Birazoku

“Tıpkı dünyada olduğu gibi, Türkiye’de de toplumsal yapı tanımları arasında farklar var. Bunlar toplumsal yapının sorunsallaştırılmasına ve incelenmesi sırasında izlenen yol ve yöntemlere yansıyor. Tüm bu çeşitliliğine rağmen, toplumsal yapı incelemelerinde istatikselleştirilmiş demografik, sınıfsal ya da kültürel oluşumlar, ırksal, dinsel tahakküm ilişkileri, toplumsal cinsiyet rejimleri, yani ilk bakışta bizlere dışsal gibi görünen büyük çaplı olgular karşımıza çıkar. Oysa toplumsal yapı, aynı zamanda maddi ve sembolik (kültürel) pratiklerimizin, gömülü olduğu ilişki ağlarının dışında bir olgu değildir. Toplumsal yapının harcını ve taşıyıcı unsurlarını somut, gerçek insanlar, onların maddi faaliyetleri, reel ilişkileri ve bunlar hakkındaki tasavvurları oluşturur. Toplumsal yapıyı bu bütünselliği dikkate alarak incelemek gerekir.”
Cem Özatalay

Yirmi beş bilim insanının katkılarıyla kapsamlı bir temel referans kitabı olarak hazırlanan Toplumsal Yapı – Türkiye’de Eşitsizlik, Tahakküm, Değişim, sermaye birikimi, nüfus değişimleri, ailenin dönüşümü, tarımda dönüşüm, üretimin yapısı, devlet-sermaye ilişkilerini güncel veriler ışığında ele alıyor. Kent ve çevre sorunları, kadın işgücünün durumu, toplumsal cinsiyet rejimi, eşitlik sorunları, ırkçılık, sendikal ve mesleki örgütlenmeler, orta sınıfların ve esnafın konumunda değişimler, toplumsal mücadele alanları gibi konulara eğiliyor. Bu değişim ve mücadelelerin kültürel alana yansımasına ve aile içinde, çalışma hayatında ve dinsel alanda hüküm süren tahakküm ilişkilerine ışık tutuyor.

Aksu Bora, Alanur Çavlin, Aslı Aydemir, Aslı Odman, Aybala Ertekin, Cem Özatalay, Cemil Yıldızcan, Deniz Parlak, Deniz Pelek, Deniz Yonucu, Didem Danış, Gözde Orhan, Gülengül Altıntaş, Hande Gülen, Işıl Erdinç, Jean-François Pérouse, Müge Neda Altınoklu, Osman Savaşkan, Ozan Félix Sousbois, Saniye Dedeoğlu, Tanıl Bora, Uraz Aydın, Y. Doğan Çetinkaya, Yıldırım Şentürk, Z. Tül Akbal Süalp’in katkılarıyla.

*

Yazarlar AKSU BORA • ALANUR ÇAVLİN • ASLI AYDEMİR • ASLI ODMAN • AYBALA ERTEKİN • CEM ÖZATALAY • CEMİL YILDIZCAN • DENİZ PARLAK • DENİZ PELEK • DENİZ YONUCU • DİDEM DANIŞ • GÖZDE ORHAN • GÜLENGÜL ALTINTAŞ • HANDE GÜLEN • IŞIL ERDİNÇ • JEAN-FRANÇOIS PÉROUSE • MÜGE NEDA ALTINOKLU • OSMAN SAVAŞKAN • OZAN FÉLIX SOUSBOIS • SANİYE DEDEOĞLU • TANIL BORA • URAZ AYDIN • Y. DOĞAN ÇETİNKAYA • YILDIRIM ŞENTÜRK • Z. TÜL AKBAL SÜALP

İÇİNDEKİLER
BİRİNCİ BÖLÜM
TOPLUMSAL YAPI NEDİR?
CEM ÖZATALAY …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………19
Toplumsal yapı kavramının farklı içerimleri ………………………………………………………………………………………19
Sınıf-kültür ekseninde farklılaşan toplumsal yapı kavrayışları………………………………………..20
∏ Değerler ve normlar……………………………………………………………………………………………………………………………21
∏ Toplumsal ağ nedir? …………………………………………………………………………………………………………………………..22
Yapı-fail ilişkisi ekseninde farklılaşan toplumsal yapı kavrayışları………………………………..22
∏ Margaret Thatcher: “Toplum diye bir şey yok aslında…”…………………………………………………………23
∏ Yapılaşma teorisi ve dönüşümsel toplumsal etkinlik modeli …………………………………………………24
∏ Eleştirel sosyal bilim perspektifi nedir?…………………………………………………………………………………………26
Türkiye’de eleştirel ve kültüralist toplumsal yapı kavrayışları………………………………………….26
Türkiye’de eleştirel toplumsal yapı incelemeleri ………………………………………………………………………..27
Türkiye’de kültüralist toplumsal yapı incelemeleri …………………………………………………………………..27
∏ Kültüralist sosyal bilim perspektifi nedir?…………………………………………………………………………………….28
Başarı öyküsü haberlerinde karşımıza çıkan toplumsal yapı ………………………………………………….28
Kapitalizmin kültürüne ait bir değer olarak başarı ………………………………………………………………..29
∏ Başarı nosyonunun bireyselleşmesi ve başarı öyküsünün icadı…………………………………………….30
∏ Romanlar eğitime erişemiyor…………………………………………………………………………………………………………..32
Başarının öznesini aramak ya da kültürün toplumsal yapıdaki taşıyıcıları……………..33
∏ Sembol ve sembolik unsurlar…………………………………………………………………………………………………………..33
∏ Pierre Bourdieu’de kültürel sermaye ve habitus…………………………………………………………………………35
∏ Antonio Gramsci ve kültürel hegemonya……………………………………………………………………………………..37
Yarışmayı ve başarıyı toplumsal formasyon içinde anlamak……………………………………………37
Marksizmde insan-doğa ilişkisi ………………………………………………………………………………………………………..38
Marksizmde insan-insan ilişkisi ……………………………………………………………………………………………………….39
∏ Sömürü ilişkisi nedir?…………………………………………………………………………………………………………………………39
∏ Althusser ve devletin ideolojik aygıtları…………………………………………………………………………………………40
Marksizmde bilinç-toplumsal varlık ilişkisi………………………………………………………………………………….40
Toplumsal yapının çeşitlenen temsilleri………………………………………………………………………………………………42
∏ Toplumsal temsil ne demektir?……………………………………………………………………………………………………….44
Dereceli ve bağımlılığa dayalı yapı temsilleri…………………………………………………………………………….45
∏ Korporatizm nedir?……………………………………………………………………………………………………………………………..45
Fırsatlar, mevkiler ve kapitalizmin sosyal adaleti …………………………………………………………………..47
∏ Sosyal mesele nedir? ………………………………………………………………………………………………………………………….47
∏ OKUMA PARÇASI / François Dubet: Haklı ve haksız eşitsizlikler,
nesnel ve algılanan eşitsizlikler……………………………………………………………………………………………………….50
Sınıfsal eşitsizlikleri sorunsallaştırmak, sınıfsal yapıyı sorunsallaştırmak………………..51
∏ Bernard Lahire: Sınıfsal çocukluklar – çocuklar arasındaki eşitsizlik üzerine ……………………..53
Sonuç ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..54
∏ Sembolik şiddet nedir?………………………………………………………………………………………………………………………55
İKİNCİ BÖLÜM
SERMAYE BİRİKİMİ-TOPLUMSAL YAPI İLİŞKİSİ:
TARİHSEL VE KAVRAMSAL ARKAPLAN
CEM ÖZATALAY …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………59
Giriş……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………59
Sermaye ve sermaye birikimi………………………………………………………………………………………………………………………51
Sermaye, para ya da zenginlik midir?……………………………………………………………………………………………61
∏ Georg Simmel: Paranın felsefesi …………………………………………………………………………………………………….61
Ayrım ve para………………………………………………………………………………………………………………………………………….62
∏ Meta nedir?……………………………………………………………………………………………………………………………………………64
Marksist perspektife göre sermaye ve sermaye birikimi………………………………………………………64
Değer yaratımında canlı emeğin rolü……………………………………………………………………………………………65
Sermaye birikiminin ortaya çıkışı……………………………………………………………………………………………………..66
Osmanlı’da erken sermaye birikimi ……………………………………………………………………………………………….67
∏ OKUMA PARÇASI / 16. yüzyıl Osmanlı toplumunda sermaye birikimi …………………………………..68
İlk(el) birikim…………………………………………………………………………………………………………………………………………..68
∏ Çitleme (çevirme) hareketi nedir?…………………………………………………………………………………………………..69
∏ Irksallaştırma ve sömürü…………………………………………………………………………………………………………………..70
İlk birikimin geri dönüşü mü, sürekliliği mi?…………………………………………………………………………………….71
∏ Cadı avcılığı: Kârlı ve kanlı bir erkek mesleği……………………………………………………………………………….73
Neoliberal kapitalizmde mülksüzleştirerek birikim ya da landnahme……………………………… 74
∏ Kapitalist Rusya’da ilkel birikim ve oligarklar……………………………………………………………………………… 74
∏ Ekonominin finansallaşması ……………………………………………………………………………………………………………75
∏ Landnahme ne demektir? …………………………………………………………………………………………………………………76
Emperyalizm, harmanlanmış birikim, ırksal kapitalizm…………………………………………………………….78
∏ “Küresel Güney” neresidir? ………………………………………………………………………………………………………………78
∏ Norbert Elias’da “yerleşikler ve dışarlıklılar” ya da “ırksız ırkçılık”………………………………………..81
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE SERMAYE BİRİKİMİ, SINIFLAR VE KÜLTÜRLER
CEM ÖZATALAY …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………85
Türkiye’de farklı sermaye birikim dönemleri …………………………………………………………………………………….86
Meşrutiyet’ten 1929 Büyük Bunalımı’na ilk(el) sermaye birikimi…………………………………..86
∏ Ümit Kurt: Antep Ermenileri…………………………………………………………………………………………………………….88
1930’lardan 1980’e: Irksal korporatizmden sosyal korporatizme……………………………………91
Birinci perde: 1930’lardan savaş sonrasına ………………………………………………………………………………….91
∏ OKUMA PARÇASI / Varlık Vergisi nedir?………………………………………………………………………………………….93
∏ Sakarya Türküsü’nden 6-7 Eylül pogromuna……………………………………………………………………………….96
İkinci perde: 1960’larda ithal ikamesine dayalı
genişletilmiş yeniden üretim……………………………………………………………………………………………………………..98
∏ İthal ikameci sanayileşme nedir?…………………………………………………………………………………………………….98
∏ 24 Ocak Kararları………………………………………………………………………………………………………………………………100
Neoliberalleşme, yeniden ilk(el) birikim ve toplumsal yapı…………………………………………………..100
Tarımda deregülasyona bağlı morfolojik değişim
ve toplumsal sonuçları…………………………………………………………………………………………………………………………..101
∏ OKUMA PARÇASI / “Kürt sorunu”, zorunlu göç ve mafyatik militarist
ilk(el) sermaye birikimi…………………………………………………………………………………………………………………….101
Özelleştirmeler, kamu özel işbirliği projeleri,
acele kamulaştırmalar…………………………………………………………………………………………………………………………..110
∏ Acele kamulaştırma nedir? ……………………………………………………………………………………………………………..114
∏ Rant, rantiye devlet, rantiye kapitalizm ……………………………………………………………………………………… 115
“Küçülerek büyümek” ya da KOBİ’lerin yükselişi…………………………………………………………………..116
Sonuç olarak ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………122
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
NÜFUSUN DEĞİŞİMLERİ VE TOPLUMSAL YAPI
DİDEM DANIŞ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….125
Giriş…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………125
∏ Ailecilik nedir? ……………………………………………………………………………………………………………………………………126
∏ Nüfus süreçlerini belirleyen olgular……………………………………………………………………………………………. 127
Nüfus ve toplumsal yapı arasındaki girift ilişki bize ne söyler? ………………………………………….128
∏ Demografik determinizm ve Malthus…………………………………………………………………………………………129
Türkiye nüfusunun genel görünümü…………………………………………………………………………………………………..129
Yavaşlayan nüfus artışı ………………………………………………………………………………………………………………………..130
∏ Toplam doğurganlık hızı…………………………………………………………………………………………………………………130
Doğurganlık neden düşüyor?……………………………………………………………………………………………………………132
Demografik değişime dair farklı kuramlar………………………………………………………………………………………135
Demografik dönüşüm kuramı………………………………………………………………………………………………………….135
“Aşırı nüfus” sorunu, Malthus ve neo-Malthusçuluk …………………………………………………………. 137
Yaşlanan nüfus ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 140
Yaşlanmanın toplumsal cinsiyet boyutu …………………………………………………………………………………….141
Yaşlanan nüfus ve bakım……………………………………………………………………………………………………………………..142
Köyden kente göç ve kentleşme ……………………………………………………………………………………………………………..143
Türkiye’de iç göç ve kentleşme tartışmaları………………………………………………………………………………145
İstanbul’da nüfus……………………………………………………………………………………………………………………………………..147
∏ Bir örnek vaka olarak Bağcılar………………………………………………………………………………………………………. 148
Yeni göçler: Toplumsal sorunların kaynağı mı,
azalan doğurganlığın panzehiri mi?…………………………………………………………………………………………………….150
Sonuç yerine ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………152
BEŞİNCİ BÖLÜM
AİLENİN DÖNÜŞÜMÜ VE AİLEDE TAHAKKÜM
ALANUR ÇAVLİN……………………………………………………………………………………………………………………………………………………157
Aile nedir, aile bağı nasıl oluşur? …………………………………………………………………………………………………………..158
Aile bağının kurulmasının iki yolu …………………………………………………………………………………………………158
Çocuk katılımı………………………………………………………………………………………………………………………………………158
Evlilik/birliktelik…………………………………………………………………………………………………………………………………..159
∏ Medeni Kanun’da evlat edinme nedir? Evlatlık kimdir?…………………………………………………………159
Farklı kuramların izinde aileyi anlamak…………………………………………………………………………………….160
Çatışma kuramı…………………………………………………………………………………………………………………………………..160
∏ F. Engels – Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni …………………………………………………………… 161
İşlevselci kuram…………………………………………………………………………………………………………………………………… 162
Toplumsal cinsiyet kuramı: Feminist aile kuramı ve queer teori……………………………………… 163
∏ Kadının görünmeyen aile içi emeği……………………………………………………………………………………………..164
Ailede tahakkümün farklı tezahürleri…………………………………………………………………………………………………. 165
Aile reisliği…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 166
Ekonomik tahakküm: Aile, maddi kaynak ve olanaklarının paylaşımı……………………. 167
Eş seçme, evlenme ve üreme üzerindeki tahakküm……………………………………………………………. 167
∏ Akraba evlilikleri ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 169
Eğitim ve çalışma hakkının engellenmesi ile çalışmaya zorlama…………………………………170
Tahakküm ve şiddet ilişkisi …………………………………………………………………………………………………………………170
Türkiye’de ev içi şiddet ve istismar konularında neler biliyoruz? ……………………………………….171
Aile araştırmalarında görünmeyen erkek şiddeti: 2000 öncesi………………………………………171
∏ Resmî nikâh ve dinî nikâh nedir? Ne kadar yaygındır?……………………………………………………………172
Araştırmalarda ev içi erkek şiddetinin görülür hale gelişi: 2000 sonrası ………………….172
Çocuk istismarı ve ensest……………………………………………………………………………………………………………………..176
Sonuç: Değişen aile ve dönüşen tahakküme dair………………………………………………………………………. 177
ALTINCI BÖLÜM
YAŞ, YAŞÇILIK VE TOPLUMSAL YAPI
ASLI AYDEMİR…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..181
∏ Öznel yaş nedir?……………………………………………………………………………………………………………………………….. 182
Yetişkincilik ve gerontokrasi……………………………………………………………………………………………………………………..183
∏ Gerontokrasi nedir?………………………………………………………………………………………………………………………….184
Modern toplumlarda yaşlanmanın anlamı ve yaşlının konumu…………………………………………184
∏ Farklı kuramlara göre yaşlılık…………………………………………………………………………………………………………185
∏ Kalıpyargı ve önyargı………………………………………………………………………………………………………………………..186
Yaşçılık ve yaş ayrımcılığı……………………………………………………………………………………………………………………………186
Yaşçılık neden ve nasıl var?………………………………………………………………………………………………………………..188
∏ Kuşak ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………190
∏ Baby boomer……………………………………………………………………………………………………………………………………… 191
∏ “Ok boomer!”……………………………………………………………………………………………………………………………………. 191
Yaş ve yaşçılığa kesişimsel yaklaşım……………………………………………………………………………………………..192
Türkiye’de yaşçılığın görünümleri………………………………………………………………………………………………………… 193
∏ Türkiye’nin yaşlı nüfusuna dair çeşitli istatistikler………………………………………………………………….. 193
Sonuç yerine ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………196
YEDİNCİ BÖLÜM
TARIM SORUNUNA BUGÜNDEN BAKMAK:
GÜNCEL TARTIŞMALAR, YENİ PERSPEKTİFLER
DENİZ PELEK – GÖZDE ORHAN………………………………………………………………………………………………………………….201
Giriş…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………201
Tarım sorunu ve kırda sınıflar…………………………………………………………………………………………………………………202
∏ Köylü Çalışmaları’nın doğuşu……………………………………………………………………………………………………….204
∏ Kırsal sınıflar………………………………………………………………………………………………………………………………………205
Türkiye’de tarım……………………………………………………………………………………………………………………………………………….205
Osmanlı’da devlet-köylü ilişkisi ve toprak mülkiyeti…………………………………………………………..205
∏ “Öşür”ün önemi ……………………………………………………………………………………………………………………………….205
∏ Sarrafların ve tefecilerin yükselişi …………………………………………………………………………………………………208
Erken Cumhuriyet döneminde tarım ve köylülük …………………………………………………………………208
Tarıma dayalı büyüme hamlesi: Demokrat Partili yıllarda tarım, kır ve köylü……212
1960’lı ve 1970’li yıllar: Kırdan kente göç ve kalkınma fikrinin yükselişi………………….213
∏ Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)……………………………………………………………………………………………..214
1980’den günümüze tarım: Özelleştirme,
neoliberal küreselleşme, Yeni Köylülük ve direnişler……………………………………………………………….. 215
∏ Türkiye’de kıra ve köylüye bakışın dönüşümü …………………………………………………………………………..217
Yeni Köylülük ve mevsimlik işçiler…………………………………………………………………………………………………. 218
Farklı mecralarda ortaklaşan talepler: Gıda egemenliği mücadelesi ……………………….221
∏ Biyoçeşitlilik ve biyoteknoloji…………………………………………………………………………………………………………221
Kooperatifçilik……………………………………………………………………………………………………………………………………………222
∏ Kırsal toplumsal hareketler…………………………………………………………………………………………………………….223
∏ Sürdürülebilir tarım nedir? …………………………………………………………………………………………………………….224
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..224
SEKİZİNCİ BÖLÜM
KENTLER VE TOPLUMSAL YAPI
JEAN-FRANÇOIS PÉROUSE…………………………………………………………………………………………………………………………….227
Giriş…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………227
Toplumsal yapı örüntüsü ve kent toplumsal coğrafyası………………………………………………………….229
∏ Toplumsal uzam nedir? ………………………………………………………………………………………………………………….229
∏ Banliyöler ve banliyöleşme dinamiği …………………………………………………………………………………………..231
“Kentsel yoksulluk” mu, kentteki yoksulluk mu?………………………………………………………………….232
∏ Damgalama nedir? …………………………………………………………………………………………………………………………..233
Toplumsal yapının dengesizliği ve konut meselesi ……………………………………………………………….234
Toplumsal ayıklanma, ayrış(tır)ma, dışlanma ve segregasyon………………………………………235
∏ OKUMA PARÇASI / Zenginliğin mekânda yeni yansımaları:
İstanbul’da güvenlikli siteler………………………………………………………………………………………………………….237
Ayrımcılık, ırksal ayrış(tır)ma ve sınıfsal ayrış(tır)ma………………………………………………………….238
Toplumsal değişim, hareketlilik ve kent yapısı ilişkisi………………………………………………………………240
Konut güzergâhını incelemek…………………………………………………………………………………………………………….241
Yenileme, mutenalaştırma ve toplumsal yapı ……………………………………………………………………….. 242
∏ Baron Georges Eugène Haussmann ve Haussmanizm……………………………………………………….. 243
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..244
DOKUZUNCU BÖLÜM
KİMİN DOĞASI? DOĞA VE TOPLUMSAL YAPI İLİŞKİSİNİ
ANLAMAK İÇİN BİR ÇERÇEVE
CEMİL YILDIZCAN – AYBALA ERTEKİN ………………………………………………………………………………………………….. 247
Giriş………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 247
Kimin doğası? ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………248
Kapitalist toplumsal yapı ve doğa………………………………………………………………………………………………….249
Çevre mi, ekoloji mi?……………………………………………………………………………………………………………………………..252
Çevreci grupları sınıflandırmak……………………………………………………………………………………………………….253
∏ Bergama direnişi……………………………………………………………………………………………………………………………….256
∏ Greenwashing……………………………………………………………………………………………………………………………………258
Hangi ekoloji?……………………………………………………………………………………………………………………………………………258
∏ Sürdürülebilir kalkınma ve Brundtland Raporu………………………………………………………………………..259
∏ Çevre adaleti/yoksulun çevreciliği (Environmentalism of the poor)……………………………………..261
Türkiye’de inşa edilen hidroelektrik santraller (1924-2021)…………………………………………………..262
∏ Türkiye’de doğal kaynakların metalaştırılması ve yoksulun çevreciliği………………………………262
∏ Ekoloji Hareketleri Konferansı (2023)…………………………………………………………………………………………263
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..263
ONUNCU BÖLÜM
DEVLET-SERMAYE İLİŞKİLERİ
OSMAN SAVAŞKAN……………………………………………………………………………………………………………………………………………..267
Giriş…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………268
Klasik liberalizmde devlet-piyasa ilişkileri ve iş dünyası …………………………………………………………269
Klasik liberalizmde bireycilik ve devlet………………………………………………………………………………………..269
Klasik liberalizmden neoklasik liberalizme: Bireyciliğin dönüşümü…………………………..269
Marksizm, sermaye ve devlet…………………………………………………………………………………………………………………. 271
Marksist klasiklerde devlet-sermaye ilişkileri …………………………………………………………………………. 271
∏ Nicos Poulantzas: Sınıf mücadelesinin alanı olarak devlet………………………………………………….. 272
Göreli özerk devlet kavrayışından ilişkisel bir alan olarak
devlet anlayışına: Poulantzas………………………………………………………………………………………………………….. 272
Birikim rejimlerinden hareketle devlet-sermaye ilişkilerini çözümlemek……………….. 273
∏ Bob Jessop: Stratejik-ilişkisel yaklaşım………………………………………………………………………………………. 273
Kurumsalcı yaklaşımlar ve ekonomin toplumdaki yeri tartışmaları:
Max Weber, Karl Polanyi, yeni ekonomik sosyoloji……………………………………………………………………. 275
Weberyan devlet, ekonomi ve toplum kavrayışı……………………………………………………………………. 275
∏ Max Weber: Modern toplumun bütüncül analizi……………………………………………………………………. 275
∏ Karl Polanyi: Piyasa ekonomisine karşı siyasetin güncelliği …………………………………………………277
Polanyi’de sınıfsallığı önceleyen toplumsallık………………………………………………………………………… 278
Farklı kurumsalcı yaklaşımlarda devlet-sermaye ilişkileri analizleri………………………………… 279
Kalkınmacılık literatürü ekseninde devlet-sermaye ilişkileri………………………………………….. 279
∏ Devletin özerkliği ve devlet kapasitesi ……………………………………………………………………………………….. 279
Neoliberalizm ve devlet-sermaye ilişkilerine etkileri …………………………………………………………..280
Kapitalizmin çeşitleri yaklaşımı………………………………………………………………………………………………………284
Devlet kapitalizminin yükselişi ve
otoriter-popülist rejimlerinde devlet-sermaye ilişkileri………………………………………………………285
∏ Varlık fonları ne işe yarar?………………………………………………………………………………………………………………287
Türkiye’deki durum………………………………………………………………………………………………………………………………………..288
Türkiye’de iş dünyasının kurucu ve şekillendirici aktörü olarak devlet…………………….288
∏ AKP dönemi devlet-sermaye ilişkilerinin yasal çerçevesi: Kamu İhale Kanunu……………….290
Sermayeyi birikim süreçleri ve sınıf mücadeleleri bağlamında tanımlamak ………..290
AKP dönemi devlet-sermaye ilişkileri…………………………………………………………………………………………… 291
∏ TÜSİAD-MÜSİAD karşılaştırması ………………………………………………………………………………………………..292
2010 sonrası dönem: Rekabetçi otoriterlik mi, otoriter neoliberalizm mi?…………….293
∏ Rekabetçi otoriter rejimler……………………………………………………………………………………………………………..294
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..295
ON BİRİNCİ BÖLÜM
TOPLUMSAL YAPININ SÖMÜRÜLENİ OLARAK
İŞÇİ SINIFI VE DÖNÜŞÜMLERİ
CEM ÖZATALAY ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………301
Giriş…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………301
Sınıf nedir? İşçi sınıfı kimlerden oluşur?…………………………………………………………………………………………..302
∏ Üçüncü Zümre nedir?……………………………………………………………………………………………………………………..303
Marx’ta bir ilişki olarak sınıflar……………………………………………………………………………………………………….305
∏ Militan laiklik, özgürlükçü laiklik…………………………………………………………………………………………………..307
∏ Muhafazakâr bir junker: Otto von Bismarck …………………………………………………………………………….308
Weber’de piyasa eşitsizliklerinin doğurduğu
kategorilerin isimleri olarak sınıflar……………………………………………………………………………………………..308
Halbwachs, kolektif temsil ve toplumsal gerçeklik olarak sınıflar……………………………….310
∏ Kolektif temsil nedir?………………………………………………………………………………………………………………………..311
1950’lere kadar Türkiye’de işçi sınıfı……………………………………………………………………………………………… 313
∏ Köylü-işçiler…………………………………………………………………………………………………………………………………………314
Kısmi ücretliler toplumunda işçi sınıfının dönüşümleri…………………………………………………………. 315
∏ Ücretliler toplumu nedir? ………………………………………………………………………………………………………………..316
“Burjuvalaşan” ya da “orta sınıflaşan” işçi sınıfı tartışması …………………………………………..317
İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’de “hareli” işçileşme süreçleri……………………318
Neoliberal dönemde işçi sınıfında enformelleşme,
eğretileşme, yoksullaşma, bölünme……………………………………………………………………………………………………323
∏ Enformel işçi/çalışan kime denir?……………………………………………………………………………………………….. 324
∏ Marjinal nedir?………………………………………………………………………………………………………………………………….. 324
∏ Bir enformel sektör mekânı olarak merdivenaltı tekstil atölyeleri……………………………………….325
∏ Prekarya kimlerden oluşur?……………………………………………………………………………………………………………326
“Makbul” kimlik mensubu güvenceli işçiler ve rant kollama…………………………………………328
∏ Geniş anlamıyla rant………………………………………………………………………………………………………………………..333
Köylü-işçiden “köklü” işçiye:
Güvencesiz işçilik alanında bölünme ve tahakküm…………………………………………………………….333
∏ Birincil grup/ikincil grup ayrımı ……………………………………………………………………………………………………334
∏ Emekçi mülteciler……………………………………………………………………………………………………………………………..337
∏ Meritokrasinin yükselişi ………………………………………………………………………………………………………………….338
Meritokrasinin krizi ve güvencesizleşen beyaz yakalı ücretliler……………………………………338
∏ Etimolojik kökenleri itibarıyla maaş ve ücret…………………………………………………………………………….340
∏ Yapısal homoloji (yapısal benzeşim) nedir?……………………………………………………………………………..342
Sonuç yerine ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………345
ON İKİNCİ BÖLÜM
MEKÂN VE EMEK ÜZERİNDEN
TOPLUMSAL YAPILANMAYI OKUMAK
ASLI ODMAN ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………347
∏ Toplumsal mekân nedir?………………………………………………………………………………………………………………..348
∏ Sermayenin ikiz sınırları………………………………………………………………………………………………………………….349
∏ Ölçek…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….350
∏ Territorya/territory ……………………………………………………………………………………………………………………………350
∏ Üretim, dolaşım ve yeniden üretim alanı…………………………………………………………………………………..351
Çalışma, emek, iş ve sınıf nedir?……………………………………………………………………………………………………………352
Toplumsal mekânda bedenler, sınıflar ve ölçekler……………………………………………………………………..354
Toplumsal mekânı ören aktörler/özneler ve çerçeveleyen mevzuat………………………………..354
∏ Küresel tedarik zinciri analizi…………………………………………………………………………………………………………358
Bağlantılılıklar veya ölçekler arası birikim ve kıyım……………………………………………………………………358
Sınıf, göç, ulus ve ekoloji ……………………………………………………………………………………………………………………………360
∏ OKUMA PARÇASI / Gemi söküm işçisi anlatıyor:
“Asbest yüzünden kanser olup ölümü bekliyoruz”…………………………………………………………………360
ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE KAYGAN BİR SINIFSAL KONUMLANIŞ:
YENİ ORTA SINIFLAR
YILDIRIM ŞENTÜRK……………………………………………………………………………………………………………………………………………..363
Giriş…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………363
Yeni orta sınıf: Kaygan bir sınıfsal konumlandırma……………………………………………………………………366
Kutuplaşmadan karmaşıklaşmaya sınıflar arası ilişkilerde orta sınıflar…………………368
∏ Korkut Boratav…………………………………………………………………………………………………………………………………..369
∏ Profesyoneller kimlerdir?……………………………………………………………………………………………………………….. 370
∏ Prekaryalaşma ve prekarya…………………………………………………………………………………………………………….. 372
Sınıf şemalarında orta sınıflar………………………………………………………………………………………………………… 373
∏ Mike Savage………………………………………………………………………………………………………………………………………..376
Sınıfların konumlanış ve dağılımında kullanılan veri setleri …………………………………………. 378
Yeni orta sınıfların kamusal alanda arzıendamı………………………………………………………………………….. 379
Gezi protestolarında yeni orta sınıflar………………………………………………………………………………………..380
Yeni orta sınıflar ve siyaset………………………………………………………………………………………………………………..381
İslâmi yeni orta sınıf………………………………………………………………………………………………………………………………382
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..385
∏ Meritokrasi nedir?…………………………………………………………………………………………………………………………….386
ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ESNAF
MÜGE NEDA ALTINOKLU……………………………………………………………………………………………………………………………….. 391
∏ Esnaf zihniyeti……………………………………………………………………………………………………………………………………392
∏ “Geçiş sınıfı”………………………………………………………………………………………………………………………………………392
Çelişkili bir ara konum: Esnaf………………………………………………………………………………………………………………….392
∏ Üretken olmayan emek……………………………………………………………………………………………………………………393
∏ Çelişkili sınıf mevkileri …………………………………………………………………………………………………………………….394
Türkiye’de esnafı anlamak:
Yasal mevzuatta esnaf nasıl tanımlanır? ………………………………………………………………………………….394
∏ OKUMA PARÇASI / Türkiye’de Milli İktisat…………………………………………………………………………………..398
Esnafın tarihsel oluşum ve dönüşümü:
Dünya ekonomisi ile bütünleşme sürecinde Osmanlı esnafı………………………………………….398
Erken Cumhuriyet dönemi ve 1950’lerde esnaf ………………………………………………………………………399
∏ Esnaf dernekleri ve esnaf dernekleri birlikleri hakkında
kanun tasarısı (1949)………………………………………………………………………………………………………………………400
İthal ikameci dönemde esnaf……………………………………………………………………………………………………………401
Günümüzde esnaf: Orta direk mi, Türkiye kapitalizminin
milliyetçi-muhafazakâr taşıyıcı direği mi?………………………………………………………………………………………..402
Neoliberal dönemde esnaf………………………………………………………………………………………………………………….402
∏ “Orta direk”………………………………………………………………………………………………………………………………………..403
∏ “Yeni sağ” …………………………………………………………………………………………………………………………………………..404
AKP’li yıllarda esnaf……………………………………………………………………………………………………………………………….404
∏ 2001 esnaf eylemleri ………………………………………………………………………………………………………………………..405
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..407
ON BEŞİNCİ BÖLÜM
TOPLUMSAL CİNSİYET REJİMİ VE TOPLUMSAL YAPI
AKSU BORA ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….409
Toplumsal cinsiyet nedir?…………………………………………………………………………………………………………………………..409
∏ Cinsiyetçi temsiller…………………………………………………………………………………………………………………………….410
∏ Ataerkillik nedir?……………………………………………………………………………………………………………………………….. 412
Kavramın tarihine genel bir bakış…………………………………………………………………………………………………. 412
Kadınlar, erkeklerle eşittir ve onlardan farklıdır……………………………………………………………………… 413
∏ Simone de Beauvoir (1908-1986)………………………………………………………………………………………………… 413
∏ İdeal kadın: Kimin ideali? ………………………………………………………………………………………………………………..414
Farklı kadınlıklar, farklı erkeklikler………………………………………………………………………………………………. 415
∏ This Bridge Called My Back – Adına Geçmişim Denen Şu Köprü ………………………………………… 415
Ataerkillik ve kapitalizm……………………………………………………………………………………………………………………416
Toplumsal cinsiyet eşitsizliği ve ayrımcılık…………………………………………………………………………………416
Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin bazı göstergeleri…………………………………………………………………418
∏ Kesişimsellik nedir?…………………………………………………………………………………………………………………………..419
Cinsiyet eşitsizliğinin yapıları: Cinsiyet rejimi ……………………………………………………………………………….420
Cinsiyete dayalı işbölümü………………………………………………………………………………………………………………….. 421
∏ Çalışma toplumu……………………………………………………………………………………………………………………………… 421
∏ Taş fırın erkekleri, dominant teyzeler!…………………………………………………………………………………………422
Cinsiyetçi ideoloji…………………………………………………………………………………………………………………………………….422
Toplumsal cinsiyete dayalı şiddet…………………………………………………………………………………………………..423
Cinsiyet rejimi farklılıkları ………………………………………………………………………………………………………………….423
∏ Ataerkil pazarlık nedir? …………………………………………………………………………………………………………………… 424
Türkiye’de cinsiyet rejimi…………………………………………………………………………………………………………………….426
∏ Haksız tahrik indirimi………………………………………………………………………………………………………………………428
∏ İstanbul Sözleşmesi…………………………………………………………………………………………………………………………429
Sonuç olarak: Cinsiyet rejimi değişirken…………………………………………………………………………………………..429
ON ALTINCI BÖLÜM
TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ VE
KADINLARIN İŞGÜCÜ PİYASASI KONUMU
SANİYE DEDEOĞLU ……………………………………………………………………………………………………………………………………………..431
Toplumsal cinsiyet eşitliği nedir ve ne değildir?………………………………………………………………………….. 432
∏ Kadın yoksulluk oranı nedir?………………………………………………………………………………………………………….434
Toplumsal cinsiyet eşitliğine dair farklı yaklaşımlar…………………………………………………………………..435
Refah devleti ve toplumsal cinsiyet…………………………………………………………………………………………………….. 437
∏ Refah devleti nedir?…………………………………………………………………………………………………………………………. 437
Türkiye’de refah devleti ve toplumsal cinsiyet eşitliği………………………………………………………………440
Türkiye’de işgücü piyasasında toplumsal cinsiyet eşitliği ……………………………………………………..443
∏ Cinsiyete dayalı işbölümü ve istihdamda
sektörel ayrışma ne demektir?………………………………………………………………………………………………………445
İş-yaşam dengesi politikaları ve toplumsal cinsiyet eşitliği…………………………………………………..447
∏ İş-yaşam dengesi politika araçları………………………………………………………………………………………………..449
∏ Türkiye’de iş-yaşam dengesi politikaları …………………………………………………………………………………….450
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..452
ON YEDİNCİ BÖLÜM
QUEER KAMUSALLIKLAR VE TOPLUMSAL YAPI:
TEORİ, PRATİK VE TEMSİLLER
OZAN FÉLIX SOUSBOIS – HANDE GÜLEN………………………………………………………………………………………….455
Giriş …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………455
∏ Cinsiyet kimliği nedir?……………………………………………………………………………………………………………………..456
Queer düşünceye panoramik bir bakış………………………………………………………………………………………………456
Heteronormativite ve ikili cinsiyet rejimi ………………………………………………………………………………….456
∏ Atanmış cinsiyet………………………………………………………………………………………………………………………………..457
Biyolojik cinsiyet-toplumsal cinsiyet…………………………………………………………………………………………….458
Queer yaşamlar – hizadan çıkanlar……………………………………………………………………………………………….459
Queer teori ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….459
Türkiye’nin queer ile karşılaşma alanları…………………………………………………………………………………………..460
Queer’in toplumsal yapıyla ilişkileri …………………………………………………………………………………………….461
Popüler kültür……………………………………………………………………………………………………………………………………………461
∏ Pop-queer temsiller ve kapsayıcı seyir pratikleri………………………………………………………………………461
Dijital kültür ve ekranlaşma……………………………………………………………………………………………………………..462
Akademi ve queer yayıncılık………………………………………………………………………………………………………………463
Queer aktivizm, yükselen muhafazakârlık,
queer’lerin yaşam ve tanınma mücadelesi ……………………………………………………………………………………..464
Queer aktivizmin yeni eylem-estetiği ve iç dinamikleri…………………………………………………….464
∏ LGBTİ+ hareketin gelişimi ……………………………………………………………………………………………………………..464
Tepkiler, muhafazakârlık ve eril hafıza……………………………………………………………………………………….466
∏ İstanbul Sözleşmesi ve queer’ler………………………………………………………………………………………………….467
Çalışma yaşamı, istihdam edil(e)(me)me ve kapalılık stratejileri…………………………………468
ON SEKİZİNCİ BÖLÜM
IRK, IRKÇILIK, IRKSALLAŞTIRMA
DENİZ YONUCU…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 473
Irk, ırkçılık, ırksallaştırma………………………………………………………………………………………………………………………….. 473
Biyolojik ırkçılık………………………………………………………………………………………………………………………………………….474
∏ Ölüm politikası nedir? ……………………………………………………………………………………………………………………..476
∏ Yerli çocuklara yönelik yatılı okul projesi…………………………………………………………………………………….476
Bilimsel ırkçılık………………………………………………………………………………………………………………………………………….477
Kültürel ırkçılık………………………………………………………………………………………………………………………………………….477
∏ İspanyol engizisyonu ve İberya Yarımadası’ndaki çokkültürlü yapının sonu………………….. 479
∏ Herbert Gans’a göre ırksallaştırma……………………………………………………………………………………………..480
Irksallaştırma …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….480
Irksallaştırma, cinsiyet ve cinsellik………………………………………………………………………………………………..481
Irksallaştırma ve mekân………………………………………………………………………………………………………………………482
∏ Erving Goffman’a göre damgalama (stigmatization)……………………………………………………………..484
Türkiye’de, ırksallaştırma ve ırkçılık……………………………………………………………………………………………..486
∏ OKUMA PARÇASI / “Memleketin Efendisi Türk”………………………………………………………………………..486
∏ Pogrom nedir? …………………………………………………………………………………………………………………………………..488
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..489
ON DOKUZUNCU BÖLÜM
DİNSEL TAHAKKÜM, TARİHSEL ARKAPLAN VE TOPLUMSAL YAPI
DENİZ PARLAK………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..491
İnsanlık tarihinde din: Anlamın üretilmesi……………………………………………………………………………………… 491
Dinin temel unsurları ……………………………………………………………………………………………………………………………492
∏ Ritüel nedir? ……………………………………………………………………………………………………………………………………….493
Dinin ve tahakkümün tarihsel birlikteliği …………………………………………………………………………………494
Dinsel örgütlenmenin biçimleri……………………………………………………………………………………………………….495
∏ Tarikatlar, dinî cemaatler ve mezhepler……………………………………………………………………………………..497
Dinin toplumsal etkileri üzerine düşünmek……………………………………………………………………………………497
Modern çağda dine ilişkin temel yaklaşımlar………………………………………………………………………….497
∏ Yeni dinî hareketler…………………………………………………………………………………………………………………………..497
∏ Karl Marx ve dine yaklaşımı……………………………………………………………………………………………………………499
Sekülerleşme paradigmaları: Modernleşme ve din………………………………………………………………500
Dinin önemi azalıyor mu, artıyor mu? ……………………………………………………………………………………….502
Türkiye’de toplumsal düzenin aşil topuğu: Dinin tarihsel ve toplumsal önemi……….503
Osmanlı mirasından Erken Cumhuriyet’e laikleşme süreci…………………………………………….504
Erken Cumhuriyet döneminde düzenlemelerle değiştirilen dinî yapı………………………..506
Diyanet İşleri Başkanlığı…………………………………………………………………………………………………………………..507
Ulusun inşasında Türk’ün milli dinî olarak İslâm…………………………………………………………………..508
Laiklikle birlikte, ona rağmen: 1946-1980………………………………………………………………………………… 510
İslâm’ın siyasallaşması ve 1980 sonrası değişen toplumda din……………………………………. 512
Dinsel tahakküm ve eğitim alanındaki etkileri………………………………………………………………………. 513
Sessizleşen dinî azınlıklar………………………………………………………………………………………………………………… 515
İslâmi hak temelli örgütlenmeler ve Müslüman feminist hareket………………………………….. 515
Sonuç …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 516
YİRMİNCİ BÖLÜM
TOPLUMSAL YAPI, SİNEMADA ZAMANMEKÂN
VE ARABESK NOIR
Z. TÜL AKBAL SÜALP – GÜLENGÜL ALTINTAŞ …………………………………………………………………………………521
∏ Dinamik bir süreç olarak kodlama/kodaçımlama……………………………………………………………………522
Gerçeklik, temsil, sinema…………………………………………………………………………………………………………………………..522
Gidiş gelişlerle dallanan budaklanan sinema………………………………………………………………………………..522
∏ Anlatımsal ve temsili sinema ………………………………………………………………………………………………………..523
∏ Metropolis (1927)……………………………………………………………………………………………………………………………..523
Benzer toplumsal dinamikler, benzer temsil biçimleri …………………………………………………………….524
Savaşların ardından krizde bir zamanmekân…………………………………………………………………………………524
∏ Mikhail Bakhtin ve zamanmekân (kronotop)…………………………………………………………………………..525
∏ Babylon Berlin (2017)………………………………………………………………………………………………………………………526
Toplumsal gerilim, korku ve diğerleri: Dışavurumcu sinema……………………………………………… 527
Savaş sonrası, evsiz, işsiz, arka sokaklarda: Kara film……………………………………………………………..528
Siberpunk: Kaostan düzene doğru……………………………………………………………………………………………………….529
Post-siberpunk: Görünürde ütopik kentler…………………………………………………………………………………….. 631
Post-insanın kuruluş mitolojisi……………………………………………………………………………………………………………….533
1990’lar Türkiyesi ve arabesk noir………………………………………………………………………………………………………..534
Erkek melodramlarının yükselişi……………………………………………………………………………………………………………535
Sonuç yerine ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 537
YİRMİ BİRİNCİ BÖLÜM
MEDYA ENDÜSTRİSİ, KÜLTÜREL ÜRETİM
VE TOPLUMSAL YAPI: İDEOLOJİ, META, EMEK
URAZ AYDIN…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 541
Medya toplumsal ilişkilerin neresinde? …………………………………………………………………………………………….542
Liberal anlatı: Basın özgürlüğü ve demokratikleşme………………………………………………………….542
Marksizmin gözünden medya-toplumsal yapı ilişkisi ………………………………………………………..544
İdeolojik üstyapılar ve maddi temel…………………………………………………………………………………………….544
Üretim ilişkileri, medya ve hegemonya………………………………………………………………………………………546
Kitle iletişim araçları topluma ne yapar?………………………………………………………………………………….547
Medya-toplum ilişkilerine eleştirel yaklaşımlar…………………………………………………………………………….549
Metalaşma ve tektipleşme: Kültür endüstrisi analizi …………………………………………………………549
∏ Chicago Okulu…………………………………………………………………………………………………………………………………..550
“Yazıldığı gibi okumak zorunda mıyız!”:
Kültürel çalışmalar ve alımlama çalışmaları …………………………………………………………………………..550
∏ OKUMA PARÇASI / Richard Hoggart, Okuryazarlığın Kullanımları:
İşçi Sınıfı Yaşamının Veçheleri ………………………………………………………………………………………………………… 551
∏ İzlerkitle nedir? ………………………………………………………………………………………………………………………………….552
“Parayı veren düdüğü çalar”: Medyanın eleştirel ekonomi politiği ……………………………552
Medyada sınıf, iktidar, ideoloji: Türkiye örneği …………………………………………………………………………….554
Medya-sermaye füzyonu……………………………………………………………………………………………………………………..554
Neoliberal hegemonya ve medyada emek rejimi ………………………………………………………………….555
İletişim teknolojileri, sosyal ağlar ve bilişsel kapitalizm………………………………………………………….557
∏ Web 2.0 nedir?…………………………………………………………………………………………………………………………………..559
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..560
YİRMİ İKİNCİ BÖLÜM
KÜLTÜRALİZM, POPÜLİZM VE KÜLTÜREL İKTİDAR
TANIL BORA………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………563
Kültüralizm………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….563
∏ Kültüralizm nedir?…………………………………………………………………………………………………………………………….563
∏ Asya tipi üretim tarzı………………………………………………………………………………………………………………………..564
∏ İslâm ve popülizm……………………………………………………………………………………………………………………………565
Merkez-çevre ve sermaye…………………………………………………………………………………………………………………………..565
AKP dönemi………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..566
Kültürel iktidar ve “tersinden kültür savaşı” ………………………………………………………………………………….566
∏ Kulturkampf/Kültür savaşı……………………………………………………………………………………………………………..567
“Batı kültürünün distribütörleri”……………………………………………………………………………………………………………568
∏ Popülizmin sağı, solu………………………………………………………………………………………………………………………568
Beyaz Türk tartışması …………………………………………………………………………………………………………………………………..570
∏ “Çukurambarlaşma”………………………………………………………………………………………………………………………..572
Sonuç ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..573
YİRMİ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SENDİKAL VE MESLEKİ MÜCADELE
VE ÖRGÜTLENME DİNAMİKLERİ
IŞIL ERDİNÇ – CEM ÖZATALAY …………………………………………………………………………………………………………………….575
Sendikacılık, sendikal hareket, sendikal örgütlenme:
Nasıl bir kavramsal çerçeve?…………………………………………………………………………………………………………………… 576
Sendikal yenilenme ve yeni sendikacılık araştırmaları ……………………………………………………… 576
∏ OKUMA PARÇASI / Sendikacılığın siyasi sosyolojisi………………………………………………………………….577
Sendika-siyaset ilişkileri……………………………………………………………………………………………………………………….578
∏ Toplumsal (sosyal) tarih nedir? ……………………………………………………………………………………………………579
∏ Pierre Bourdieu’nün alan teorisi…………………………………………………………………………………………………..579
Sendika içi tabakalaşma ve sendika emekçileri……………………………………………………………………..580
∏ Kolektif eylem repertuarı nedir? ……………………………………………………………………………………………………582
Türkiye’de sendikal hareket ve sendikacılık…………………………………………………………………………………….583
Türkiye’de sendikacılığın ve sendikal hareketin gelişimi …………………………………………………..583
∏ 1908 öncesi sendikalar……………………………………………………………………………………………………………………584
∏ OKUMA PARÇASI / 1950’ler işçi hareketi tarihine fabrikaların içinden bakmak…………………585
1980 sonrasında sendikaların dönüşümü………………………………………………………………………………….588
∏ OKUMA PARÇASI / 1989 Bahar Eylemleri’nin repertuarı………………………………………………………….588
∏ Türkiye’de sendikacı profilleri ……………………………………………………………………………………………………….590
∏ Öğrencinin sendikası olur mu? 2000’lerde DİSK ve yeni sendikal stratejiler………………….594
Emek denetiminde kültürel hegemonya ve yeni paternalizm ……………………………………….594
Türkiye’de mesleki örgütlenmeler ve mücadele dinamikleri………………………………………………..596
Meslek odalarının kuruluşu ve dönüşümü………………………………………………………………………………..596
Toplumsal mücadele araçları olarak meslek örgütleri……………………………………………………….598
1980 sonrası meslek odaları ………………………………………………………………………………………………………………599
∏ İşverenler de örgütlenir mi?…………………………………………………………………………………………………………..603
Sendikal ve mesleki örgütlenme ve mücadele dinamiklerinin güncel sorunları………604
Sonuç yerine ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………605
Ekler…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………609
YİRMİ DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
YAPILAR VE TOPLUMSAL HAREKETLER
Y. DOĞAN ÇETİNKAYA……………………………………………………………………………………………………………………………………… 613
Yapı, özne ve toplumsal hareketler……………………………………………………………………………………………………… 613
Tanım ve sınırlar……………………………………………………………………………………………………………………………………….614
Teori………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 615
∏ Lorenz von Stein ve ilk toplumsal hareket incelemesi ………………………………………………………….. 616
∏ Gustave Le Bon: Kitleler psikolojisi…………………………………………………………………………………………….. 616
∏ Kaynak mobilizasyonu paradigması …………………………………………………………………………………………….617
Tarih ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..620
Kapitalizm ve modern dönem………………………………………………………………………………………………………….622
Devrimler ve toplumsal hareketler………………………………………………………………………………………………..623
1968: Farklı renkler ve damarlar…………………………………………………………………………………………………….623
∏ 1968………………………………………………………………………………………………………………………………………………………624
1999-2015: Toplumsal hareketler ve siyasal alternatifsizlik……………………………………………. 624
∏ Gezi ayaklanması ve toplumsal sınıflar………………………………………………………………………………………626
Sonuç …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 627
YAZARLAR………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….629
DİZİN……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..633

Birinci Bölüm
TOPLUMSAL YAPI NEDİR?
CEM ÖZATALAY

BU BÖLÜMDE NELER ÖĞRENECEĞİZ?
• Toplumsal yapı kavramı neleri anlatır?
• Toplumsal yapı ile kültür arasında nasıl bir ilişki var?
• Tahakküm ilişkilerinin oluşmasında sınıf mı, kültür mü daha fazla belirleyici?
• Toplumsal yapıya dair zihnimizdeki temsiller ne işe yarar?
• Sınıfsallık toplumsal varlığımızı tamamen belirler mi?
• Türkiye’de toplumsal yapı temsilleri neye göre farklılaşır?

Toplumsal yapı kavramının farklı içerimleri

Toplumsal yapı kavramıyla, özellikle toplumsal değişim ve eşitsizlikler üzerine yapılan tartışmalarda sıklıkla karşılaşırız. Ne var ki, görece yaygın kullanımına karşın toplumsal yapının ne olduğu konusunda oluşmuş bir uzlaşıdan bahsedemeyiz. Bu kavram çoğu kez ya tanımlanmadan kullanılır ya da yapılan tanımlar yeterince açık değildir. Üstelik bu yalnızca Türkiye’ye özgü bir durum da değil.

İngilizce yayımlanmış olan Sage Sosyoloji Sözlüğü’nde (Bruce ve Yearley, 2006) toplumsal yapı başlığına ayrılan on satırın hemen hemen yarısı kavramın sosyoloji metinlerinde kullanımının muğlaklığına, net olmayışına işaret eder. Raymond Boudon ve François Bourricaud’un ilk baskısı 1982’de okuyucuyla Fransızca olarak buluşmuş olan Eleştirel Sosyoloji Sözlüğü’nde ise, yapı maddesi “yapı kavramının sosyolojide o kadar çok fazla sayıda anlamı vardır ki, bunların listesini çıkarmak imkânsız değilse de zordur” diye başlar (Boudon ve Bourricaud, 2003).

Bazı tanımlarını dışarıda bırakma riskini alma pahasına bir listeleme yapacak olursak; toplumsal yapı kavramı bazen normatif (norm yapıcı) kurumlara, bazen sınıflara ve sınıflar arası ilişkilere, bazen toplumsal cinsiyet rejimine, bazen kapitalist sisteme, bazen demografik yapıya, bazen insanlar arası ilişki ağlarına, bazen ise insanlarla birlikte insanların kullandıkları cansız varlıkları (aletleri, teknikleri, kuramları vb.) da içeren daha geniş ağlara gönderme yapmak üzere kullanılır. Hal böyle olunca, toplumsal yapı kavramının neyi ifade ettiği konusunun bizzat kendisi inceleme nesnesine dönüşür.

Bu bölümde ilk olarak toplumsal yapı kavramı etrafında yürütülmüş incelemelerden ikisine değinerek, bu konuda bir bakış açısı oluşturmaya çalışacağız. Toplumsal yapı tanımlarını ve kullanımlarını sınıf/kültür ilişkisi ekseni üzerinden inceleyen ve kategorize eden José Lopez ve John Scott’ın incelemesiyle soruşturmamıza başlayacağız. Ardından da toplumsal yapı tanımlarını yapı-fail ilişkisi ekseni üzerinden tartışarak sınıflandıran Douglas Porpora’nın incelemesine değineceğiz.

Bölümün ikinci kısmında, toplumsal yapı tanımlarında karşımıza çıkan ve sosyologların farklı biçimlerde ele aldıkları sınıf/kültür ilişkisine gündelik hayatımızdan bir örnek üzerinden daha yakından bakacağız. Örnek olarak ele alacağımız “başarı öyküsü haberleri”nden, kültürle sınıfsal eşitsizlikler arasındaki bağı ve bağlantıyı çözümlemekte yararlanacağız.

En son olarak, yine “başarı öyküsü haberleri” örneği üzerinden yapı-fail ilişkisi meselesini “toplumsal temsil” kavramı ışığında irdeleyeceğiz. Burada gerçekte var olan toplumsal yapı ile imgelemimizde var olan toplumsal yapı arasındaki ilişkiyi odağımıza alacak, toplumsal yapının kendisi kadar toplumsal yapı hakkındaki düşüncelerimizin de eşitsizliklerin, tahakküm ve sömürü ilişkilerinin devamlılığındaki rolü üzerinde duracağız. Toplumsal yapı hakkındaki bilimsel kavrayışların ve tanımların çeşitlenmesini de bu bağlam içine oturtacağız. Okumakta olduğunuz bölüm hem toplumsal yapının ne olduğu hakkında netleşmemizi hem de bu kitabın bölümlerinin seçimindeki mantığı anlamamızı sağlayacak.

Sınıf-kültür ekseninde farklılaşan toplumsal yapı kavrayışları

Toplumsal yapı terimi zihinlerde farklı çağrışımlara yol açar. Kimisi imgeleminde toplumdaki eşitsizlik sistemlerini ya da ezme-ezilme ilişkilerinin oluşturduğu tabakalaşmış bir bütünü canlandırır. “Ülkenin toplumsal yapısı kökten değişti” cümlesini duyduğunda toplumsal hiyerarşide değişimlerin meydana geldiğini düşünür. Örneğin eskiden hâkim ve imtiyazlı olan toplumsal kategorilerin bu konumlarını yitirdiğini ya da yerini bir başka toplumsal kategorilere bıraktığını tahayyül eder. Aynı cümlenin akla getirdiği bir başka değişim, sömürü ilişkilerinin şiddetlenmesi ya da yumuşaması olabilir. Kimisi ise toplumsal yapı terimini işittiğinde belirli bir toplumda tarihsel süreç içinde yerleşik hale gelmiş kültürel ve normatif örüntülerin oluşturduğu bütünü aklına getirir. Yani bu kavrayışı benimsemiş birisi “Türkiye’nin kendine has bir toplumsal yapısı var” cümlesini duyduğunda, Türkiye’de yaşayan insanların sahip oldukları değer sistemlerinin, normların diğer toplumlardakilerden farklı olduğu düşünür.