Birazoku

Son yirmi yıldır Kur’an, anlamının öne çıkarıldığı entelektüel bir okumaya tabi kılınmaktadır. Bu ilgide ciddi bir paya sahip olan Kur’an İslâmî, referans olarak Kur’an’dan hareketle yeni bir İslam anlayışı ortaya koymaktadır. Modernite’nin İslam’ın temel referanslarına yönelik sorgulamalarının sonucu Müslümanlar da Kur’an’ı günümüz gerçekliğine uygun şekilde yorumlama yoluna gitmiştir. Çağdaş bir söylem olması hasebiyle Türkiye’deki temsilini üstlenen söylem, Kur’an İslamını sahiplenen popüler isimlerden hareketle söylemlerinin ne olduğunu, söylemin tarihsel süreçteki serencamını, geleneğe ilişkin görüşleri, modernizmden etkilenme ve onu dönüştürme kabiliyetini ortaya koymaktadır. Kur’an İslâmî olgusunu anlama, sosyal olarak hangi gerçekliğe tekabül ettiğini ortaya koyma konusundaki bu girişim; yaygın bir gelenekselliğin olduğu Türkiye’de modernizmin toplumlara etkisini ve onların gelenek-modernite çatışmasından kaynaklanan ikilemi aşma ve alternatif modernlikler üretme çabalarını anlamlandırma açısından önem taşımaktadır.

Katılımcılarla yapılan nitel araştırma yöntemine göre yarı yapılandırılmış tarzdaki derinlemesine görüşmeler ile Kur’an İslâmî’nin genel anlamda üzerinde uzlaşılan bir kavram olduğu ortaya konulmakla beraber Müslüman tanımının kendilerini tanımlamak için yeterli olduğu anlaşılmıştır. Neoliberal dönemin etkisiyle Kur’an İslamcılarının modern kavramları büyük ölçüde içselleştirdiği, Kur’an’ı geleneksel kuramların meşruiyetini aldığı teolojik açıklamalar yerine sosyal bilimlerden hareketle toplumsal gerçekliği anlama çabasına girdiği, daha mutedil bir yöne evrildiği görülmektedir. Öte yandan Kur’an İslâmî şemsiyesi altında birbirinden çok farklı yönelimler olduğunun altı çizilmiştir.

ÖN SÖZ

Din, modern dünyada yaşadığı epistemik krize rağmen bireylerin hâlâ anlamı kendisinde bulduğu bir referans seti olmaya devam etmektedir. Ciddi değişimlerin yaşandığı ve insanların hayata dair algılarını yeniden düzenleme durumunda kaldığı bu dünya, geleneksel din yorumları ile günümüz arasındaki mesafeyi dikkate alan yeni söylemler adına elverişli bir ortamı temsil etmektedir. Dinin modernite tarafından meşruiyetinin tartışmalı konuma getirilmesi, geleneksel yorumlara mesafeyle yaklaşılmasına ve ilerlemenin önünde engelleyici olarak görülen bu unsurların ayıklanmasına neden olmuştur.

Bu süreçlerin etkisinde kalan ülkelerden biri olan Türkiye’de yaşanan değişimlerin, Kur’an ile ilişkinin yeniden yapılandırılmasına nasıl bir katkı sunduğu araştırmamızda ele alınmaktadır. Bunun yanı sıra Kur’an’ın kaynaklık açısından toplumsal, siyasal ve bireysel anlamda nasıl bir konum alacağı da aynı şekilde önem taşımaktadır. Buna ilişkin olarak Kur’an’ın otantisite açısından tek otorite önerisi olduğundan söz eden ve ana çerçevesini Kur’an’a ilişkin yorumların oluşturduğu “Kur’an İslamı” söylemi olarak adlandırılan bu kesitinin projeksiyonundan hareketle gelenek ve modernite üst başlığı altında katılımcıların çeşitli konulara ilişkin yaklaşımları ortaya konulmaya çalışılmaktadır.

Yeni yaklaşımlar çerçevesinde ele alınan bu araştırma, toplumsal süreçlerin değişimine de ışık tutmak suretiyle toplumda dönüşümün bir nesnesi aynı zamanda bu akıntıyı yönlendiren bir özne olarak Türk sosyal bilim alanına mütevazı bir katkı sunmayı ümit etmektedir.

Öncelikle tez çalışması sürecince sabırla başaracağım konusundaki inancı, teşvik, destek ve teveccühlerini bir an olsun esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. İhsan Toker’e büyük şükran borçluyum. Kur’an ile ilgili katıldığım bir kongrede tez konusu hususundaki arayışımı bilen değerli hocam Dr. Necdet Subaşı’nın önerisiyle başlamış olduğum bu yolculukta maddi ve akademik anlamda katkılarını her zaman hissettiğim kendisine de teşekkür ederim. Ayrıca araştırmaya dair akademik süreçlerimde desteğini gerek araştırmanın okunması anlamında gerekse de yaşadığım zorluklarda desteğini daima hissettiğim Dr. Öğr. Üyesi Fatma Çakmak ve Arş. Gör. Tuğrul Avcı’ya müteşekkirim. Şüphesiz, çalışmanın gerçekleşmesinin her aşamasına tanıklık etmiş, mülakatlarıma dahi dâhil olmuş başta en önemli destekçim değerli ailem olmak üzere hocalarıma, arkadaşlarıma ayrı ayrı teşekkür ediyorum. Hasılı akademik anlamda desteğini esirgemeyen Ali Bardakoğlu başta olmak üzere Kur’an İslamı’nın bütünlüklü bir çerçeveye dönüşmesine katkıları olan Süleyman Ateş, Hüseyin Ateş, M. Sait Hatiboğlu, Bayraktar Bayraklı’ya da nezaketle beni kabulleri ve samimiyetle gönüllerini açmalarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak araştırmanın meydana gelmesini sağlayan Kur’an İslamı söylemi temsilcilerinin her birine, ilgileri, yardımları ve gösterdikleri insaniyet açısından teşekkür ediyorum.

Filiz Orhan
Ankara 2022

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ ———————————————————————————- 5
İÇİNDEKİLER ————————————————————————– 7
TABLOLAR LİSTESİ—————————————————————–11
KISALTMALAR————————————————————————12

GİRİŞ ————————————————————————————-13
1. ARAŞTIRMANIN KONUSU —————————————————-13
2. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ —————————————20
3. ARAŞTIRMANIN YÖNTEM VE SINIRLILIKLARI ————————24
3.1. Araştırma Süreci ve Araştırmacının Rolü ———————————-26
3.2. Araştırmanın Katılımcıları —————————————————28
3.3. Verilerin Toplanması ——————————————————–28
3.4. Görüşmeler ———————————————————————29
3.5. Verilerin Analizi —————————————————————33
3.6. Literatüre İlişkin Bilgiler —————————————————–34
BİRİNCİ BÖLÜM
TEORİK ÇERÇEVE ——————————————————————45
1.1. KUR’AN’A İLİŞKİN TARİHSEL SÜREÇ ———————————–45
1.2. MODERN DÖNEMDE KUR’AN ALGILARI —————————–46
1.3. KUR’ANCILIK/İSLAMCILIK/MEALCİLİK OLGUSU İLE İLGİLİ
KARŞILIKLAR ————————————————————————–53
1.3.1. Kur’an İslamı —————————————————————-53
1.3.2. Kur’ancılık ——————————————————————-54
1.3.3. Mealcilik ———————————————————————56
1.4. İSLAM DÜNYASINDA KUR’AN MERKEZLİ TARTIŞMALAR ——57
1.5. KUR’AN’A YÖNELİK TUTUMLARI —————————————-64
1.6. TÜRK MODERNLEŞMESİNDE KUR’AN MERKEZLİ SÖYLEM
ARAYIŞLARI —————————————————————————-66
1.7. KUR’AN İSLAMI SÖYLEMİNİN ETKİLENDİĞİ KAYNAKLAR —-84
1.7.1. Oryantalizm —————————————————————–84
1.7.2. Türkiye’de İslami Hareketin Etkileri ———————————–86
1.8. TÜRKİYE’DE KUR’AN İSLAMI’NIN ŞEKİLLENME KALIPLARI —88
1.8.1. “İslamcı Kur’ancı” ———————————————————-91
1.8.2. “Modern Kur’ancı” ———————————————————92
1.8.3. “Modernist” —————————————————————–92
1.9. BİR SÖYLEM OLARAK “KUR’AN İSLAMI” ——————————93
1.9.1. “Kur’an İslamı”nın Rasyonelleştirilmesi ——————————–94
1.9.2. “Anlatının Bağlılarınca Paylaşılan Bir Anlamı Olması —————-94
1.9.3. “Kur’an İslamı” Söylemine İlişkin Tipler ——————————-94
1.9.4. Katılımcıların Öz Tanımları ———————————————-97
1.9.4.1. Akademik ————————————————————-97
1.9.4.2. Sivil —————————————————————— 102
İKİNCİ BÖLÜM
YAŞAM ÖYKÜLERİ —————————————————————- 107
2.1. SOSYAL AĞLAR İLE DÖNÜŞÜM —————————————– 107
2.1.1. Aile İlişkisi içinde Bir Sosyal Ağa Dâhil Olma ———————– 109
2.1.1.1. Medrese Eğitiminden Geçenler ————————————– 109
2.1.1.2. Medrese Eğitiminden Geçmeyenler ——————————– 114
2.1.2. Arkadaşlık İlişkisi İçinde Sosyal Ağa Dâhil Olma ——————- 118
2.1.2.1. İlahiyat Eğitiminden Geçenler ————————————— 119
2.1.2.2. İlahiyat Eğitiminden Geçmeyenler ———————————- 122
2.2. “KAYNAKLAR” İLE DÖNÜŞÜM —————————————— 139

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KUR’AN İSLAMI’NIN İSLAM’I ———————————————— 149
3.1. İSLAM’IN YENİDEN İNŞASI (DİNDE “OTORİTE”NİN YENİDEN
TEŞEKKÜLÜ) ————————————————————————- 149
3.2. TANRI’NIN YETKİ ALANININ YENİDEN TAYİNİ —————— 155
3.3. KAYNAĞA YÖNELİK ELEŞTİRİLER ————————————- 162
3.3.1. Kur’an’ın İslam’ın Tek Kaynağı Olduğu İddiası ve Kur’an ile İlişkinin Değişimi ———————————————————————– 162
3.3.2. Kur’an’ın Yerine “Anlam”ın Geçmesi: Arapça Yerine “Ana Dil” – 181
3.3.3. Kur’an (Mushaf) ile İlişki Biçiminin Değişimi ———————– 185
3.3.4. Kur’an’a İlişkin Geleneksel Okuma Biçimlerinin Değişimi ——– 187
3.4. GELENEĞE YÖNELİK ELEŞTİRİ: GELENEĞİN “AYIKLANMASI” 192
3.4.1. Hadisi Kültürel Kaynak Olarak Görenler —————————– 217
3.4.2. Hadisi Doğrudan Dinî ya da Kültürel Kaynak Olarak Nitelendirmekten Kaçınanlar —————————————————————- 218
3.4.3. Hadisi Dinî Kaynak Olarak Görenler ——————————— 220
3.5. GELENEĞİN ORTAYA KOYDUĞU YANLIŞ PEYGAMBER
ALGISI ———————————————————————————- 221
3.5.1. Peygamber Algısının Değişimi: Yetkisizleştirilen Nübüvvet Karşısında Peygamber’in “Örnekliği”nin Öne Çıkarılması ————————– 223
3.5.2. “Resul” Kavramının Peygamber Dışında Bir Otoriteyi Çağrıştıracak
Şekilde Genişletilmesi ———————————————————— 233
3.6. KÜLTÜREL İSLAM: KUR’AN ETRAFINDA OLUŞAN KÜLTÜR – 236
3.6.1. Geleneğe Ait Kültürel Unsurların Değişimi: Türbeler ————- 236
3.6.2. Modern Zamanla Birlikte Kutsal Zaman Algısındaki Değişim:
“Kandiller” ————————————————————————- 238
3.6.3. Sosyoekonomik Bir Çıkar Grubu Olarak “Tarikatlar” ————- 241
3.7. MODERNLİĞİN YENİDEN İNŞASI ————————————– 245
3.7.1. Modern İslam ————————————————————- 245
3.7.2. Bireysel Yönelimli Bir İslam ——————————————— 256
3.7.2.1. Kur’an İle İletişimin Doğrudan Bir Yolu Olarak Meal —— 259
3.7.2.1.1. “Meal”in Serencamı ————————————– 259
3.7.2.1.2. Değişen “Meal” Algısı: “Çeviri” ————————- 261
3.7.2.1.3. “Meal”in Önemi ——————————————- 265
3.7.2.1.4. “Meal”lerde Metin Merkezli Kur’an Algısı ———— 269
3.7.2.2. Otorite’nin Sıradan İnsana Tahvili —————————– 276
3.7.3. Toplumsal Hayatın Dinamiklerinin Değişimi ———————– 291
3.7.3.1. İslam’ın Hukuki Çerçevesinin Modern Bir Yorumu Olarak
Ahkâm ————————————————————————- 291
3.7.3.1.1. Ahkâmın Değişimi Karşısında Çözümü İslam’da Görenler ————————————————————————- 300
3.7.3.1.2. Ahkâmın Değişimi Karşısında Çözümü Bilimde Görenler ————————————————————————- 304
3.7.3.2. Yönetime İlişkin Görüşleri ————————————— 306
3.7.3.2.1. Yönetimin Değişen Çehresi: İslam’ın Siyasaldan Toplumsala Evrimi ———————————————————- 314
3.7.3.2.2. Laikliğin Değişen Çehresi: “Dışlayıcı” Laiklik
Algısından “Özgürleştirici” Laiklik Algısına Evrimi ————– 318
3.7.3.2.3. Türkiye’de Din Devlet İlişkileri Bağlamında Laiklik 321
3.7.3.3. Günümüzdeki Yeni Dinî Hareketlere İlişkin Tutumları — 332
3.7.3.3.1. Neoselefizm ———————————————— 332
3.7.3.3.2. Neosufizm ————————————————– 335
3.7.3.3.3. İslamcılığın Dönüşümü: Muhafazakârlık ————– 342
3.7.3.3.4. Muhafazakârlıkla Karşılaşan “İslamcılık” ————– 348
3.7.3.3.5. Milliyeti Güçlendirici bir Unsuru olarak Türk İslamı 358
3.7.3.4. Batı Karşısında Müslümanlar ———————————— 360
3.7.3.4.1. İslam Epistemisini Sorumlu Tutma ——————– 360
3.7.3.4.2. Bilimsel Gelişmenin Gerisinde Kalındığı İddiası —– 361
3.7.3.5. Bir Öteki Olarak Batı ——————————————– 365

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
KATILIMCILARIN DÜŞÜNSEL TERCİHLERİ ————————– 371
4.1. TEZLER ————————————————————————– 371
4.1.1. Kaynakların Otantikliği Tartışmaya Açılmalıdır ——————— 371
4.1.2. Hadisleri Doğrudan ya da Dolaylı Dinî Kaynak Olarak Kabul Etmeme ——————————————————————————- 371
4.1.3. Hadisin Tarihsel, Sünnetin Evrensel Olarak Algılanması ——— 371
4.1.4. Kur’an Peygamberden Bağımsız Düşünülemez ———————- 372
4.1.5. Peygamber Örneklik Açısından Diğer İnsanlardan Üstündür —– 372
4.1.6. Peygamber’in Sözünün Bağlayıcılığı: “Hükmetme” Yerine
“Hikmet” ————————————————————————– 373
4.1.7. Hukuk Yerine Evrensel Olan Ahlaki Boyut Öne Çıkarılmalıdır — 373
4.1.8. Hadis Belli Şartların Fıkhi Yorumlarıdır —————————– 373
4.2. KUR’AN’A İLİŞKİN YENİ KAVRAMSALLAŞTIRMALAR ———– 375
4.2.1. Kur’an Dinde Tek Otorite, Tek Kaynaktır. ————————– 376
4.2.2. Kur’an’da Nesh Yoktur, Kitabın Tamamı Muhkemdir ———— 376
4.2.3. Kur’an Anlaşılırdır ——————————————————– 378
4.2.4. Kur’an Devrimcidir (Yenilikçidir), Kavramlara Yeni Anlamlar Yüklemiştir —————————————————————————– 379
4.2.5. Kur’an Anlaşılarak Okunmalıdır ————————————— 380
4.2.6. Sıradan İnsan Kur’an’ı Doğrudan Anlayabilir ve Yorumlayabilir – 381
4.2.7. Mealle Buluşma Gereklidir ———————————————- 381
4.3. BİREYSEL DİN ALGISI ——————————————————- 381
4.3.1. Modern Yeni Bir Durumdur ——————————————– 382
4.3.2. Tarihselciler Modernisttir ———————————————– 383
4.3.3. Ahkâm Yeni Duruma Uygun Olarak Yorumlanabilir ————– 383
4.3.4. Her İnanç Yönetimde Temsil İmkânı Bulmalıdır ——————- 383
4.3.5. Yönetimin Adı değil, İçeriği Önemlidir ——————————- 384
4.3.6. Yönetim “Adalet” İlkesine Dayanmalıdır —————————– 384
4.3.7. “Kaynaklara Dönme” ile Aslında Modern Zamana Uygun Olarak
Yeni Bir Toplum İnşası Kastedilmektedir ———————————— 385
4.4. İLİŞKİLER ———————————————————————— 385
4.4.1. Kendi Aralarında ———————————————————- 385
4.4.2. Uzlaşmalar —————————————————————– 385
4.4.3. Aralarındaki Temel İhtilaflar ——————————————- 386
4.4.3.1. Evrensellik-Tarihsellik ——————————————– 386
4.4.3.2. Ahkâm Ayetlerinin Yorumlanma Sorunsalı —————— 388
4.4.3.3. Birbirlerine Yönelik Algıları ————————————- 394
4.4.3.3.1. İslamcı Camiadan Gelenler ——————————- 394
4.4.3.3.1.1. Beşerî İktidarlara Ontolojik Olarak Karşıt Durumda Konumlananlar ——————————————- 394
4.4.3.3.2. Muhafazakârlıkla Uyumlu Bir Söyleme Evrilmiş
Olanlar ——————————————————————- 395
4.4.3.3.2.1. Muhafazakâr Adlandırmasına Tabi Olanlar—- 396
4.4.3.3.2.2. Muhafazakârlıkla Uyumsuz Olanlar ————- 396
4.4.3.3.2.3. Rejimin Yanında Konumlananlar ————— 397
4.4.3.3.3. İslamcı Camiadan Gelmeyenler ————————- 398
4.4.4. Kendi Dışındakilere Bakış ———————————————- 398
4.4.4.1. Ehl-i Hadis’e Karşı Tutumlar —————————————– 398
4.4.4.2. Seküler Kesime İlişkin Bakışı —————————————– 399

SONUÇ ——————————————————————————– 391
KAYNAKÇA ————————————————————————– 415