söz konusu ülkelerde hem devlete hem de özel kuruluşlara ait strateji merkezleri bulunmaktadır. Bu ülkeler, edindikleri bilgileri strateji merkezlerinde yorumlayarak ülkelerinin geleceği ve uluslararası dengeler açısından büyük hedefler belirlemektedirler. Bunların bazıları için Türklerin yoğun olarak yaşadığı Orta Asya ve çevresi oldukça iştah kabartıcıdır. Bölgenin birçok yerinde kendilerine yeni hâkimiyet alanları açmayı amaçlayan milletler açısından geniş bir alanda kullanılan Türk lehçeleri ve bu lehçelerle ortaya konulan kültür, elbette önemli olacaktır.

Dünyanın değişik yerlerinde bazı bireysel araştırıcıların özel merakla bu konuda araştırma yaptıklarını da söylemek gerekir.

Meseleye kendi açımızdan baktığımızda, ‘Türklük Bilimi”ne yapılacak hizmetin sınırının olmadığını bilmeliyiz. Bu alanda sadece kitap yazmakla yetinmek doğru olmaz. Bilgisayar teknolojisinin bütün bilim dallarında olduğu gibi “Türklük Bilimi’nde de yaygın bir şekilde kullanılması gerekir. İşte o zaman adını bizden almış olan “Türklük Bilimi”, dünyadaki bilim dalları arasında kendine daha iyi bir yer bulacaktır.

Biz, üç yıl civarında çalışarak bir özel firmayla birlikte yirmi Türk lehçesinin Kiril harfli metinlerini Lâtin’e çeviren “exe” uzantılı bir yazılım ürettik ve adını “Gaspıralı” koyduk. Bu programla bir yıllık iş, yaklaşık iki hafta içerisinde sonuçlandırılmaktadır. Anılan programın başarı oranı % 95-98 civarındadır ve aynı programın ASP tabanlı biçimi http://www.kultur.gov.tr/genel/gaspirali adresinde ücretsiz olarak Türk dünyasının kullanımına sunulmuştur.

Yazının sese, sesin yazıya dönüştürülmesine yönelik çalışmalar epeyce hız kazandı. Makine tercümesiyle ilgili çalışmalarda da son yıllarda büyük aşamalar kaydedildi. Artık “Türklük Bilimi”yle ilgili çalışmalarımızı, bilgiyi hızla yayacak ve kısa sürede iş bitirecek teknolojik aletlerle yapmanın zamanı geldi, hatta geçti bile.

Bütün bu çalışmaların kitaba verilen önemi azaltmayacağı bir gerçek. Ancak okumaya dayalı öğrenmeyle insanın değişik duyularına hitap eden sesli ve görüntülü öğrenme, bilgisayar üstünden bilgiye akışkanlık kazandırma çok farklı şeylerdir. Çağdaş Türk lehçeleriyle ilgili araştırma yapacak gençlerin kitap yazma yanında bunlara eğilmelerini de tavsiye ediyoruz. Çünkü yeni nesiller, teknolojiye daha yatkın olarak yetişmektedirler.

Uzmanlık alanımız daha çok Oğuz grubu Türk lehçelerinden Türkmence olduğu için, önceki yıllarda bu lehçeyle ilgili birkaç eser yayımlamıştık (bk. Kaynakça). Ortaya koyduğumuz bu yeni eserle de “Türkiye Türkolojisi”nin bakış açısını yansıtan bir Türkmen Türkçesi Grameri hazırladık. Türkmenistan’da Türkmen Türkçesi gramerine yönelik yayınlar elbette çoktur. Ancak Türkiye Türkçesine aktarılmadıkları için bunlardan herkesin faydalanması mümkün değildir. Öte yandan bu gramerlerde bizdekilerden farklı yaklaşımlar bulunduğundan, Türkiye Türkçesine aktarılsa bile Türkiyeli araştırıcı ve okuyucuların bunları seri bir şekilde kullanmaları ve bütünüyle anlamaları biraz zor olmaktadır. İşte elinizdeki eser, bu durumlar dikkate alınarak hazırlanmıştır.

Söz konusu eser; “Ses Bilgisi”, “Şekil Bilgisi” ve ‘‘Cümle Bilgisi” olmak üzere üç ana bölümden meydana gelmiştir. “Ses Bilgisi” bölümünde; Türkmencedeki ünlü ve ünsüzlerin ne gibi özellikler taşıdığı ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Aynı bölümde ses olaylarıyla ilgili geniş değerlendirmelerde bulunulmuş, örnek olarak verilen kelimelerin Eski ve Orta Türkçe dönemlerine göre nasıl bir ses olayı sonucu bugünkü şeklini aldığı belirtilmiştir.

“Şekil Bilgisi” bölümünde; yapım ekleri, sıfat-fiiller, zarf-fiillcr, isim, sıfat, zamir, zarf, edat, fiil bahisleri ele alınmış; bu konularla ilgili yeterli derecede örnek verilmeye dikkat edilmiştir, özellikle fiil bahsinde her örneğin olumlu, olumsuz, olumlu soru ve olumsuz sorusuna ait çekimler yapılmıştır.

“Cümle Bilgisi” bölümünde, kelime grupları, cümlenin öğeleri, cümle türleri, yüklemin türüne göre cümleler, yüklemin yerine göre cümleler ve anlamına göre cümleler gibi konular işlenmiştir.

“Cümle Bilgisi” bahsinden sonra örnek metinlere yer verilmiştir. Örnek metinler, çözümlenmiş ve çözümlenmemiş Kiril, Lâtin harfli metinlerden oluşmaktadır.

“Kaynakça”yla sona eren eserin, Türkmenceyle ilgili araştırmalarda faydalı olmasını temenni ediyoruz.

Bu eseri hazırlarken çeşitli konularda yardımlarını gördüğüm Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Prof. Dr. Mustafa Uğurlu, Prof. Dr. Ertuğrul Yaman ve Yard. Doç. Dr. Ersin Teres’e teşekkürü bir borç bilirim. Eserin basımında gösterdikleri titizlikten dolayı Nesil Yayınları mensupları da teşekkürü hak etmiş kıymetli insanlardır.

PROF. DR. MEHMET KARA
İstanbul, Haziran 2012