Siyasal Tarih, Prof. Dr. Toktamış Ateş

Siyasal Tarih

Prof. Dr. Toktamış Ateş, tarih dersinin amacının günümüzde yaşanmakta olan toplumsal olayların ve değişimlerin anlaşılabilmesinde çok önemli olduğunu vurgular ve toplumdaki değişimi gözleyebilmenin tek…

Ateş, akademik yaşama başladığı günden bugüne yaklaşık otuz beş yıldır verdiği siyasal tarih derslerinin niteliğini tanımlarken, bu derslerin farklı anlayışlara göre kimi zaman “diplomasi tarihi” kimi zaman “uluslararası ilişkiler” diye de adlandırıldığına, konuya ilişkin kimi yapıtların çağdaş anlamda diplomasinin başladığı 16.yüzyıldan başlayıp, günümüze dek uzanan bir çerçeveyi temel aldığına dikkat çeker. Bu nedenle kimi yapıtların “siyasal tarih”e İngiliz Devrimi ile başladıklarını ancak bu konuda bazı çalışmaların başlangıç olarak Fransız Devrimi’ni seçtiklerini vurgulayan yazar, siyasal tarihe ilk adımların, Ortaçağ’ın çözülmesi ve aydınlanmayla atılmasının daha doğru bir yöntem olduğunu öne sürer.

Osmanlı Devletinin kuruluşundan başlayarak, imparatorluğun ekonomik, siyasal ve sosyal yapısını da inceleyen Toktamış Ateş’in yıllardır defalarca basılan bu eseri, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları’nın elinizdeki yeni baskısı için yazar tarafından gözden geçirildi; metini destekleyen çerçeve yazılarla konular zenginleştirildi, ayrıca çeşitli görsel malzemeyle tarihsel olayların okurun, öğrencinin ufkunda bir anlamda “canlanması” sağlandı.

***

İçindekiler

Ix Önsöz
1 BİRİNCİ BÖLÜM Fransız Devrimi, öncesi ve Sonrası
3 Ortaçağ vc özellikleri
21 Osmanlı Imparatorlugu’nun Kuruluşu ve Büyümesi
25 İslâmiyet vc Osmanoğulları
28 Yeni Bir Dünya Görüşü ve Yeni Bir Ekonomik Düzen
34 Ekonomik Yaşam ve Kurumlar
35 Toprak Düzeni
40 Vergileme
43 Osmanlı Toplumunun Sosyal Yapısı
44 Çeşitli Tarikatlar ve Etkileri
46 Ahiler
49 İlmiye
53 Kapıkulu
54 Osmanlı Devleti’nin Siyasal Yapısı
54 Sultan
57 Divan
61 1640 İngiliz Devrimi
63 İngiliz Devrimi’nin Temelleri
68 İngiliz Devrimi’nin Aşamaları
75 Aydınlanma
8 Amerikan Devrimi
83 Amerikan Devriminin Öncesi
85 Amerikan Devrimi
93 Fransız Devrimi
94 Fransa’da “Eski Rejim”
95 Eski Rejim’in Ekonomik Yapısı
98 Eski Rejim’in Toplumsal Yapısı
102 Eski Rejim’in Siyasal Yapısı
102 Kutsal (Mutlakiyetçi) Krallık
103 Yürütme Gücü
104 Yargı Gücü
106 Taşra Yönetimi
107 Fransa’da Devrim Süreci
107 Soyluların Tepkisi
110 Genel Meclislerin Toplanması
114 Kurucu Meclis Dönemi
118 Ekim Seçimlerinden Cumhuriyete ve Devrim Fransa’sına Tepkiler
121 Konvansiyon Dönemi ve Devrim Fransa’sına Tepkiler
128 Napolyon Dönemi
128 Direktuar Yönetimi ve Napolyon’un İtalya Seferi
133 Napolyon’un Mısır Seferi ve Hükümet Darbesi
138 Napolyon ve Fransa’ya Karşı Avrupa
148 Devlet Adamı Olarak Napolyon
154 Viyana Kongresi
155 Viyana Kongresi’ndeki Farklı Beklentiler
158 Viyana Kongresi Kararları
161 Fransız Devrimi Öncesi ve Sonrasında Osmanlı İmparatorluğu
163 Osmanlı İmparatorluğu’nun Gelişmesi ve Duraklaması
170 19. Yüzyılın Başlarında Osmanlı İmparatorluğu
183 EK 1: Birleşik Devletler Bağımsızlık Bildirisi
187 EK 2: Fransız Devrimi İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi

191 İKİNCİ BÖLÜM Yeni Bir Dünyada Denge Arayışları
193 Sanayi Devrimi ve Yeni Dünya
201 Avrupa’da Restorasyon Çabaları: 1815-1830
202 1815 Sonrası Avrupa Ekonomisi
205 Kutsal İttifak ve Dörtlü İttifak
209 1820 İhtilâlleri ve Monroe Doktrini
213 Avrupa’da 1830 ve 1840 İhtilâlleri
214 1830 İhtilâlleri
214 1830 İhtilâllerinin Nedenleri
216 Fransa’da 1830 İhtilâli
215 Belçika’da 1830 İhtilâli
219 İtalya’da 1830 İhtilâli
220 Polonya’da 1830 İhtilâli
221 Almanya’da 1830 İhtilâli
223 1848 İhtilâlleri
224 1848 İhtilâllerinin Nedenleri
225 Fransa’da 1848 İhtilâli
230 Avusturya’da 1848 İhtilâli
233 İtalya’da 1848 İhtilâli
236 Almanya’da 1848 İhtilâli
240 İngiltere’de ve Avrupa’nın Diğer Ülkelerinde 1848 İhtilâlleri
243 İtalyan ve Alman Birliklerinin Kurulması
244 İtalyan Birliği’nin Kurulması
254 Alman Birliği’nin Kurulması
255 Otto von Bismarck ve Döneminin Almanyası
261 Danimarka ile Savaş
264 Avusturya ile Savaş ve Kuzey Alman Federasyonu’nun Kurulması
269 Fransa ile Savaş ve Alman İmparatorluğu’nun Kurulması
275 Paris Komünü
283 Viyana ve Paris Kongreleri Arasında Osmanlı İmparatorluğu
283 Konuya Genel Yaklaşım
288 Yunan Ayaklanması ve Yunanistan’ın Bağımsızlığını Kazanması
289 Osmanlı Yönetimi Altında Yunanistan ve Rumlar
291 Yunan Ayaklanması Öncesindeki Örgütlenme ve Tepcdelcnli Olayı
293 Yunan Ayaklanması’nın Başlaması ve Gelişimi
299 Osmanlı İmparatorluğu – Rusya Savaşı ve Edirne Antlaşması
302 Cezayir’in Fransa Yönetimine Girmesi
304 Mısır Sorunu
305 Mehmed Ali Paşa’nın Mısır Valisi Olması ve Bunu İzleyen Gelişmeler
309 Mehmed Ali Paşa’nın Ayaklanması
310 Uluslararası Bir Sorun Olarak Mısır Ayaklanması ve Kütahya Antlaşması
313 Hünkâr İskelesi Antlaşması
314 Mehmed Ali Paşa’nın Yeniden Ayaklanması ve Nizip Savaşı
316 Londra Antlaşması ve Mısır Sorununun Sonu
319 Boğazlar Sorunu ve 1841 Londra Antlaşması
322 Tanzimat ve Islahat Fermanları
322 Genel Görüşler
326 Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Ticaretine Açılması
330 Gülhane Hattı Hümayunu
332 1856 Islahat Fermanı
334 Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması
334 Tanzimat’ı İzleyen Yıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nun Dış Politikası
337 Kırım Savaşı’na Yolaçan Nedenler
340 Kırım Savaşı
345 Paris Barış Konferansı ve Antlaşması
349 Avrupa’da Dengesiz Denge
349 Genel Görüşler ve Sömürgecilik Çağı
350 Sömürgecilik Siyasetinin Nedenleri
354 Somürgeciük Siyasetinin Uygulamaları
359 Bismarck’ın Akılcı Diplomasisi ve Avrupa’da Alman Üstünlüğü
359 Konuya Genel Yaklaşım
361 Birinci “Üç İmparatorlar Ligi”
365 1879 Almanya-Avusturya Askerî Antlaşması
370 Üçlü İttifak
373 1887 Almanya-Rusya Güvence Antlaşması
374 Avrupa’da Blokların Oluşması
373 Bismarck’ın Yıldızının Sönmesi ve II. Wilhelm‘in Dış Politikası
377 “Üçlü Anlaşma” Blukunun Oluşması
379 Paris ve Berlin Konferanları Arasındaki Dönemde Osmanlı İmparatorluğu
379 Döneme Genel Bir Bakış
381 Dönemin Önemli Siyasal Olayları
381 Cidde Olayı (1858)
382 Bosna-Hersek Ayaklanması (1857-1859)
383 Suriye Bunalımı
384 Romanya’nın Kuruluşu (1861-1866)
385 Mısır Valisine Hıdivlik Verilmesi ve Süveyş Sorunu
387 Karadeniz’in Tarafsızlığının Kaldırılması (1871)
388 “93 Harbi”, Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları
388 1877-1878 Rus Savaşı’na Yolaçan Gelişmeler ve Barışı Kurtarma Çabaları
390 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı
392 Ayastefanos ve Berlin Antlaşması ve Kıbrıs’ın İngiltere’ye Devri
395 Berlin Antlaşması Sonrası Gelişmeler
395 Genel Görüşler
399 Rumeli’de Gerileme
403 Girit Sorunu ve Osmanlı-Yunan Savaşı
406 İkinci Meşruciyet’in İlânı
410 Birinci Dünya Savaşı’na Doğru
410 Trablus ve Balkan Savaşları
413 Birinci Dünya Savaşı ve Osmanlı İmparatorluğu
417 EK 3: Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu)

423 Kaynakça
431 Konu Dizini
449 Kişi Dizini

Önsöz

1967 yılının 10 Kasımında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesinin (o zamanki güzel adıyla) Siyaset İlmi Kürsüsü’ne (gene o zamanki kadro yokluğu nedeniyle), okutman olarak girdiğimden birkaç gün sonra; bugünkü adı, İletişim Fakültesi olan ve dört yıllık eğitim veren, o zamanlar İktisat Fakültesine bağlı ve iki yıllık eğitim veren, Gazetecilik Enstitüsü’nün ikinci sınıfındaki, “Siyasal Tarih” derslerini vermeye başlamıştım. Ve bugüne dek geçen; yaklaşık 40 yıl boyunca, kimi zorunlu aralıklar dışında, bu dersi verdim.

1980 Cuntası’nın çıkardığı, 2547 sayılı YÖK Yasası; İÜ İktisat Fakültesi Gazetecilik Enstitüsü’nü, Üniversite Rektörlüğü’ne bağladı. Enstitünün yeni yönetimi bu dersi benden aldı. Şimdi geriye bakıyorum da, dünya onlara da kalmadı…

Gazetecilik Enstitüsü Öğrenci Cemiyeti, siyasal tarih ders notlarımı, I969‘da teksir ederek bir kitapçık biçiminde çoğaltmıştı. Şimdi bende bile yok. Gene zaman zaman kimi konuları teksire çoğaltarak öğrencilerime dağıtmıştım. Elimde, bunlardan da hiç kalmadı, artık bu notları bir kitaba dönüştürmenin zamanı gelmişti ama, doğrusu çekiniyordum. Zira, o dönemde yeterince “birikimim” olmadığını düşünüyordum. Ayrıca, o dönemde mevcutları pek kalmamış olsa bile; Türkçemizde aynı konuda yazılmış kitapların düzeylerini düşündüğümde, bu düzeyi tutturamamanın korkusuyla, Siyasal Tarih kitabını kaleme almayı sürekli erteliyordum.

Sonunda; tüm endişelerime karşın bu kitabı yazdım ve ilk baskısı, 1982 yılında İktisat Fakültesi Yayınları arasında çıktı. Ve o günden bugüne, farklı yayınevlerinin yaptığı baskı sayısı altı, ya da yedi oldu (Galiba bir de korsan baskısı olmuş…).

Siyasal tarih müfredatı, genellikle “Fransız İhtilâli” ve devrimiyle başlar. Bunun öncesi ve özellikle Türk toplumu, pek dikkate alınmaz. Ben bu yolu izlemedim. Ortaçağ’dan başlayarak, Fransız Devrimi’ni hazırlayan koşullar ve diğer gelişmeler üzerinde de durdum. Zira, tarih okumakta ve dersini vermekteki amacım; geçmişte neler olduğunu hikâye etmek değil, günümüz toplumunu ve toplumlarını anlamaktır. “Geçmişte hangi olaylar ve gelişmeler, günümüzdeki durumu ortaya çıkartmıştır?” sorusu, yanıtlamayı hedef aldığım sorudur. Bu bakımdan; Fransız Devrimi öncesini ihmal etmem, sözkonusu bile olamazdı.

Aynı biçimde, yanıtlanması gereken bir başka soru, siyasal tarih müfredatının nerede noktalanması gerektiği idi. Zira, bu alandaki kimi kitaplar, 20. yüzyıl başında noktalanıyor; kimileri, Birinci Dünya Savaşı sonunda noktalanıyor; kimisi, İkinci Dünya Savaşı sonunda noktalanıyordu. Hattâ, öyle siyasal tarih kitapları vardı ki, günümüze dek geliyorlardı.

Burada “siyasal tarih” ve “uluslararası ilişkiler” müfredatlarının karıştığını görmekteyiz. Zira, uluslararası ilişkiler kitapları, klasik olarak Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki gelişmelerle başlar. Bir kısmı ise, ikinci Dünya Savaşı sonrasındaki olayları ve gelişmeleri başlangıç alır. Doğrusu, toplumsal bilimlerde yöntem açısından fazla bir fark olmaması beklenir. Fakat gene de, siyasal tarih eğitimiyle, uluslararası ilişkiler eğitiminin farklı biçimlerde verilmesi gerektiğini düşünüyorum. Ve eğer bu kitaplar ders kitabı ve öğrencilere yönelik olarak kaleme alınmışsa; her iki dersi de alan öğrenciler, (bence) gereksiz tekrarlar yapmış olacaklardır. Hele bu iki farklı dersin öğretim üyeleri, farklı noktalara ağırlık verirlerse, öğrencilerimizin aklının iyice karışması mümkündür.

İşte bu nedenlerden ötürü; siyasal tarih kitabımı, 19. yüzyılın sonlarında noktaladım. O zamanlar, “Daha sonraları bir uluslararası ilişkiler kitabı kaleme alır ve o dönemle ilgili notlarımı değerlendiririm,“ diye düşünüyordum. Fakat akademik yaşamda ağırlığı başka konulara verince, bu projemden de vazgeçmek zorunda kaldım.

Kitabın bu son baskısında, İstanbul Bilgi Üniversitesi Türk Devrim Tarihi Araştırma Merkezi Öğretim üyelerinden, Yrd. Doç. Dr. Hilal Akgül ve İ.Ü. İktisat Fakültesi Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı öğretim görevlilerinden, Dr. Sinan Turan’ın yaptıkları katkıların hakkını ödemem mümkün değil. Her iki öğrencime de, yürekten teşekkür ediyorum.

Hakkını ödeyemeyeceğim bir başka kişi de, kırk yıllık dostum ve İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları yöneticisi Fahri Aral oluyor. İnanılmaz titizliğiyle; kimi zaman karamsarlık girdaplarına düşseniz bile, sizi o girdaplardan çıkartan, gene sevgili Fahri Aral’ın gayretleri oluyor.

Fakat tüm bu yardımlara karşın, elinizde tuttuğunuz kitaptaki tüm eksik ve hataların sorumlusu, sadece benim.

Bu kitabı; yaklaşık 25 yıl önce, ders kitabı olarak kaleme almıştım. Fakat sayıları otuzu geçen diğer kitaplarım gibi; bunun da, salt öğrencilere değil, konuya ilgi duyan herkese hitap etmesini ve yararlı olmasını umut etmiştim.

Umarım kitap, bu amacına da ulaşır…

Prof. Dr. Toktamiş Ateş
İstanbul, Fatih 2004

Ortaçağ ve Özellikleri

Siyasal Tarih başlığını taşıyan kitaplar genellikle doğrudan doğruya Fransız Devrimi ile başlar. Bizim görebildiklerimiz arasında sadece birkaç tanesi konuya İngiliz Devrimi ile başlamıştı. Bu tutum elbette nedensiz değildi. Zira siyasal tarih, bir başka anlayışa göre “diplomasi tarihi” olmaktadır. Ve çağdaş anlamıyla diplomasi ancak 16. yüzyıldan sonra başlamıştır.¹

Gerçekten diplomasinin bazı türleri hiç kuşkusuz ortaçağlara dek uzanır. Ancak belirli örgütlerle ve belirli kurallar içinde diplomasi uygulanması ancak ileri yüzyıllarda mümkün olabilecektir. Fakat insanlık tarihi yaklaşık altı bin yıl geriye doğru uzandığına göre, bu uzun sürecin kısa bir özetini vermeden ve bu çerçeve içinde daha sonraki gelişmelerin nedenlerini irdelemeden, doğrudan İngiliz Devrimi’ne girmeyi doğru bulmadık. Ve bu nedenle bu bölümü ortaçağ ve özelliklerine, bundan sonraki bölümü de ortaçağın çözülmesi ve aydınlanmaya ayırdık. Fakat herhalde diğer siyasal tarih kitaplarının üzerimizde yıllardır süregelen etkisinden sıyrılamamışız ki, bölümün adını “Fransız Devrimi, Öncesi ve Sonrası” koymaktan da kendimizi alamadık.

Bir zamanlar göçebe olarak ilkel bir yaşam biçimi sürdüren insan topluluklarının ilk ekonomik eylemleri ya da yaşamlarını sürdürebilmek için yaptıkları ilk eylemler, genellikle “toplayıcılık” ve “avcılık” olarak adlandırılmaktadır. Ve işte işin bu aşamasında insanlar, güç doğa koşulları karşısında yardımlaşma amacıyla ve zorunluluğuyla toplu olarak yaşama eğilimindeydiler. Doğadaki diğer canlılara oranla fizik olarak oldukça yetersiz görünen insandaki “sosyal hayvan” olma özelliğinin buradan kaynaklandığını düşünebiliriz.

İnsanlık tarihinin en önemli buluşlarından birisi “karasaban”dır. Gerçekten o zamana dek toprağı “alt-üst” edemedikleri için, belirli bir yörede ancak birkaç yıl kalabilen insanlar, karasabanın bulunmasından sonra “yerleşik” düzene geçtiler. Bu aşama aynı zamanda “klan”ın örgütlenmesi aşamasıdır. Ve insanlar arasında “yöneten-yönetilen” ilişkisinin de bu aşamada başladığını görüyoruz. Ancak bu ilginç konulara bu kitap çerçevesinde girmemiz mümkün değildir.²

Aralarında “yöneten-yönetilen” ilişkilerinin başladığı insanlar, bir süre sonra “sınıflı toplum”a girdiler. Ve dünya üzerinde ilk oluşan sınıflar “köleler” ve “köle sahipleri” oldu.³ M.Ö. 4000 yıllarında ilk kent uygarlıklarının ortaya çıktığını anlıyoruz. O zamanların uygar yöreleri Nil deltası, İndus bölgesi ve Dicle-Fırat deltası, yani Mezopotamya idi.⁴

Dünya tarihinin bu dönemleri oldukça karanlıktır. Her şeyden önce eldeki kaynakların yetersiz olduğu açıktır. Her ne kadar elde bir dizi yazılı metinler ve belgeler varsa da, unutulmaması gereken husus, sözkonusu dönemin binlerce yılı kapsadığıdır. Mısır, Hitit, Babil, Asur devletlerinin göreli olarak boşalttıkları alanda Girit, Anadolu ve Yu-

—

1 Bu konuda geniş bilgi için bkz. 1453’ten Bugüne Dünya Tarihi ve Çağdaş Uygarlık, C. Brinton, J. B. Christopher, R. J. Wolff, çev. Mete Tunçay, Cem Yayınları, 1982,187.
2 Bu konularda bundan yedi sene önce yayınlanmış bir çalışmamızda oldukça ayrıntılı bilgi bulunabilir. Bkz. Demokrasi, Der Yayınları, İstanbul, 1976.
3 Sınıf ve tanımı konusunda da bir başka eski çalışmamıza bakılabilir. Türk Devrim Tarihi, İÜ İktisat Fak. Yayınları, İstanbul, 1980.
4 Bu konularda geniş bilgi için bkz. Pirenne, Jacques, Büyük Dünya Tarihi, çev. Nihal Önol, c.l.