Birazoku

Yusuf Akçura, 1913’te Suriye ve Filistin’i gezdikten sonra Hicaz’a giderek hacı olmuştur. Akçura’nın 1913’te çıktığı Hicaz yolculuğundan Orenburg’daki Vakit gazetesine gönderdiği mektuplar, Nisan ve Ekim ayları arasındaki çeşitli sayılarda neşredilmiştir.

Türk fikir hayatının önde gelen şahsiyetlerinden Yusuf Akçura’nın Kazan Muhbiri, Ahbar, Vakit, Tercüman gazetelerinde ve Şura dergisinde çok sayıda makalesi neşredilmiş, ancak bu dergi ve gazetelerin nüshaları Türkiye’deki kütüphanelerde bulunmadığından, Akçura’nın bu makaleleri şimdiye kadar araştırmacılar tarafından görülememişti. Yüz yıldır hâlâ gündemde olan Suriye ve Filistin’in âdeta 1913’teki fotoğrafını çeken bu yazılar, dikkatli bir gözle okunmayı hak ediyor, zira Akçura’nın o gün dile getirdikleri, bugün bu coğrafyada yaşananları daha iyi anlamamız için büyük bir önem arz ediyor. Suriye ve Filistin Mektupları, coğrafyayı vatan kılacak unsurların neler olduğuna temas etmesi bakımından da Yusuf Akçura’nın bütün eserleri içerisinde müstesna bir yerde duruyor.

İçindekiler
Önsöz ………………………………………………………………… 11
“Suriye’den I”, Vakit, sayı 1180, 20 Nisan 1913…………………………….. 17
“Suriye’den II”, Vakit, sayı 1183, 24 Nisan 1913……………………………. 21
“Suriye’den III”, Vakit, sayı 1187, 28 Nisan 1913 ………………………….. 28
“Suriye’den IV”, Vakit, sayı 1194, 7 Mayıs 1913 ……………………………. 37
“Suriye’den V”, Vakit, sayı 1196, 9 Mayıs 1913 …………………………….. 43
“Suriye’den VI”, Vakit, sayı 1197, 11 Mayıs 1913 ………………………….. 50
“Suriye’den VII”, Vakit, sayı 1198, 12 Mayıs 1913…………………………. 59
“Suriye’den V”, Vakit, sayı 1221, 11 Haziran 1913 ………………………… 65
“Suriye’den VIII”, Vakit, sayı 1222, 12 Haziran 1913……………………… 72
“Suriye’den IX”, Vakit, sayı 1227, 18 Haziran 1913 ……………………….. 77
“Suriye’den X”, Vakit, sayı 1228, 18 Haziran 1913 ………………………… 83
“Filistin’den I”, Vakit, sayı 1229, 20 Haziran 1913 ………………………… 89
“Filistin’den II”, Vakit, sayı 1231, 22 Haziran 1913 ……………………….. 98
“Filistin’den III”, Vakit 1235, 27 Haziran 1913……………………………. 109
“Filistin’den III”, Vakit 1236, 28 Haziran 1913……………………………. 116
“Filistin’den IV”, Vakit 1242, 6 Temmuz 1913…………………………….. 126
“Filistin’den V”, Vakit 1247, 12 Temmuz 1913……………………………. 131
“Filistin’den V”, Vakit 1248, 13 Temmuz 1913……………………………. 136
“Filistin’den VI”, Vakit 1251, 17 Temmuz 1913…………………………… 140
“Filistin’den VI”, Vakit 1252, 18 Temmuz 1913…………………………… 146
“Filistin’den VII”, Vakit 1270, 9 Ağustos 1913 ……………………………. 151
“Filistin’den V”, Vakit 1271, 10 Ağustos 1913…………………………….. 157
“Kudüs-i Şerif”, Vakit, sayı 1306, 26 Eylül 1913………………………….. 162
“Kudüs-i Şerif I”, Vakit 1307, 27 Eylül 1913 ……………………………….. 167
“Kudüs-i Şerif II”, Vakit 1313, 5 Ekim 1913………………………………… 174
“Kudüs-i Şerif”, Vakit 1314, 6 Ekim 1913………………………………….. 180
“Kudüs-i Şerif”, Vakit, sayı 1318, 11 Ekim 1913………………………….. 184
“Kudüs-i Şerif”, Vakit, sayı 1319, 12 Ekim 1913………………………….. 188
“Kudüs-i Şerif IV”, Vakit, sayı 1322, 16 Ekim 1913 ……………………… 196
“Kudüs-i Şerif IV”, Vakit, sayı 1323, 17 Ekim 1913 ……………………… 202

Önsöz

Yusuf Akçura ülkemizde belki de hakkında en az araştırma yapılan aydınlardan biridir. Şimdiye kadar onun hakkında yazılanların bibliyografyası bir sayfayı geçmez ve çoğu da birbirinin tekrarıdır. Solcular milliyetçi olduğu için, sağcılar sebepsiz yere sevmez, slamcılar hiç hazzetmez ve Niyazi Berkes’in tabiriyle unutulur gider. Akçura hakkında ilk biyografi 1944’te Muharrem Feyzi Togay tarafından yazılmıştır. Bu biyografinin en ilgi çekici yanı, Akçura’nın 1897’de stanbul’da Taşkışla’da tutuklu bulunduğu sırada kaleme aldığı çocukluk yıllarına ait hatıralarına yer verilmiş olmasıdır. Akçura hakkında hazırlanmış ilk biyografi olması ve onun çocukluğuna ilişkin bilgiler vermesi bakımından büyük önem taşımaktadır.1 Bu çalışmadan sonra adeta uzun bir süre unutulan Akçura’yı yeniden keşfeden Fransız Türkolog François Georgion olmuştur. Akçura hakkında hazırladığı doktora tezi daha sonra kitap olarak da basılan François Georgion’un bu çalışması hâlâ geçilememiş olmakla birlikte bir hayli eksiği vardır.2 Akçura’nın Trablusgarp, Paris, Kazan, Bahçesaray, stanbul, Ankara yılları çok yavan ve eksiktir. Akçura’nın vefatının 50. yılı münasebetiyle 1985’te Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü tarafından düzenlenen sempozyuma sunulan bildirilerin basıldığı kitaptaki en ilgi çekici makale, Akçura’nın sevgili arkadaşı Ahmed Ferit Tek ve baldızının kızı olan Emel Esin tarafından yazılmıştır.3 Akçura’nın hemşehrisi Ahmet Temir’in biyografisinde de François Georgion’un eserinde bahsedilen eksiklikler devam etmiştir. Ahmet Temir’in eseri François Georgion’un biyografisinin üstüne bir şey koyamamıştır.4 Ayrıca Akçura üzerine Türkiye’de ve Avrupa ülkelerinde yapılan tezler de birbirinin tekrarı olmaktan öteye gidemeyen çalışmalardır. lginç olan ise Tataristan’da onun hakkında elle tutulur bir çalışma yapılmamış olmasıdır.5 Ancak şunu da belirtmek gerekir ki her konuda yazmaya gayret eden Akçura, çocukluk yıllarını kaleme aldığı Defter-i Amalım ve 1928’de çıkan Türk Yılı almanağının dışında kendisinden pek bahsetmemiştir ve bu sebeple onun hayat hikâyesine yeni bilgiler ilave etmek biraz meşakkatlidir. Onun hakkında ancak arşiv, gazete ve makalelerinden ya da arkadaşlarının onun hakkında yazdıklarından bilgi toplamak mümkündür. Kuşkusuz en doğru bilgileri edinebileceğimiz arşivi kayıptır. Adnan Menderes döneminde başbakan yardımcılığı yapmış olan Samet Ağaoğlu, Akçura’nın Keçiören’deki çiftlik evinden kendi elleri ile topladığı, sandıklara doldurduğu kitaplarını ve arşivini Türk Tarih Kurumu’nun ya da Milli Eğitim Bakanlığı’nın bilinmez bir deposuna göndermiştir ve 80 yıldır bu deponun nerede olduğu bilinmemektedir.6 Devlete emanet edilen kitaplar ve arşiv kayıptır. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü’nün kurulmasından bir müddet sonra Akçura’yı tanıyanlara hazırlatılan bir almanak da nedense basılmadan kalmıştır.

Yusuf Akçura 1897’de Sultan II. Abdülhamid’e karşı suikast hazırlığında bulunduğu gerekçesiyle önce idama mahkûm edilmiş, daha sonra bu mahkûmiyet ömür boyu Fizan’a sürgün cezasına çevrilmiştir. Şeref vapuruyla Fizan’a gönderilen Akçura ve arkadaşları ödenek yokluğundan Trablusgarp’tan öteye gidememişlerdir. Bir müddet sonra da Trablusgarp’ta ikamet etmeleri şartıyla mahkûmiyetleri sona ermiştir. Trablusgarp’tan kaçarak 1899’da Paris’e giden Akçura, burada Siyasal Bilimler Fakültesi’nden mezun olduktan sonra stanbul’a dönemediğinden baba yurduna yani Simbir’e7 gitmiş, Rusya’da 1905’te meydana gelen ihtilâl onu Kazan’a sürüklemiştir. Siyasetle yeni tanışacak olan soydaşlarını Rus parlamentosu Duma’ya hazırlamak için gayret sarf etmiş, kendisi de vekil olmak için aday olmuştur. Ancak Akçura’nın Duma’ya girmesinden korkan Rus idarecileri seçimlere 45 gün kala onu tutuklayarak vekil olmasını engellemişler, seçimlerden sonra ise serbest bırakmışlardır. II. Meşrutiyet’in ilanına kadar stanbul’a dönemeyen Akçura, Simbir, Kazan, Moskova, Petersburg ve Bahçesaray gibi değişik şehirlerde yaşayarak soydaşları için siyasî ve kültürel faaliyetlerde bulunmuştur. Bir müddet Kazan’ın meşhur ceditci medreselerinden Barudî medresesinde tarih ve Osmanlı edebiyatı dersleri verdiği gibi arkadaşlarıyla Kazan Muhbiri isimli bir gazete de çıkarmıştır. Bazı küçük risalelerini bu dönemde hazırlamıştır ve yine bu dönemde Kazan Muhbiri, Ahbar, Vakit, Tercüman gazetelerinde ve Şura dergisinde çok sayıda makalesi neşredilmiştir. Ancak bu dergi ve gazetelerin nüshaları ülkemizdeki kütüphanelerde bulunmadığından, Akçura’nın bu makaleleri şimdiye kadar araştırmacılar tarafından görülememiş ve dolayısıyla da onun hakkında hazırlanan biyografilerde 1904-1908 yılları arasındaki siyasî ve kültürel hayatı hakkında yeterli bilgi verilememiştir.

Akçura II. Meşrutiyet’in ilanından sonra stanbul’a gelerek Türk Derneği ve Türk Ocağı’nın kurulmasına katkıda bulunmuş, 1912’de de Türk Yurdu dergisini çıkarmaya başlamıştır. 1913’te Suriye, Filistin bölgelerini gezdikten sonra Hicaz’a giderek hacı olmuştur. Akçura’nın 1913’te çıktığı Hicaz yolculuğundan Orenburg’da çıkmakta olan Vakit gazetesine gönderdiği mektuplar, Nisan ve Ekim ayları arasındaki çeşitli sayılarda neşredilmiştir. Şimdiye kadar Akçura üzerine yazılan eserlerde bu makalelerden hiç bahis yoktur. Elinizdeki eserde bulunan makaleler ülkemizde ancak çok sınırlı sayıda kişi tarafından görülmüştür. Bu makalelerin Latin harflerine aktarılmasına 7-8 yıl önce başlanılmış ancak çeşitli sebeplerden ötürü neşri gecikmiştir.

Akçura’nın mektuplarında görüleceği üzere 1913’te Suriye, Lübnan ve Filistin, bölgeye oldukça uzak Rusya, Fransa, Almanya, İngiltere, Amerika gibi ülkelerin yoğun siyasî ve kültürel faaliyet alanı içindeymiş. Aradan yüz yıl geçmesine rağmen günümüzde değişen tek şey, kültürün bir kenara bırakılarak yine aynı devletlerin siyasî faaliyetlerinin yoğun olarak yaşanmasıdır. şin garip tarafı o dönemde Osmanlı Devleti’ni bölgede ıslahat yapmamakla suçlayan bu devletler, günümüzde de Türkiye Cumhuriyeti’ne başka ithamlar yöneltmektedirler. Demek ki batılı ya da kuzeyli devletlerin Suriye politikalarında yüz yıldır değişen fazla bir şey yok. Yüz yıl önce mektep, üniversite, tekke, kilise, koloni gibi ayrıcalıklarla bölgeye yerleşenler günümüzde de askerî üs, imtiyazlı bölgeler peşindeler. Belki bu makaleleri okurken coğrafyayı vatan yapamamamızın ıstırabını yaşayacak, binlerce şehit verilerek kazanılan toprakların yine binlerce şehit verilerek, bir oldu bittiyle elimizden alınmasının alt yapısının nasıl oluşturulduğunun birkaç yıl önceki halini göreceksiniz. Yüzyıldır hâlâ gündemde olan bir bölgenin 1913’teki fotoğrafına dikkatli bakmak lâzım, belki coğrafyayı vatan yapmanın anahtarı saklıdır. Demek ki ibret alınmamış ve tarih yeniden tekerrür ediyor!

Bu makalelerin toplanması için Türk Tarih Kurumu’na bir proje sunan ve beni bu projede görevlendiren Prof. Dr. Nadir Devlet’e, Rusya’ya yaptığım seyahatin masraflarını karşılayan Türk Tarih Kurumu yetkililerine çok teşekkür ediyorum. Onların desteği olmasaydı bu makaleler uzun süre daha neşredilmeden kalacaktı. Dr. Cezmi Bayram ve Ötüken Neşriyat’tan Kadir Yılmaz uzun bir süredir makaleleri baskıya hazırlamam hususunda beni sıkıştırıyorlardı. Onların sıkıştırmaları işe yaradı ve nihayet uzun süredir beklemekte olan bu ilk cilt neşredildi. Diğer ciltler de sanırım kısa sürede hazır olacak.

İsmail Türkoğlu

“Suriye’den I”, Vakit, sayı 1180, 20 Nisan 1913, s. 2.

Ben artık Vakit okuyucularına mektup yazmaya da utanmaya başladım: Bilmem neden, mektuplarımın çoğu ulaşmıyor! Bu defa kâğıt ve kalemi elime alınca üç defa “Bismillah” dedim, seyahatim mukaddes yerlere olacak; inşallah, bu mektuplar başta ya da yarıda kesilip kalmaz. Bu yaz başında seyahat piyangom Suriye ve Filistin’e çıktı; piyango desem de tamamen sebepsiz değil, Suriye ve Filistin dünyanın en yaşlı ve ilginç yerlerinden birisi. Bundan üç, dört bin yıl evvel çok medenî kişilerin, hükûmetlerin varlığı malum. Daha geçen gün 3200 yıllık bir firavun sureti ve yazısı karşısında hayran hayran beş dakika vakit geçirdim. Bizim Rusya, Kazan falan bu yerlerle mukayese edildiğinde üç aylık bebek kadar. lginçliği, şimdiki medenî dünyanın hemen bütün dinleri bu yerlerde doğmuş. Mûsevîlik, Hristiyanlık, Muhammedîlik, hepsi hurma, deve gibi Filistin, Suriye, Arabistan mahsulü; bugün de bu dinlerin hepsinin mutekidleri burada mevcutlar. Bu ülkenin toprakları çok bereketli: Ağaçlar, otlar kuvvetli büyüyorlar, dallanıyorlar, insanlar da böyle, çok çabuk çoğalıyorlar, onlar da dallanıp budaklanıyorlar. Dinler de burada bir türlü kalmamış, dallanıp budaklanmışlar. Nasranîyet’in [Hristiyanlığın] bilmem kaç türlüsü var. Müslümanlar da bizim bildiğimiz yalnızca dört mezhebe değil, dört mezhebin üstüne, Şiîlik ve Şiîlerin İsmailiye gibi şubelerine ayrılmışlar. Kendi kendilerini muvahhidîn diye adlandıran Dürzîler yine bunlardan başkadır. Halkın çoğu “Sâmî-semit” olarak adlandırılan ırktan olsa da, din, mezhep ve siyasî ayrılıklar ile birbirlerinden çok uzaklaşmışlar. Yerli ayrılıklar yetmezmiş gibi son zamanlarda Avrupa’nın türlü din ve milletleri de gelip karışmışlar… Az çok tarih okuyan, siyasî ve içtimaî meselelere kulak veren bir kişiye, bu gibi eski ve türlü ananeler, dinler ve hâlâ yaşayan türlü siyasî ceryanların mücadele etmekte olduğu bir yerde dolaşmak ilginç ve gönüllü görünmektedir. Bundan başka ayrıca, Osmanlı Türkleri Rumeli’nde sıkıştırıldıktan sonra, Suriye’de siyasî hareketler şiddetlendi; Arnavutlar gibi, Suriyeli Araplar da stanbul hükûmetini pek çok şeyler isteyip sıkıştırıyorlar. Biliyorsunuz, gazete muhbirleri ile mikropların tabiatı birdir: Nerede hastalık olsa, şu tarafa toplanıyorlar, yürüyorlar, iki-üç yılda bir uyanmakta olan gazete muhbirliği hevesim beni üç yıl önce Arnavutluk’a uzatmıştı, bu yılda Suriye’ye çekti. Arnavutluk’ta gördüklerimi yazmadığıma hâlâ öfkeleniyorum, yazılıp çıktığı takdirde kızanlar, sövenler, muhakkak olurdu; lâkin sonunda Trablusgarp hakkında yazdıklarım için söylendiği gibi “E, doğru görmüşsün!” diyenler de belki bulunurdu. Hıncımı şimdi Suriye’den alacağım…

İstanbul’dan Suriye’ye Fransız, Rus, Avusturya ve “Hidiviyye” isimli ngiliz şirketinin gemileri gidiyor. Bir başka türlü söylemek gerekirse bu çok mühim vilayeti payitahta bağlayan stanbul postasını ve binaenalyh hükûmetin emirlerini bu vilayetlere getirenler ecnebilerdir. talyan ve Balkan savaşlarından evvel, iki üç ayda bir Türk gemisi de buraya gelip gidiyormuş; şimdi artık o da yok. Ben Fransız gemisiyle geldim. Fransızlar, Suriye’de Türkiye’nin varisi olmaya yüzyıldan beri hazırlanıyorlar. Fransız gemileri, her onbeş günde bir defa, stanbul’dan Beyrut’a geliyor, buradan da Suriye sahilindeki çeşitli şehirlere uğruyor, bahriye ıstılahatı ile söylemek gerekirse kabotaj yapıyor. Ondan sonra dönüp Fransa’ya gidiyor. Halkın gözüne büyük ve güzel görünsün diye, Fransızlar büyük üç bacalı, iki direkli gemiler gönderiyorlar. Hem halka bununla tesir ediyorlar. Bu gemiler uzaktan böyle güzel görünseler de, kendileri eski, okyanuslarda dolaşıp yaşlanmış gemiler. Kamaralar pis, yemekleri orta, çoğunlukla yolcular şark halkı olduğundan bu hususları görüp tenkit edemez diye düşünüyorlardır herhâlde. Diğer taraftan şarklıların yaşadığı yeri temiz tutmak da, doğrusunu söylemek gerekirse çok çetin iş. Söylene söylene masal hâlini almış Müslümanların “su dökme” meselesini bu defa kendi gözümle gördüm. Bizim kamarada benden başka orta dereceli bir Osmanlı memuru ve beş-altı yaşlık kızı vardı. Bunlar bir sepet yiyecek-içecekle birlikte büyük bir çömlekte stanbul suyu alıp gelmişler. Deniz tutmasın diye de her gün sabahtan akşama kadar sarmısaklı et ve onun üstüne portakal yiyorlar; dar kamaranın içi sarmısak kokusuyla, lavabo da portakal kabuklarıyla doluyor. Günlerden bir gün gemiyi dalgalar şiddetli sallayınca su dolu çömlek devrildi ve parçalandı, bütün kamaranın içi su doldu. Benim kitapla dolu bavulum ıslandı. Duramadım, zili çalarak hizmetçiyi çağırdım. Gelen Fransız hademe ikimize de kızmaya başladı: “Neden pencereyi açık bırakıyorsunuz, deniz suyuyla kamarayı dolduruyorsunuz, ben pencereyi kapatmıştım!” dedi.

Yoldaşım Fransızca bilmiyor, ayrıca Fransıza cevap vermek de gereksiz. Başımızı eğip hademeyi dinledik. Lâkin kamara temizlendikten sonra kendimi tutamayıp yoldaşıma: – Efendim, neden biz bu kadar kendimize, milletimize hakaret ettiriyoruz, sebepleri kendi elimizle hazırlamaktan zevk alıyoruz. şte bu sular çok güzel, ayrıca gemide de arıtılmış su var, niye bu üç pudluk1 suya ihtiyaç duydunuz? yi ki Fransız gelip lavaboyu niye portakal kabukları ile dolduruyorsunuz diye kızmıyor, ayrıca ben geceleri sarmısak kokusundan uyuyamadığımı şikâyet de etmiyorum. Bu kamara sadece sizin değil biliyor musunuz? şte hademe ne söyledi işittiniz mi, sizin medeniyetiniz niye aşağı! Anlayana bu söz az değil… Ben çok sinirlendiğimden biraz fazla konuştum, memur efendi “Hakkınız var, hakkınız var,” diyerek sözü kısa kestirmeyi çok istedi, ama ben söyleyeceğimi söylemeden bırakmadım; söyleyecekelerimi bitirdikten sonra yürümek için güverteye çıktım. Gece geç saatte döndüğümde, memur efendi yavaş yavaş yine sarmısaklı sucuk yiyip oturuyordu, küçük kızı da avuçları portakal kabukları dolu bir halde lavaboya doğru gidiyordu…

Beyrut

…