Birazoku

Bir rüzgâr eser; bazen çöllerin üstünde yankılanır, bazen kubbelerin gölgelerinde süzülür. İran, o rüzgârın taşıdığı hatıralarla dolu bir ülke… Serdar Gündoğdu, Simurg’un Gölgesinde İran ile o hatıraları birer birer gün yüzüne çıkarıyor. İsfahan’ın çinilerindeki mavi düşleri, Şiraz’ın gülleri arasında kaybolan mısraları, Persepolis’in yıkılmış ama hâlâ mağrur sütunlarını ve daha nicesini anlatıyor. Ama bu, sadece şehirlerin değil, o şehirlerin dokusunda yaşayan insanların, hikâyelerin ve hayallerin kitabı.

Bu eser, okurunu İran’ın renkli çarşılarına, sessiz avlularına ve sararmış tarih sayfalarına götürürken bir soruyla baş başa bırakıyor: Simurg’un gölgesinde yürümek, aslında kendi yolunu aramak değil midir?

İÇİNDEKİLER
İran’da Günler, Aylar ve Önemli Tarihler……………………………………………… 14
Önemli Günler ……………………………………………………………………………… 15
İran UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi …………………………………………. 17
ÖN SÖZ…………………………………………………………………………………………. 19
FİZİKİ YAPISI…………………………………………………………………………………. 21
BEŞERÎ YAPISI……………………………………………………………………………….. 22
İRAN TARİHİNE GENEL BAKIŞ………………………………………………………. 24
Elam-Med ve Ahamenişler Devri…………………………………………………… 24
Selevkoslar ve Partlar…………………………………………………………………… 26
Sasaniler Dönemi………………………………………………………………………… 28
İslam’ın İlk Devirlerinde İran ……………………………………………………….. 30
Büyük Selçuklular Devrinde İran…………………………………………………… 37
Harzemşahlar ve Moğollar……………………………………………………………. 39
Safeviler Devleti………………………………………………………………………….. 42
Afşarlar-Zendler………………………………………………………………………….. 46
Kaçarlar……………………………………………………………………………………… 48
Pehleviler…………………………………………………………………………………… 51
İran İslam Cumhuriyeti’nin Kurulması (1979) ……………………………….. 53
İRAN ŞEHİRLERİ VE GEZİLECEK YERLER ……………………………………… 57
TEBRİZ………………………………………………………………………………………….. 59
Şairler Mezarlığı (Makberat’uş-Şuara)……………………………………………. 60
Göy Mescit…………………………………………………………………………………. 63
Kapalı Çarşı ……………………………………………………………………………….. 64
Tebriz Kalesi ………………………………………………………………………………. 67
El Gölü………………………………………………………………………………………. 67
Azerbaycan Müzesi……………………………………………………………………… 68
Emîr Nizam Evi/Kaçar Müzesi ……………………………………………………… 69
Kendovan Köyü…………………………………………………………………………… 70
ERDEBİL ……………………………………………………………………………………….. 77
Erdebil/Safeviyye Tekkesi …………………………………………………………….. 78
Sereyn Kasabası ………………………………………………………………………….. 80
Sultaniye………………………………………………………………………………………… 83
HEMEDAN…………………………………………………………………………………….. 87
Al-i Sadr Mağarası ………………………………………………………………………. 88
İbn Sina Türbesi………………………………………………………………………….. 88
Baba Tahir Uryan ………………………………………………………………………… 91
Ehl-i Haklar ……………………………………………………………………………….. 92
Kümbed-i Aleviyan ……………………………………………………………………… 96
Gencname Yazıtları……………………………………………………………………… 96
Nakş-ı Cihan Meydanı ………………………………………………………………. 101
Şah Camii/İmam Camii …………………………………………………………….. 102
Şeyh Lütfullah Camii …………………………………………………………………. 103
Al-i Kapu Sarayı ……………………………………………………………………….. 104
İsfahan Kapalı Çarşı ve Kayseriye Kapısı ……………………………………… 105
Çehel Sütun/Kırk Sütunlu Saray ………………………………………………… 106
İsfahan Ulu Cami ……………………………………………………………………… 107
Nizamülmülk’ün Mezarı ……………………………………………………………. 108
Vank Kilisesi ……………………………………………………………………………. 110
İsfahan Köprüleri ……………………………………………………………………… 111
Siosepol/Otuz Üç Gözlü Köprü ………………………………………………….. 111
Hacu Köprüsü ………………………………………………………………………….. 112
Çubi Köprüsü ………………………………………………………………………….. 112
ŞİRAZ………………………………………………………………………………………….. 120
Persepolis/Taht-ı Cemşid …………………………………………………………… 121
Kur’an Kapısı …………………………………………………………………………… 125
Hafız Şirazî’nin Türbesi …………………………………………………………….. 126
Sa’di-i Şirazî’nin Türbesi …………………………………………………………… 128
Nasırü’l-Mülk/Pembe Cami………………………………………………………… 129
Kerim Han Zendî ve Vekil Kompleksi ………………………………………….. 130
Kerim Han Kalesi ……………………………………………………………………… 130
Vekil Cami ………………………………………………………………………………. 131
Vekil Hamamı ………………………………………………………………………….. 131
Vekil Çarşısı …………………………………………………………………………….. 132
Şah Çerağ Türbesi …………………………………………………………………….. 132
İrem Bağı ………………………………………………………………………………… 132
Nakş-ı Rüstem …………………………………………………………………………. 133
Pasargad ………………………………………………………………………………….. 135
YEZD…………………………………………………………………………………………… 146
Emir Çakmak Kompleksi …………………………………………………………… 148
Yezd Cuma Camii ……………………………………………………………………… 149
Zerdüşt Ateşgâhı ……………………………………………………………………… 149
Sessizlik Kuleleri/Dekhme ………………………………………………………… 152
Devletabad Bahçesi …………………………………………………………………… 154
Çek Çek ………………………………………………………………………………….. 154
KAŞAN ………………………………………………………………………………………… 160
Fin Bahçesi ………………………………………………………………………………. 161
Tarihî Kaşan Evleri ……………………………………………………………………. 163
Tabatabaî Evi ……………………………………………………………………………. 163
Burucerdî Evi …………………………………………………………………………… 164
Abbasi Evi ……………………………………………………………………………….. 164
Sultan Emir Ahmed Hamamı …………………………………………………….. 164
Ağa Bozorg Camii……………………………………………………………………… 165
Kaşan Kapalı Çarşı ……………………………………………………………………. 165
KUM……………………………………………………………………………………………. 169
Hz. Fatıma Masume Türbesi ………………………………………………………. 170
TAHRAN……………………………………………………………………………………… 172
Gülistan Sarayı …………………………………………………………………………. 175
Saadabad Sarayı ………………………………………………………………………… 177
Niavaran Sarayı…………………………………………………………………………. 178
Mücevher Müzesi………………………………………………………………………. 179
Azadi Kulesi ve Meydanı…………………………………………………………….. 180
KADİM DÜNYANIN MERKEZİ: REY ŞEHRİ …………………………………… 183
KAZVİN ………………………………………………………………………………………. 186
Saad el-Sultane Kervansarayı………………………………………………………. 187
Nebi Camii……………………………………………………………………………….. 188
Kazvin Ulu Cami……………………………………………………………………….. 188
Kantor Kilisesi ………………………………………………………………………….. 189
Harakan İkiz Kümbetler …………………………………………………………….. 189
Çehel Sütun Sarayı ……………………………………………………………………. 189
Alamut Kalesi ve Hasan Sabbah ………………………………………………….. 190
MEŞHED……………………………………………………………………………………… 198
İmam Rıza (a.s.) Türbesi …………………………………………………………… 199
Nadir Şah Afşar Türbesi ……………………………………………………………. 204
Firdevsi ve Şehname …………………………………………………………………… 205
İmam Muhammed Gazzali’nin Türbesi ……………………………………….. 207
NİŞABUR …………………………………………………………………………………….. 211
Ömer Hayyam ………………………………………………………………………….. 212
Feridüddin Attar Nişaburî …………………………………………………………. 214

ÖN SÖZ

“Bilgisiz seyyah, kanatsız kuşa benzer.”
Sadi Şirazî

Tarih, insanoğlunun asla bağını koparamadığı, ondan bağımsız bir hayatı tahayyül edemediği, kişisel tarihinden başlayarak insanoğlunun ilk temsilcilerine kadar geçen süre ve mekân bütünlüğünü aradığı bir ilim olarak her zaman hayatımızda yer edinmiştir. Coğrafya, insanın geçmişine dair duyduğu bu merak arzusunu yerinde görme yoluyla doyuran ve “anda” yaşama hissini veren bir ilimdir. Seyahat ise insanoğlunun varlığından beri bilinçli ya da bilinçsiz şekilde, bu iki ilimle birlikte var olmaya başlamış, günümüze kadar insanoğlunun bıkmadan, usanmadan ve sürekli geliştirerek devam ettirdiği bir meşgale olarak hayatımızda var olmuştur.

Seyahatler, Orta Çağlardan beri sistemli şekilde ilmî, dinî, ticari, siyasi ve askerî amaçlarla yapılmıştır. Kimliği ve etnik mensubiyeti ne olursa olsun seyyahlar tarafından birçok farklı dilde seyahatnameler bizlere miras bırakılmıştır. Yüksek lisans tezimin, bir Orta Çağ seyyahı olan Ebu Dülef Mis’ar b. Mühelhil’in İran Seyahatnamesi’nin tercümesi olması da sanırım ruhumda derin etkiler bıraktı. Modern dönem gezginleri, yüksek teknoloji ve ulaşım araçlarının da sağladığı olanaklarla yeni coğrafyalar keşfetmek, farklı kültürleri tanımak, yeryüzündeki güzellikleri fotoğraf veya video yoluyla insanlara göstermek gibi amaçlar taşımaktadırlar. Bunun dışında bazı seyyahlar ise kendini bulmak, ruhsal yolculuklarına imkân yaratmak ya da Goethe’nin, “İnsan bir yere varmak için değil, seyahat etmek için seyahat eder,” sözündeki gibi gezme arzusunun tadını yaşamak için gezerler. Ben ve benim gibileri ise gezme arzusunun verdiği hazzı başka insanlar için yazarak, yola çıkacaklara yardımcı olma umuduyla anlatarak, tarih boyunca sürekli ilerleme hâlinde olan seyahat kültürüne katkı sağlamak amacıyla gezerler.

Seyahati güzelleştiren şeyler bana göre bilgi ve mekândır. Bu sebeple kitaba Sadi Şirazî’nin “Bilgisiz seyyah, kanatsız kuşa benzer,” sözü ile başlamak istedim zaten! Ben çıktığım bu yol hikâyesinde, 15 yıldır gezdiğim İran coğrafyasını gezmek, keşfetmek, anlamak, Anadolu coğrafyasından Horasan topraklarına kadar devam eden geniş İran coğrafyasında atalarının izini sürmek ve tarih bilincini tazelemek isteyen kâşifler ve tarih tutkunlarına yardımcı olmayı hedefledim.

Yüzyıllardır sınırlarımız değişmeden “onunla ama onsuz” yaşadığımız, sınır komşuluğumuzun ötesinde bin yılı aşkın süredir devam eden tarih, kültür, edebiyat, musiki ve siyasi paydaşlığımız olan İran’ın daha iyi anlaşılmasını istiyorum. İslamiyet öncesi dönemlerden başlayarak Firdevsî’nin Şehnamesi’ne konu olmuş, öyküleri, hikâyeleri, şiirleri süslemiş, mücadeleleriyle birbirini tahkim etmiş, Türk-Fars kültür hazinesinin beşiği olan İran coğrafyasının tanınmasının belki de Anadolu coğrafyasında mukim olan bizler için daha elzem olduğunu anlatmak istiyorum. İran coğrafyası denilince aklıma gelen ilk şey, “bize çok yakın ama bir o kadar da uzak” olmasıdır. Yaklaşık 15 yıldır aralıklarla yaptığım İran seyahatlerimde ve o coğrafyaya özgü çalışmalarımda karşılaştığım en önemli sorun hep “ön yargı” oldu. Bunun asıl sebebi ise bilmemek! Tus’a, Nişabur’a, Rey’e, İsfahan’a, Şiraz’a, Yezd’e, Hemedan’a, Kazvin’e, Erdebil’e ve Tebriz’e hâkim olmuş Büyük Selçukluları, Akkoyunluları, Karakoyunluları, Safevileri, Afşarları ve Kaçarları kuran veya yöneten Tuğrul ve Çağrı Beyleri, Sultan Alparslan’ı, Sultan Melikşah’ı, Uzun Hasan’ı, Cihanşah’ı, Şah İsmail’i ve Nadir Şah’ı tanımazsak, bilmezsek, ayak bastıkları toprakları adımlamazsak, nefes aldıkları iklimi solumazsak ön yargılarımızdan kurtulamayacağımızı düşünüyorum! İşte, benim yol hikâyemin amacı da budur! Bu eserin yazılmasında ve yayımlanmasında emeği geçen başta ailem olmak üzere tüm dostlarıma sonsuz teşekkürlerimi sunmak istiyorum.

Serdar Gündoğdu

Iğdır-2024

FİZİKİ YAPISI

İran, 1,648,195 kilometrekarelik yüz ölçümü ile dünyanın en büyük on yedinci ülkesidir. İran’ın sahip olduğu coğrafya, dağlık bölgelerinin yanı sıra çölleri ve Hazar Denizi kıyısında bulunan ormanlık bölgeleri ile çeşitlilik arz etmektedir. Daha genel bir ifade kullanacak olursak, yüksek ve soğuk alanlar ile alçak ve sıcak alanlar olmak üzere iki temel kısma ayrılmaktadır. Yerleşim birimleri ise bu iki alanın arasında yer alan, daha yaşanılabilir bölgelerde şekillenmiştir. İran coğrafyasının sıcak alanlarını, ülkenin güneydoğusunda bulunan Lut Çölü ve bu çölün daha kuzeyinde bulunan Kevir Çölü oluşturmaktadır. Yüksek alanlarını, kuzeyde Hazar Denizi kıyısı boyunca dizilen Elburz Dağ silsilesi, ülkenin batısından güneyine doğru uzanan Zağnos Dağları, doğuda ise Kopet ve Horasan Dağları oluşturur. Bu dağ silsilelerinin yanı sıra Demavend Dağı (5610 m), Alemkuh (4850 m) ve Zerdkuh (4547 m), sırasıyla en yüksek doruklardır. Dünyanın en dağlık ülkelerinden biri olmasından dolayı ciddi bir deprem alanı olan İran platosunda Demavend Dağı ve Sebelan Dağı sönmüş volkanlardır. Ülkenin güney kısmı çok az yağış aldığından ve bazen elli dereceyi bulan sıcaklardan dolayı kurak iklime sahipken kuzey ve batı kesimleri daha fazla yağmurlu olduğundan, nemli bir iklime sahiptir. Kendine özgü ve zengin bir iklim yapısı bulunan İran topraklarının yaklaşık olarak %67’si okyanus veya denizlere ulaşamayan kapalı havza konumundadır. Bunun yanı sıra ülke topraklarının yaklaşık olarak %11’ini de ormanlık alanlar oluşturur ki bu ormanların neredeyse tamamına yakını ülkenin kuzeyinde Erdebil, Gilan ve Mazenderan bölgesindedir.

…