Birazoku

Osmanlı tarihinde Şeyh Bedreddin kadar ilgi çeken pek az kişi vardır. Nitekim Osmanlı dönemi kaynakları, Şeyh Bedreddin hakkında müspet ya da menfi mutlaka söz söylemişlerdir. Bu ilgi, Nazım Hikmet in Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin Destanı adlı eseriyle Cumhuriyet döneminde de hız kazanarak bugüne kadar gelmiştir. Kütüphane kayıtlarında yapılan incelemeler, Şeyh Bedreddin’in fıkıh eserleriyle ilgili pek çok istinsah çalışması yapıldığını göstermektedir. Bu durum, bir yandan eserleri hakkında tahkik çalışması yapacak olanlara büyük kolaylıklar sağlarken, diğer yandan ölümünden sonraki yıllarda da onun eserlerinin muteber sayıldığının bir göstergesi olmaktadır. Öte yandan Şeyh Bedreddin’in ictihad-taklit konusunda Hanefi mezhebindeki yerleşik usule muhalif sözler söylediği görülmektedir. Bu sebeple, Osmanlı döneminde telif edilen bazı fıkıh çaltşmalarında onun görüşlerinin bir kısmının tenkit edildiği görülmekledir. Bu yönüyle Şeyh Bedreddin aykırı bir duruş sergilemektedir. Hakkındaki malumatın çokluğu ve dağınıklığı sebebiyle Şeyh Bedreddin ile ilgili bir yargıya varıp değerlendirme yapabilmek için geniş kapsamlı akademik bir araştırma planına ihtiyaç vardır. Bu çalışma, “fakih” Şeyh Bedreddin hakkında gerçekleştirileceğine inanılan planın bir parçasını ve başlangıcını oluşturmak üzere Letâifül-işârât, Câmiu’l-fusûleyn ve el-Teshil adlı fıkıh eserlerinden hareketle şekil, yöntem ve muhteva bakımından Şeyh Bedreddin’in “fıkıhçılık” yönünü konu edinmektedir.

***

İçindekiler

Sunuş    11
Önsöz    15
Giriş    17

BİRİNCİ BÖLÜM

ŞEYH BEDREDDİN’İN HAYATI VE ESERLERİ

I. ŞEYH BEDREDDİN’İN HAYATI      25
A. Şeyh Bedreddin’in Adı ve Nesebi      25
B. Şeyh Bedreddin’in Doğum Yeri ve Doğum Tarihi      31
1. Şeyh Bedreddin’in Doğum Yeri      32
2. Şeyh Bedreddin’in Doğum Tarihi      36
C. Şeyh Bedreddin’in Tahsili ve Hocaları      39
1. Şeyh Bedreddin’in Tahsili      39
2. Şeyh Bedreddin’in Hocaları      42
a. Babası (Simavna Kadısı İsrâil b. Abdülaziz)      42
b. Mevlânâ Feyzullâh      44
c. Bursa Kadısı Koca Mahmûd Efendi      46
d. Mübârekşâh Mantıkî      46
e. ez-Zeylaî      47
f. Ekmeleddtn el-Bâbertî      49
g. Hüseyin Ahlâtî      52
D. Şeyh Bedreddin’in Ders Arkadaşları      52
1. Kadızâde-i Rûmî (Musa Çelebi)      52
2. Seyyid Şerîf Cürcânî      53
3. Aydınlı Hacı Paşa (Hızır b. Ali)      54
E. Şeyh Bedreddin’in Hizmetleri      55
1. Memluk Sultanı Seyfeddîn Berkuk’un Oğlu
Ferec’in Muallimliği      55
2. Çelebi Musa’nın Kazaskerliği      56
F. Şeyh Bedreddin ve Tasavvuf      59
1. Şeyh Bedreddin’in Tasavvuf Anlayışı      59
2. Şeyh Bedreddin’in Tarikata Girmesi ve Şeyh Olması      65
b. Şeyh Bedreddin’in Tarikatı ve Tarikat Silsilesi      67
G. Şeyh Bedreddin’in Padişaha İsyan Ettiği İddiaları      71
1 Kaynakların Durumu      71
2. Şeyh Bedreddin’in Börklüce Mustafa ve
Torlak Kemal İle İlişkisi      74
3. Şeyh Bedreddin’in İznik’ten Kaçması      79
4. Şeyh Bedreddin’in Yakalanması      83
5. Şeyh Bedreddin’in Yargılanması ve İdam Edilmesi      87
6. Şeyh Bedreddin’in İdam Tarihi      91
7. Çeşitli Faktörler Bakımından İsyan İddialarının
Değerlendirilmesi      95

II. ŞEYH BEDREDDİN’İN ESERLERİ      107
A. Genel Bilgiler      107
B. Şeyh Bedreddin’in Fıkıh Eserleri      108
1. Letâifu’l-İşârât      108
2. Câmiu’l-fusuleyn      124
a) Sadece fakih isimlerini belirten rumuzlar:      128
b) Sadece eser adlarım belirten rumuzlar:      128
c) Eser ve yazarım belirten rumuzlar:      129
3. et-Teshîl      138
C. Şeyh Bedreddin’in Diğer Eserleri      148
1. Tasavvuf-Felsefe      148
a. Vâridât      148
b. Hâşiyetü Fusûsi’l-hikem      149
c. Meserretü’l-kulûb      149
2. Dilbilgisi      150
a. Çerağ el-Fütûh      150
b. Unkûdü’l-Cevâhir      150
3. Tefsir      150
a. Nûru’l-kulûb      150

İKİNCİ BÖLÜM

ŞEYH BEDREDDİN’İN FIKIH KONULARINI İŞLEYİŞ VE TERCİH YÖNTEMİ

I. GENEL BİLGİLER      153
A. Şeyh Bedreddin Zamanında Osmanlı’daki İlmî Durum      153
B. Osmanlı’daki Fıkıh Çalışmalarının Genel Yapısı      159
C. Şeyh Bedreddin’in Osmanlı Fıkıh Çalışmalarındaki Yeri      162

II. ŞEYH BEDREDDİN’İN FIKIH KONULARINI
İŞLEYİŞ YÖNTEMİ      168
A. Konuların Tasnifi      169
B. Konu Başlıklarının Açıklanması      182
C. Hükümlerin Delillendirilmesi      189
1. Şekil Bakımından Deliller      190
a. Nass-Haber Ayrımı Bakımından Deliller      190
b. İktibâs Şekli Bakımından Deliller      194
2. Hükümlerin Dayandırıldığı Deliller      201
a. Kur’ân (Kitap)      203
b. Sünnet      209
c. İcmâ      215
d. Kıyâs      220
e. İstihsân      225
f. İstıslâh (Maslahat-ı Mürsele)      230
g. Örf      234
h. Sedd-i Zerâi      237
i. Sahâbî Kavli      240
j. İstıshâb      244

III. ŞEYH BEDREDDİN’İN TERCİH YÖNTEMİ      249
A. Tercih Kavramı Hakkında Genel Bilgiler      249
B. Şeyh Bedreddin’in Tercih Yöntemi      249
1. Şeyh Bedreddin’in Tercih Kaynakları      250
a. Ebû Hanîfe ve Talebeleri      250
b. Meşâyih      252
2. Şeyh Bedreddin’in Tercih Sebepleri      254
a. Görüşün Nasslara Uygun Olması      255
b. Görüşün İstidlâl Kaynağına Uygun Olması      257
c. İstihsân      258
d. Zarûret      260
e. Maslahat      261
f. Örf      263
g. Toplumsal Değişim      264
3. Şeyh Bedreddin’in Kullandığı Tercih Lafızları      266
a. Tercih Etliği Görüşler için Kullandığı Lafızlar      266
b. Tercih Etmediği Görüşler İçin Kullandığı Lafızlar      286

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ŞEYH BEDREDDİN’İN İCTİHÂD-TAKLİT ANLAYIŞI VE
BUNA YÖNELTİLEN TENKİTLER

I. ŞEYH BEDREDDİN’İN İCTİHAD ANLAYIŞI      293
A. İctihad Kavramı Hakkında Genel Bilgiler      293
B. Şeyh Bedreddin’in İctihâd Anlayışı      296
1. İctihâd ve Müctehid Kavramları      296
2. İctihâdın Şartları      300
3. İctihadın Bölünmesi      303
4. İctihadın Hükmü      303

II. ŞEYH BEDREDDİN’İN TAKLİT ANLAYIŞI      305
A. Taklit ve Mukallit Kavramları Hakkında Genel Bilgiler      305
B. Şeyh Bedreddin’in Taklit Anlayışı      305
1. Taklidin Şartlan      305
2. Taklidin Hükmü      307

III. ŞEYH BEDREDDİN’İN İCTİHAD VE TAKLİT ANLAYIŞINA
YÖNELTİLEN TENKİTLER      308
A. Süleyman b. Ali el-Karamânî      309
A. Necmeddîn er-Remlî      314
B. Zeyneddîn b. İbrahim b. Nüceym      317

SONUÇ      321
KAYNAKÇA      325
İNDEKS      325

KISALTMALAR

.

a.e.	Aynı eser
a.g.e.	Adı geçen eser
a.md.	Adı geçen madde
a.mk.	Adı geçen makale
a.mlf,	Aynı müellif
a.y.	Aynı yer
B.	Baskı
b.	İbn (oğul)
bk.	Bakınız
Bk.	Bakınız
bl.	Bölüm, Bölümü
c.	Cilt
DEFM.	Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası,
DİA.	Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
ed.	Editör
GAL	Geschichte der Arabischen Litteratur
h.	Hicri
haz.	Hazırlayan, hazırlayanlar
Hz.	Hazreti
İA.	Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi
krş.	Karşılaştırınız, Karşılaştırmak
Ktp.	Kütüphanesi
m.	Miladi
md.	Madde
müs.	Müstensih
nr.	Numara
nşr.	Neşreden
OT.	Osmanlı Tarihi
ö.	Ölümü
r.a.	Radıyallâhu anh
red.	Redaktör
s.	Sayfa
s.a.	Sallallâhu aleyhi ve selem
Suppl.	Supplementband
sy.	Sayı
TALİD	Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi
TD.	: Tarih Dünyası
TH.	: Tarih Hazînesi
thk.	: Tahkik
ts.	: Tarihsiz
TT.	: Tarih ve Toplum
TTEM.	: Türk Tarih Encümeni Mecmuası
vb.	: Ve benzeri
vd.	: Ve devamı
vr.	: Varak
vs.	: Vesâire

.

Sunuş

Şeyh Bedreddin (760/1359-820/1417), Osmanlı fakihlerinin en ilginçlerinden ve en yol göstercilerinden biri, belki de en başta gelenidir. Aslında böylesine rehber nitelikte bir fakih olmasına rağmen, siyasî tutumu ve bazı düşünceleri yüzünden, özellikle yakın dönemlerde Türkiye ilim ve kültür hayatında çok yanlış bir şekilde tanınmış ve tanıtılmıştır. Dolayısıyla, bu yanlış tanınma, Şeyh Bedreddin’in fıkıhçılığının gölgede kalması sonucunu doğurmuştur. Üstelik bu yanlış tanıtıma ve yaygınlık kazanmasına, bir de Osmanlı düşüncesinin ve bu çerçevede fıkıh alanındaki faaliyetlerin ilim dünyasına özgün katkılar getirmediği gibi çok yanlış bir önyargıyla ikinci bir sis perdesi daha eklenerek, katmerli bir kaim sis tabakası oluşmuştur. İşte bu kalın sis tabakasını aralayarak Şeyh Bedreddin’in fıkıhçılığı konusunu günyüzüne kavuşturmak, gerçekten de çok önemli bir durumu ortaya çıkarmıştır.

Şeyh Bedreddin’in özellikle Câmiu’l-fusuleyn adlı eseri, Mecelle’ye kadar ve hatta günümüzde bile bilhassa yargılama hukuku alanında bir tür hukuk kodu işlevi görmüş, kadılar ve yargıçlar tarafından yaygın biçimde elkitabı olarak kullanılmıştır. Bu yüzden Osmanlı uleması, siyasî görüş ve tutumlarını benimsememelerine rağmen, Şeyh Bedreddin’in fıkıh otoritesine büyük bir saygı duymuştur. Şeyh Bedreddin’in ilmî otoritesine duyulan saygı, günümüzde de devam etmektedir.

Şeyh Bedreddin, fıkıh çalışmalarında günümüzün bilgisayar mantığına uygun, çok ilginç ve sağlam bir sistematik ve yöntem kullanmıştır. Kullandığı bazı fiil kipleri ve harf simgeleriyle, gösterdiği ilmî yaklaşımla Şeyh Bedreddin, modern bir araştırmacı gibi davranmıştır. Şeyh Bedreddin ictihad-taklit konusunda Hanefî mezhebindeki yerleşik usûle muhalif sözler de söyleyerek, eleştirel bir bakış açısına sahip olduğunu göstermiştir. Bu görüşleri, bazı fakihler tarafından elbette eleştirilmiştir.

Dr. Ayhan Hira’nın başarıyla gerçekleştirdiği bu araştırmada, Şeyh Bedreddin’in Letâifü’l-işârât, Câmiu’l-fusuleyn ve et-Teshîl adlı fıkıh eserlerinden hareketle “fıkıhçılık” yönü konu edinilmiştir. Araştırmada, Şeyh Bedreddin’in fıkıh eserleri şekil, yöntem ve muhteva bakımından çok başarılı bir biçimde incelenmiştir.

Dr. Hira’nın, bu çalışmada ortaya koyduğu önemli noktalardan birisi de, Şeyh Bedreddin’in hayatını ilk el kaynaklara dayanarak güvenilir biçimde araştırması olmuştur. Bu çerçevede, İbn Arabşâh’ın Ukûdü’n-nâsıha adlı eseri başta gelmektedir. Müellifinin, Şeyh Bedreddin ile bizzat görüşmesi ve onun hakkındaki ilk kaynağı oluşturması bakımından bu araştırmayla Türkçe’de kullanılan temel eser olmuştur.

Şeyh Bedreddin, Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde kazaskerlik gibi çok üst düzey bir görevde bulunmuştur. Edirne’de karşılaştığı Musa Çelebi’den aldığı kazaskerlik teklifini kabul ederek 814/1411’de bürokratik kariyeri başlamıştır. Musa Çelebi’nin, Çelebi Sultan Mehmed tarafından mağlup edilip boğularak öldürülmesinden sonra, kazaskerlikten azledilerek tutuklanmış, ilim ve faziletine hürmeten, iki oğlu ve kızıyla beraber İznik’te mecburî ikâmete memur edilmiştir.

Dr. Hira’nın çalışmasında ortaya konulan önemli noktalardan bir başkası, Şeyh Bedreddin’in siyasî tutumlarının derinlemesine incelenmesi olmuştur. İdamıyla sonuçlanan bu sürecin tam olarak anlaşılabilmesi için, bütün olaylar eleştirel biçimde izlenenerek gerçek durum ortaya konulmaya çalışılmıştır.

İlim dünyasına kazandırdığı bu çok önemli eser dolayısıyla, genç yetenek Dr. Ayhan Hira’yı tebrik ediyorum. Kendisinden, ilim dünyası adına daha nice güzel eserler vermesini beklediğimi belirtmek istiyorum.

14.05.2012
Prof. Dr. Vecdi Akyüz
Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Öğretim Üyesi