Birazoku

Prof. Dr. Fuzuli Bayat’ın dört kitabının devamı ve tamamlayıcısı niteliğinde olan bu kitapta, şaman teonimleri, bir başka deyişle şaman ilah adları bağlamında mitin ve mitologemlerin rolü, mitik ideolojideki dönüşümler, “düzeltmeler” vb. konular incelenmeye çalışılmıştır. Yazar, şaman teonimleri ve tanrısal kahramanlar hakkındaki bu çalışmayı; unutulan, değişim ve dönüşüm sonucunda deforme olan Türk şamanlığının ve şaman mitolojisinin son kırıntılarını kayıt altına alarak gelecek nesillere aktarmak maksadıyla hazırlamıştır.

Zira şamanlığın ana vatanı olan Sayan-Altay ve Yakut Türklerinde 1990’lı yıllardan itibaren yaygınlaşmaya başlayan sayısız dinî grup ve inanç merkezinin arasında zengin şaman mitolojisini öğrenen/öğreten herhangi bir kurum yer almamaktadır. Hâl böyle olunca şaman mitolojisi, sözlü geleneği ve şaman ilah adları olarak adlandırdığımız bağımlı tanrılar, yüksek dereceli ruhlar, tanrısallaşmış ecdatlar ve kahramanlar hakkındaki hikâyeler artık tarihe karışmaktadır. Hatta bugün neo-şamanların da, pratikte isimlerini zikretmedikleri onlarca belki de yüzlerce ilah ismi, onların işlevleri, kültürel rolleri hakkındaki bilgiler yok olup gitmektedir. Küresel dünya ölçeğinde yeri olmayan bir dizi inanç, gelenek, örf ve âdetler, folklorik ve etnografik veriler korunmaya muhtaçtır.

İÇİNDEKİLER

Ön Söz …………………………………………………………………………………………………………………………9
BİRİNCİ BÖLÜM
TEORİDEN PRATİĞE TÜRK MİTOLOJİSİ
Giriş……………………………………………………………………………………………………………………………13
1.1. Mitolojik Teoriler……………………………………………………………………………………………………16
1.2. Türk Mitolojisi veya Şaman Anlatısında Mitsel Düşüncenin Dönüşümü……………………….30
İKİNCİ BÖLÜM
ŞAMAN İLAH ADLARININ KAVRAMSAL BAĞLAMI
2.1. Türk Mitolojisinde İlah İsimleri (Nomina Sacra)………………………………………………………..43
2.2. Şaman Teonimleri Bağlamında Mitolojik Dünya Tasarımı ……………………………………………51
2.3. Şaman-Söyleyici yahut Şamanla Söyleyici ………………………………………………………………….60
2.4. Türk Folklorunda Savaşçı Şaman İmajı veya Mitologemlerin Merkezi Figürü
Olarak Şaman………………………………………………………………………………………………………..75
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GÖKSEL VARLIKLAR, ÜST DÜNYA İLAH ADLARI
3.1. Tanrı= Tengri/Tengir………………………………………………………………………………………………81
3.2. Ürüng Ayıı (Aar) Toyon…………………………………………………………………………………………..88
3.3. Uluu Toyon……………………………………………………………………………………………………………91
3.4. Кuday/Huday ………………………………………………………………………………………………………..94
3.5. Üç-Kurbustan ………………………………………………………………………………………………………..95
3.6. Kayrakan……………………………………………………………………………………………………………….97
3.7. Kızıgan-teneri/Kısagan Tengere ……………………………………………………………………………….99
3.8. İlbis Haan ……………………………………………………………………………………………………………100
3.9. Mergen-teneri/Mergen Tengere………………………………………………………………………………101
3.10. Ülgen………………………………………………………………………………………………………………..101
3.10.1. Ülgenin Oğulları ve Yardımcıları…………………………………………………………………..107
3.11. Dayaçı/Yayucı…………………………………………………………………………………………………….122
3.12. Umay/Imay/Umay-içe/May-Ene …………………………………………………………………………..124
3.13. Ayıısıt, Kübey Hatun ve İyehisit……………………………………………………………………………130
3.14. Ot-Ene………………………………………………………………………………………………………………131
3.15. Koço-kan …………………………………………………………………………………………………………..133
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
KUTSAL KONUMLU İLK ATALAR
4.1. Şangdimı……………………………………………………………………………………………………………..137
4.2. Tepkara ……………………………………………………………………………………………………………….138
4.3. Poudo-Sonko ……………………………………………………………………………………………………….139
4.4. Targın-nama…………………………………………………………………………………………………………139
BEÇİNCİ BÖLÜM
ORTA (YER) DÜNYA RUHLARI, DOĞA GÜÇLERİ İYELERİ (EEZİ KÜLTÜ)
5.1. Yer-Sub/Yer-Su iyeleri …………………………………………………………………………………………..143
5.2. Ak Ene………………………………………………………………………………………………………………..153
5.3. Albastı ………………………………………………………………………………………………………………..155
ALTINCI BÖLÜM
AŞAĞI VEYA YERALTI DÜNYASI TEONİMLERİ
6.1. Erlik/İrlik/Erleg …………………………………………………………………………………………………..161
6.2. Arsan Duolay……………………………………………………………………………………………………….169
6.3. Kıday Baksı………………………………………………………………………………………………………….171
6.4. Kagır-kaan …………………………………………………………………………………………………………..175
6.5. Purgul-kaan …………………………………………………………………………………………………………176
6.6. Sınzay-kaan………………………………………………………………………………………………………….177
6.7. Temir-kaan (Demir han)………………………………………………………………………………………..177
6.8. Kömür-kaan (Kömür Hаn) …………………………………………………………………………………….180
6.9. Köö-kaan (Kül Han) ……………………………………………………………………………………………..181
6.10. Piy MaatırBiy Maatır (Bahadır) …………………………………………………………………………….182
6.11. Karaş…………………………………………………………………………………………………………………184
6.12. Kerey-kaan (Güçlü Hаn)………………………………………………………………………………………185
6.13. Padış-Kerey (Padişah Kerey) ………………………………………………………………………………..186
6.14. Erlik’in Diğer Yardımcıları: Tınalgış-Aldaci veya Usmekçi ………………………………………187
6.15. Körmös/Körmesler……………………………………………………………………………………………..189
YEDİNCİ BÖLÜM
MİT VE MİTOLOGEMLER
7.1. Mitopoetika ve Mitologem Anlayışları…………………………………………………………………….193
7.2. Mitolojik Kahramanlar………………………………………………………………………………………….203
7.2.1. Epikleşmiş Kahramanlar ……………………………………………………………………………….205
7.2.2. Etiyolojik Kahramanlar………………………………………………………………………………….207
7.2.3. Yıldıza Dönüşen Kahramanlar………………………………………………………………………..209
7.2.4. Dağa, Kayaya, Nehre Dönüşen Kahramanlar ……………………………………………………211
7.3. Tanrısal Kahraman – Sartakpay……………………………………………………………………………….217
7.4. Avcı Kahramanlar…………………………………………………………………………………………………222
7.5. Anti-Kahramanlar…………………………………………………………………………………………………224
GENEL SONUÇ …………………………………………………………………………………………………………229
KAYNAKLAR …………………………………………………………………………………………………………….231
DİZİN……………………………………………………………………………………………………………………….243

Ön Söz

XVIII. yüzyıldan itibaren bilim dünyasında araştırma ve inceleme konusu olan mit ve mitolojik düşünce, son 50 yılda zirve noktasına ulaşmıştır. Yunan ve kısmen de Mısır mitolojisi ile başlayan araştırma serüvenine önce Mezopotamya, daha sonra da tüm dünya halklarının mitleri katıldı. Mitik düşünce, bir zamanlar olup bitmiş ve tarihe karışmış bir kategori olarak değil, her zaman var olan ve kültürün tüm katmanlarında kendini gösteren bir tanım ihtiva etmeye başladı. Mitin anlamı onun düşünce tarzında saklıdır, algıladıklarımız ise onun biçimindedir. Çünkü mit, anlamı biçime dönüştürür ve biz de biçimden anlama doğru yol alırız. Divan şiirinde, sonraki yazılı edebî eserlerde, halk biliminin ayrı ayrı türlerinde (türkülerde, köy seyirlik oyunlarında, masallarda, efsanelerde, destanlarda) mit yaratma (mitologem) adı altında bilinen yeni oluşumda mitik düşüncenin dönüşümüyle (transformasyonuyla) karşılaşırız.

Zamanla ortaya çıkan yüzlerce mitolojik teori, araştırma metodu ve çeşitli yaklaşımlar hem eski mitleri hem de bu temelde üretilen yeni mitleri öğrenmenin yollarını aramaktadır. Bilimsel araştırmalara geç dâhil edilse de Türk mitolojisiyle ilgili özellikle son dönemlerde kayda değer birçok kitap ve makale yazılmıştır. Bununla birlikte kaynak göstermeden kopyalanan, tasvir seviyesinden öteye gitmeyen, ciddi araştırma konusu olmayan birçok eser, sözlük, tanıtım yazıları da yayımlanmıştır. Özellikle internet ortamında yayılan bu tür birçok aşırma yazısı, bilime zarar vermekten başka hiçbir işe yaramıyor. Buna rağmen olumlu-olumsuz bütün çalışmalar Türk mitolojisinin gündemde olduğunu gösterir. Okurlara takdim ettiğimiz bu kitap, daha önce mitoloji konusunda yazdığımız dört kitabın devamı ve tamamlayıcısı niteliğindedir. Özetle, bu beşinci kitapta şaman teonimleri bağlamında mitin ve mitologemlerin rolü, mit sonsuzluğunda ihtimaller, mitik ideolojide tersine çevirmeler, niyete göre yapılan “düzeltmeler” vb. konular ele alınmaya çalışılmıştır. Çünkü Türk halklarının tarihini, edebiyatını, sözlü kültürünü öğrenmeyi yasaklayan özel bir karar olmasa da, bazı destanların (Dede Korkut Kitabı, İdigey Destanı, bazı Yakut ve Sayan-Altay Türkleri destanları), milli bilinci yükseltecek ve Türkleri birleştirecek her türlü siyasi-ideolojik ve kitlevi tedbirlerin yasaklanması, milli kadroların imha edilmesi vs. mitolojik çalışmaların da 70-80 yıl geç başlamasına neden olmuştur. İskitleri ve onların dillerini, mitolojilerini İran kaynaklı addetmek, Cengiz Han (Şato Türklerindendir) ve devletini tamamen Moğollaştırmak, Türk mitolojik verilerini Moğollara mal etmek bu problemin görünen taraflarıdır. Sadece Ruslar ve Sovyet ideolojisi değil, Batı bilim adamlarının da çoğunluğu Türk mitolojisi terimi yerine Asya veya Moğol mitolojisi veya Türk Moğol mitolojisi demeyi tercih etmektedirler.

Şamanlar, Türk dinî-mitolojik sisteminin içini boşaltıp mistik yapılı ilah adları dünyası oluşturarak mitolojiyi, dolayısıyla kutsal alanı yeni bir düzene soktular. Bu kitapta, şaman edisyonunda mitolojinin nasıl dönüştürüldüğü, Sibirya Türklerinin geleneksel yaşamına nasıl dâhil edildiği açıklanacak, şaman mitologemleri öğrenilecektir. Son olarak, kitaplarımın yayın zahmetini üzerine alan Ötüken Neşriyat’ın Genel Müdürü Ertuğrul Alpay Beyefendi’ye, kitaplarımın editörü Ayşegül Büşra Paksoy Hanımefendi’ye ve bütün Ötüken çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim.

….