Birazoku

Şâir Nigâr Hanım. Yahut eserlerine attığı imza ile Nigâr binti Osman.

Adını açıkça sahiplenen şiirleriyle edebiyatımızın ilk “kadın” şâiri. Yirmi beş yaşından başlayıp hayatının sonuna kadar yazmayı sürdürdüğü günlüğüyle Türk edebiyatının en uzun günlük yazan kadın yazarı.

Şâir Nigâr Hanım, sadece yazar kimliğiyle değil, döneminin seçkinlerinden oluşan geniş sosyal çevresi ve kişisel hikâyesiyle de çok önemli bir portre. Bu portreyi en ince ayrıntılarıyla günümüze taşıyan, Nigâr Hanım deyince akla gelen ilk kişi ise şüphesiz Nazan Bekiroğlu.

Nazan Bekiroğlu 1995 yılında doçentlik tezi olarak hazırladığı Şâir Nigâr Hanım çalışmasını yıllar sonra büyük bir özveriyle adeta yeniden yazdı. Nigâr Hanım’la ünsiyetini akademik çalışmanın çok ötesine taşıyan Bekiroğlu, dört başı mamur bir edebî portre ortaya koyarken Nigâr Hanım’ın eserleriyle yaşamı arasındaki çok yönlü ilişkilere işaret eden, salonundan geçmiş kişilere varıncaya kadar hayatı ve edebiyatıyla ilgili en küçük ipuçlarını dahi yakalayan bir dikkatle edebiyat araştırmacıları için eşsiz bir çalışma örneği sundu.

Nigâr Hanım’ın eserleri ve günlüklerine ilâveten bugüne intikal bütün evrakın, kişisel arşivlerin, şâirenin aile fertlerinin özel koleksiyonlarının, kartpostalların, ithaflı fotoğraf ve kitapların, fotoğraf albümlerinin ve muhtelif eşyanın izinde geçen yılların semeresi olarak ortaya çıkan bu önemli eser “gözden geçirilmiş ve genişletilmiş yeni baskı”sıyla yeniden raflarda.

“Nigâr Hanım sentezci değil eklektik bir kimliktir. Onda Doğu ve Batı öncelik sonralık sıralamasına alınmadan bir arada başlar, öylece devam eder ve öylece biter. Onunki, Doğulu gibi yaşamak ama Batılı gibi düşünmek değil; Doğulu gibi yaşamak ve Batılı gibi düşünmektir. Bu yönüyle eğer bir şarkıysa, güftesi Garplı, bestesi Şarklıdır.”

İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR……………………………………………………………………………. 11
GÖZDEN GEÇİRİLMİŞ VE
GENİŞLETİLMİŞ YENİ BASKIYA DAİR ………………………………………… 13
1998-2023 ARASINDA BİR ÖNSÖZ ……………………………………………… 17
GİRİŞ: NİGÂR HANIM’IN GÜNLÜKLERİ ……………………………………. 27
I. BİR HAYAT OLARAK
NİGÂR HANIM
AİLE ÇEVRESİ VE DOĞUMU ………………………………………………………. 41
Babası: Macar Osman Paşa ……………………………………………………………. 41
Annesi: Emine Rifati Hanım …………………………………………………………. 52
Kardeşi: Ali Osman……………………………………………………………………….. 56
Doğumu……………………………………………………………………………………… 58
“MUKADDERÂT” ………………………………………………………………………. 58
Çocukluk Cenneti ……………………………………………………………………….. 58
Evlilik ………………………………………………………………………………………… 60
Mehmed İhsan Salih Bey ……………………………………………………………….. 62
İLK DÖNEM GÜNLÜKLERİ………………………………………………………… 69
Ortak Metin ……………………………………………………………………………….. 70
Efsûs ve Parlayan Yıldız ……………………………………………………………….. 73
Münir…………………………………………………………………………………………. 79
Salih Münir Bey (Paşa) …………………………………………………………………. 81
Cevad Han ………………………………………………………………………………….. 86
İlk Boşanma ………………………………………………………………………………… 89
Marquis Carlotti ………………………………………………………………………….. 91
GÜNLÜKLERDE EKSİK YILLAR………………………………………………… 100
İhsan Bey’le İkinci Evlilik ……………………………………………………………. 100
Ebeveyn Ölümü ………………………………………………………………………… 103
İkinci Dereceden Şefkat Nişanı ve II. Abdülhamid ………………………. 108
İlk Seyahatler ……………………………………………………………………………. 112
Meşrutiyet ………………………………………………………………………………… 114
SON DÖNEM GÜNLÜKLERİ …………………………………………………….. 117
Büyük Seyahat ve Ameliyat…………………………………………………………… 118
Salih Keramet…………………………………………………………………………….. 120
Balkan Harbi ……………………………………………………………………………… 122
Yeniden Evlilik Niyeti………………………………………………………………….. 123
Ortak Metin ………………………………………………………………………………. 126
I. Cihan Harbi …………………………………………………………………………… 129
Kaht ü Galâ ………………………………………………………………………………. 129
Francala ve Pirinç ………………………………………………………………………. 132
Temin-i Maîşet Korkusu ve Naciye Sultan’dan Maaş…………………………. 136
Değişen İstanbul ………………………………………………………………………… 139
Ulaşım Sıkıntısı …………………………………………………………………………. 140
“Askercikler Ölmesin” …………………………………………………………………. 141
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti……………………………………………………………….. 142
Cemiyet-i Hayriye-i Nisvâniye ……………………………………………………… 144
Müdâfaa-i Milliye Osmanlı Hanımlar Cemiyeti……………………………….. 144
Esirgeme Derneği ……………………………………………………………………….. 146
SON YIL …………………………………………………………………………………… 147
Birinci Dereceden Şefkat Nişanı Hevesi………………………………………….. 147
Dr. Karl Knöpflemacher’in Hâtırası……………………………………………….. 148
Rüşdi Bey ………………………………………………………………………………….. 151
Ölüm Saplantısı………………………………………………………………………….. 155
Baş Edilemeyen Yalnızlık ……………………………………………………………… 156
Son Şiir ve Tifüs …………………………………………………………………………. 162
II. SOSYAL VE KİŞİSEL BİR PORTRE OLARAK
NİGÂR HANIM
SOSYAL PORTRE………………………………………………………………………. 177
Ev…………………………………………………………………………………………….. 177
Taksim-Tünel Hattı…………………………………………………………………….. 177
Büyükada’daki Yazlık …………………………………………………………………… 179
Divanyolu’ndaki Konak ………………………………………………………………. 180
Rumelihisarı’ndaki Yalı ……………………………………………………………….. 181
Nişantaşı’nda Taş Konak ……………………………………………………………… 183
Osman Bey Gazinosu …………………………………………………………………. 187
İç Mekân …………………………………………………………………………………… 188
Yeme İçme Âdetleri……………………………………………………………………… 192
Salı Kabulleri ve Edebî Salon ………………………………………………………… 195
ÇEVRE ……………………………………………………………………………………… 201
İnsan İlişkileri ……………………………………………………………………………. 201
Çevrenin Mahiyeti ve Kaynakları ………………………………………………….. 204
İKİ YAZI ALBÜMÜ ……………………………………………………………………. 206
Hâtırât………………………………………………………………………………………. 207
Albüm-i Edîbe……………………………………………………………………………. 212
ŞAHIS KADROSU ……………………………………………………………………… 215
Majisküller ……………………………………………………………………………….. 216
Aile ………………………………………………………………………………………….. 218
Komşu ve Ahbâb ……………………………………………………………………….. 220
Askerî ve Sivil Bürokratlar ve Aileleri ……………………………………………… 237
Ekalliyet, Levanten Ve Ecnebiler……………………………………………………. 252
Sefaret Erkânı …………………………………………………………………………….. 263
Macarlar……………………………………………………………………………………. 270
Doktorlar ve Diğer Meslek Erbâbı ………………………………………………… 288
Edebiyat ve Kültür Dairesi……………………………………………………………. 294
Müzisyenler……………………………………………………………………………….. 365
Ressamlar ………………………………………………………………………………….. 378
Fotoğrafçılar ………………………………………………………………………………. 381
Ecnebi Hükümdarlar…………………………………………………………………… 382
Osmanlı Hânedanı …………………………………………………………………….. 385
Mısır Hânedanı ………………………………………………………………………….. 409
Hizmetkârlar ……………………………………………………………………………… 412
KİŞİSEL PORTRE, ROMANTİK BİREY……………………………………….. 423
Ağlayan Kadın……………………………………………………………………………. 423
Kaderden Şikâyet, Ölüm Saplantısı, İntihar Arzusu …………………………. 424
Hastalık Şikâyetleri ve Tedavi Yöntemleri………………………………………… 426
Diğer Karakter Özellikleri…………………………………………………………….. 431
DOĞU İLE BATI ARASINDA………………………………………………………. 433
Oryantalist Algı …………………………………………………………………………. 434
Giyim ve İmaj ……………………………………………………………………………. 437
Yaşmak-Feracede Bir Nigâr Tarzı …………………………………………………… 441
Çarşaf ve Örtünme……………………………………………………………………… 444
Dikiş Nakış ve Tutumluluk ………………………………………………………….. 446
Saat, Mücevher ve Itriyat Merakı …………………………………………………… 450
Mesîre Yerleri, Mehtap Sefâları………………………………………………………. 452
Sinema, Tiyatro ………………………………………………………………………….. 455
Mûsikî Dünyası ………………………………………………………………………….. 457
Resim, Portre, Fotoğraf………………………………………………………………… 474
III. BIR SAIR OLARAK
NIGAR HANIM
YAZI SERÜVENİ………………………………………………………………………… 483
Yazmanın Anlamı ……………………………………………………………………….. 483
On Dört Yaş Şiiri, Dönem ve Kadın İmzaları ………………………………….. 486
Bir İmzanın Oluşumu: “Nigâr binti Osman” ………………………………….. 490
EĞİTİMİ…………………………………………………………………………………… 492
Pansiyon (Pensionnat)………………………………………………………………….. 493
Konak Eğitimi …………………………………………………………………………… 494
Sekiz Lisan…………………………………………………………………………………. 497
ÜZERİNDEKİ ETKİLER VE EDEBÎ TERCİHLERİ……………………….. 499
Divan Edebiyatı, Fuzulî ve Nedim…………………………………………………. 499
Tanzimat Edebiyatı …………………………………………………………………….. 501
Ahmed Midhat Efendi ………………………………………………………………… 502
Recaizade Mahmud Ekrem…………………………………………………………… 503
Abdülhak Hamid [Tarhan] …………………………………………………………… 507
Servet-i Fünûn Edebiyatı ……………………………………………………………… 509
Tevfik Fikret, Cenab Şehabeddin…………………………………………………… 509
Millî Edebiyat ……………………………………………………………………………. 512
ROMANTİZM……………………………………………………………………………. 513
Alfred de Musset ………………………………………………………………………… 513
Alphonse de Lamartine ……………………………………………………………….. 515
Okuma Dünyası …………………………………………………………………………. 516
Okuma Listesi ……………………………………………………………………………. 518
ESERLERİ ………………………………………………………………………………… 521
Efsûs I (1. baskı) ………………………………………………………………………. 522
Efsûs I (2. baskı) ……………………………………………………………………….. 531
Efsûs II ……………………………………………………………………………………. 531
Nîrân ………………………………………………………………………………………. 536
Aks-i Sedâ ……………………………………………………………………………….. 539
Safahât-ı Kalb …………………………………………………………………………. 541
Elhân-ı Vatan …………………………………………………………………………. 545
ÖLÜMÜNDEN SONRA YAYIMLANMIŞ /
HİÇ YAYIMLANMAMIŞ ESERLERİ …………………………………………….. 549
Tesir-i Aşk ………………………………………………………………………………. 549
Girîve………………………………………………………………………………………. 552
“Korktuğuma Uğradım” ………………………………………………………………. 553
Metin Nigâr Yazması ……………………………………………………………… 554
BAZI GAZETE VE MECMUALARDA NİGÂR HANIM ………………….. 555
Mürüvvet …………………………………………………………………………………. 556
Parça Bohçası …………………………………………………………………………. 557
Hanımlara Mahsus Gazete ………………………………………………………. 558
Servet-i Fünûn, Pul Mecmuası ve “Üryân Kalb” …………………………. 560
Kadınlık/Kadın Duygusu ve Yaygın Bir Hata………………………………. 561
Edebiyât-ı Umûmiye Mecmuası……………………………………………….. 562
TEMALAR VE FİKİRLER……………………………………………………………. 563
Aşk …………………………………………………………………………………………… 564
Tabiat ……………………………………………………………………………………….. 572
Ölüm ve Yaşam…………………………………………………………………………… 585
Kadın, Aile, Çocuk ve Eğitim ……………………………………………………….. 600
Vatan Ve Millet Sevgisi ……………………………………………………………….. 616
Din…………………………………………………………………………………………… 623
Seyahat……………………………………………………………………………………… 625
Resim ve Fotoğraf……………………………………………………………………….. 629
II. Abdülhamid ve Mehmed Reşad ………………………………………………… 630
“Halk Tabakası”………………………………………………………………………….. 632
TARİHLİ ŞİİRLER VE GÜNLÜK …………………………………………………. 636
Yaşanmışın Şiirleştirilmesi…………………………………………………………….. 636
Efsûs I’deki (2. bsk.) Eşleşmeler …………………………………………………… 638
Efsûs II’deki Eşleşmeler ……………………………………………………………… 638
Aks-i Sedâ’daki Eşleşmeler ………………………………………………………… 644
Kitap Dışı Metinlerdeki Eşleşmeler ……………………………………………….. 645
ŞİİR DİLİ VE ÜSLÛBU……………………………………………………………….. 648
Dil …………………………………………………………………………………………… 648
Dilin Yetersizliği, “Kusurlu” Dil ……………………………………………………. 650
Söz Varlığı ve İmajlar…………………………………………………………………… 654
Edebî Sanatlar…………………………………………………………………………….. 656
Tazmin, İktibas (Alıntı) ve Montaj ………………………………………………… 657
“Küçük Şeyler”, Tahkiyeli Şiir ve Manzum Hikâye……………………………. 664
NESİR DİLİ VE ÜSLÛBU……………………………………………………………. 666
“Lantern Majik” …………………………………………………………………………. 669
Nesir Türleri ……………………………………………………………………………… 670
ÇEVİRİ ÜSLÛBU……………………………………………………………………….. 672
ŞEKİL ÖZELLİKLERİ………………………………………………………………… 674
Vezin ………………………………………………………………………………………… 675
Kafiye, Redif ve Diğer Fonetik Ahenk Unsurları………………………………. 678
NAZIM ŞEKİLLERİ……………………………………………………………………. 679
Nazım Birimi……………………………………………………………………………… 679
Eski-Yeni Bireşimleri……………………………………………………………………. 681
I. Eski Edebiyata Ait Nazım Şekilleri ……………………………………………… 684
II. Yeni Edebiyata Ait Nazım Şekilleri…………………………………………….. 689
A. Batı Edebiyatı Nazım Şekilleri…………………………………………………… 690
B. Serbest Düzenli Nazım Şekilleri…………………………………………………. 690
ARA NESİL VE NİGÂR HANIM…………………………………………………… 692
ETKİSİ, ŞÖHRETİ VE UNUTULMASI…………………………………………. 698
SONUÇ OLARAK NİGÂR HANIM………………………………………………. 706
KAYNAKÇA ………………………………………………………………………………. 709
DİZİN ………………………………………………………………………………………. 725

GÖZDEN GEÇİRİLMİŞ VE
GENİŞLETİLMİŞ YENİ BASKIYA DAİR

Şâir Nigâr Hanım üzerine günlükler tamamen okunarak hazırlanmış akademik hiçbir birikimin bulunmadığı bir dönemde doçentlik çalışması olarak hazırladığım (1995) ve yayımladığım Şâir Nigâr Hanım’dan1 (1998) sonra, yirmi beş yıl içinde Nigâr Hanım hakkında -ciddiyetten mahrum magazinel denemeleri bir tarafa bırakırsak- akademik tezler yapıldı, bilimsel makaleler yayımlandı, toplantılar düzenlendi; neticede, Nigâr Hanım unutuluştan kurtuldu. Onun bir kez daha unutulmayacağı kanaatindeyim; çünkü bir monografi olmakla sınırlı başlangıç çalışmamın ardından edebiyat bilimi kadar farklı disiplinler ve yöntemler doğrultusunca yapılan araştırma ve incelemeler Nigâr Hanım’ın bugün daha da anlam kazanan çok yönlü kimliğinin göz ardı edilemeyecek mahiyette olduğunu gösterdi. Son yıllarda, Zeynep Berktaş tarafından yeni harflerle iki cilt olarak yayımlanan Günlük’ün (2021, 2023) Önsöz ve bilgi notlarını yazarken kendimi yeniden Nigâr Hanım’ın dünyasında buldum. Bu süre içinde daha evvel üzerine eğilemediğim meseleler için daha fazla mesai harcayabildim. Taha Toros’unki başta olmak üzere kişisel arşivlerin, çok sayıda gazete ve dergi koleksiyonunun, aralarında Nigâr Hanım’ın iki yazı albümünün de bulunduğu eserlerin dijital ortama aktarılmış olması yirmi beş yıl önce ümitsizce kovaladığım bilgi ve belgelere kolayca ulaşmamı, yenilerini fark etmemi sağladı. Tazelenen ünsiyetimiz esnasında Nigâr Nigâr Alemdar’ın arşivindeki çok sayıda kartpostal, fotoğraf ve belgeyi pozlama imkânı buldum, en önemlisi; aynı cömert arşivden Nigâr Hanım’ın yayımlanmamış bir kitap yazmasına ulaştım. Bunca yeni bilgi ve belge bende kendi çalışmamı gözden geçirerek takviye etmek, deneme üslûbundan ve duygusal yorumlardan arındırmak, 2008 baskısına geçerken -dijital kopya teknolojisinin azizliği- zuhur eden çok vahim hatalardan kurtarmak, kısacası çekidüzen verilmiş nihai bir çalışma hazırlamak ihtiyacını doğurdu. Neticede, gözden geçirilmiş ve genişletilmiş bu yeni baskıyı gerekli kılan hususlar iki başlık altında toplandı: Yeni kaynaklar, eski kusurlar. Bununla birlikte, 1998- 2023 arasında gelişen bir bilinçle kaleme alınan yeni baskı, Nigâr Hanım’a yaklaşım çerçevesinde ilk baskının monografik evreninde kalma niyetindedir ve bu sebeple -eksik ve hatalarımı görmemi sağlayanlar dışında- Kaynakçası akademik yayınlar itibarıyla özellikle güncellenmemiştir. Bu çalışmanın ilk baskısında, her anlamda yol gösterici olan Hocam Orhan Okay başta olmak üzere şöyle bir teşekkür listesi çıkarmam gerekmişti: Belkıs İbrahimhakkıoğlu, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu; mesai arkadaşlarım Mevhibe Coşar, Ali Akar, Kemal Üçüncü, Naci Önal, Ahmet Hilmi İmamoğlu ve Enver Okur; ellerindeki bilgi ve belgeleri esirgemeyen, kimi eski dost kimi yüzünü bile görmeden iletişim kurduğum akademisyenler İsmail Kara, Hayriye Kabadayı, Şefika Kurnaz, Celile Ökten, N. Hikmet Polat, Alâaddin Karaca, Ali İhsan Kolcu, Erdoğan Erbay, Mustafa Parlak; arşivinden ve sohbetinden yararlanma imkânı tanıyan Taha Toros, yazışma yoluyla olsa da kimi problemlerime çözüm getiren Macar Türkologlar İmre Baski, Mária İvanics; Nigâr Hanım’ın kendi ailesinden Selma Onat (Şâir Nigâr Hanım’ın torunu, Münir Nigâr’ın kızı), Nigâr Nigâr Alemdar (Şâir Nigâr Hanım’ın torun çocuğu, Feridun Nigâr’ın torunu, Fıtrat Nigâr’ın kızı). İlk baskının teşekkürâtı sabit kalmakla birlikte şimdi bunların bazısını tazelemem, onlara yeni teşekkürler ilâve etmem gerekiyor. Her şeyden önce iki baskı arasında kaybettiğim ve yokluğunu derinden hissettiğim iki ismi bu kez rahmetle anarken Aziz Hocam Orhan Okay ve Sevgili Selma Onat’ın bu şükran ve özlemi hissediyor olduğunu ümit ederim. Onca yıl üzerine tecdid-i ülfet ettiğimiz Nigâr Nigâr Alemdar ise arşivini aynı cömertlikle açmanın yanı sıra, kendi aile kitabını hazırlarken ulaştığı belgelerin heyecanını paylaşmama izin verdi; bilgi, aramızda Edip Cansever’in “Yerçekimli Karanfil”i gibi devretti. Kendisine duyduğum saygı ve sevgi, ilk baskıda ettiğim teşekkür tazelendi, derinleşti. İsmail Kara eski harfli bazı kelimelerin okunuşu için müracaat ettiğim ilk kişi oldu. Eski öğrencim, şimdi kendisi de bir Profesör olan Mevhibe Coşar bu baskı esnasında da benden hiç kurtulamadı. Miraç Tosun, Osmanlı arşiv belgelerine ulaşmamı sağladı. İtalyan tarihçi Antonio Varsori 1890’lara ait İtalyan diplomatik belgelerini tarayarak ulaştığı bazı bilgileri lütfetti. Liszt Enstitüsü Macar Kültür Merkezi Müdürü Gabor Fodor, Macarcadan bazı çevirileri üstlendiği gibi Macarca makale ve arşiv belgeleri temin etti; Macar Türkolog Szonja Emese Schmidt de bilgisini esirgemedi. Bu çalışma esnasında çeviri desteği veren pek çok isimle çalışma mutluluğuna da eriştim. Hepsine ilgili dipnotlarda ayrı ayrı teşekkür edilmiştir; ancak Fransızca metinler için Gizem Olcay’a, İtalyanca metinler için Burcu Yılmaz’a, Almanca metinler için Karin Oral’a; Farsça bir metin için Saye Zibande’ye, Yunanca bir metin için Aylin Koç Giannopoulos’a duyduğum teşekkürü burada da beyân etmek isterim. Fahrî asistanım Büşra Burcu Arslan, kaynak temini hususunda engel tanımayan azmiyle İstanbul’daki elim kolum oldu. Türkçe Eğitimi alanında çalışıyor olmasına rağmen içinde sahih bir edebiyatçı ruhu taşıdığına inandığım “son asistanım” Nurbanu Kansızoğlu ise olanca desteğinin yanı sıra, Nigâr Hanım’ın büyüsüne kapılarak izini sürdüğü Marquis Carlotti’nin bir fotoğrafını görmemi bile sağladı. Zeynep Berktaş kendi çalışmasıyla beni yeniden Nigâr Hanım’a döndürdü, kapak tasarımını her zamanki gibi Ravza Kızıltuğ hazırladı. Sevgili editörüm Seval Akbıyık Erdoğan, yayıncım Osman Okçu ve Timaş Yayınları’nın bütün çalışanları, itiraf etmeliyim ki yirmi beş yıl öncesine göre çok daha yorucu geçen bu süreçte hep yanımda oldular. Hepsine fazlasıyla teşekkür borçluyum. Son olarak, akademik çalışmada ailesine teşekkür edenler kervanına ben de katılayım. İlk teşekkür Nigâr Hanım’ın konağının konumunu tespit etmeye çalışırken benden daha fazla dedektiflik gösteren, daha iyi harita okuyan ve bunaltıcı ağustos sıcağında, Rumeli Caddesi’nin gürültüsü patırtısı arasında “o eve” karşı oturduğumuz kırık dökük bir çay masasında son noktayı koyan büyük kızım Leylâ Didar’a: “İşte! Burası!” İkinci teşekkür ise, Osman Paşa’nın valsi “Macaristan Hâtırası”nın üzerine Nigâr Hanım’ın “Feryâd”ını yerleştirerek icrâ eden ve yüz elli yıl öncesinin seslerini duymamı sağlarken bana ömrümün en güzel doğum günü hediyesini veren küçük kızım Nilbeste’ye.

Aralık 2023, Trabzon

1998-2023 ARASINDA BİR ÖNSÖZ

1862-1918 yılları arasında yaşayan Nigâr Hanım imzasını “Nigâr binti Osman” olarak atarken kimliğini babasının adıyla tanımlamış, edip bir kadın olarak kendi ismine de sahip çıkmıştır. Bu imza Şâir Nigâr Hanım hakkında yapılacak bir araştırmayı edebiyat bilimi kadar kadın kimliği üzerinden örgülemek ihtiyacını uyarır. Nitekim, bu çalışmanın ön kabullerinden biri, Nigâr Hanım’dan bütüncül bir portre çıkarabilmek için ona farklı disiplinlerin bakış açılarından aynı anda bakılabileceğidir. XIX. yüzyılın son çeyreğinde baba desteğinin sağladığı güç ve cesaretle geleneksel toplumsal yapının kadınlara biçtiği rolün dışına çıkan Nigâr Hanım, değişmekte olan zihniyeti kadın kimliği üzerinden yansıtan burçlar arasında sosyal yaşantısı yönüyle dikkat çeken en belirgin örnektir. Eserlerini 1887’den itibaren yayımlamaya başlayan Nigâr Hanım, biri hariç, külliyatını1 Meşrutiyet öncesinde tamamlamış, “Şâir Nigâr” mitine dönüşen şöhretini bu dönemde tesis etmiştir. Meşrutiyet sonrasında saygınlığını ve bir ölçüde yaratıcılığını korumuş olmakla birlikte edebî kanonun dışında kalarak parıltısını yitirmiş, kendisinden bahseden yazılar azalmış, ölümünden bir süre sonra neredeyse unutulmuştur. Unutuluşun kucağına zirveden düşmüş olması, onun, zamanında kazandığı edebî şöhretin kaynak değerini tartışmaya açar. Kendisiyle ilgili bütün sağduyulu yorumlarda bu şöhretin asıl sebebinin kadın olmakla ilgisi vurgulanır ve kadınların erkek imgelerini tekrarlayarak yazdıkları taklidî dönemde kadın ruhunu çekincesizce işleyen, adını açıkça sahiplenen şiirleriyle ilk “kadın” şâirimiz sayılan Nigâr Hanım edebiyatın sosyolojisi çerçevesinde yorumlanır. Ama “Şâir Nigâr” olgusuna edebiyat biliminin katışıksız yöntemleri doğrultusunca bakıldığında o, tipik bir Ara Nesil sanatçısı olarak belirir. İlk kez Mehmet Kaplan tarafından kullanılan Ara Nesil terimi Tanzimat ve Servet-i Fünûn Edebiyatları arasında kalan ve edebiyat tarihi içinde zamanla silikleşmiş kalabalık bir kadroyu ifade eder. Ortak bir hareket olarak belirmeyişleri, beyân edilmiş ortak ilkelerinin bulunmayışı, yayın haritalarının dağınıklığı, bir kısmının dönemde gölgede kalmış ve sonrasında unutulmuş olması, tanımlarındaki aradalık keyfiyeti gibi bileşenler manzaranın nisbî eksikliğindeki başlıca etkenlerdir. Bu manzara dönem gazete ve dergilerinin sistematik olarak taranması, malzemenin bütünüyle tespiti, sanatçıların müstakil monografilerinin çıkarılması ve ortak yanlarının tespiti ile tamamlanacaktır. Bu itibarla bu çalışmada Ara Nesil hakkında belirlenmiş ilkelerin Nigâr binti Osman’ın edebiyatındaki karşılığını aramak kadar, belki daha önemlisi, Nigâr Hanım’ın da Ara Nesil edibi portresine katkıları üzerinde durulacaktır. Bu çalışmaya Ara Nesil üzerinde durulmasını önemseyen hocam Orhan Okay’ın önerisiyle başladığım sırada2 öncelikle mevcut malzemenin tespiti, ardından bunlara ulaşılması gerekiyordu. Nigâr Hanım’ın devâsâ hacimdeki günlükleri Aşiyan Müzesi’ndeydi, kitaplaştırılmış olanlar dışında perâkende âsârı gazete ve dergilerde kalmıştı, hiç yayımlanmamış şiir ve nesir yazmaları vardı. Bazı özel evrakı ve eşyası küçük oğlu Salih Keramet Nigâr ve ailenin diğer bireyleri tarafından Aşiyan Müzesi, Dârüşşafaka, Millî Kütüphane, Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi ve Topkapı Sarayı Müzesi’ne hediye edilmişti,3 aile koleksiyonlarında da belgeler mevcuttu. Bir ummanı andıran fakat dağınık duran bu manzara, en yoğun mesaiyi bibliyografya oluşturma hususunda harcamamı gerektirdi.4 Malzeme taşıdığını bildiğim ve tahmin ettiğim bütün gazete ve dergileri taramaya çalıştımsa da ulaşamadıklarım olduğu gibi, ulaştıklarımda da gözümden kaçanlar olmuş olabilir. Ecnebi literatürde ise Nigâr Hanım hakkında kaleme alınmış yazıların bir kısmına ulaşabilmekle birlikte sistematik bir tarama yapabilmiş değilim. Bu çalışmanın öncelikli amacı Nigâr Hanım’dan edebî bir portre çıkarırken eser ve yaşam arasındaki ilişkiyi tespit etmektir ve yöntemi büyük ölçüde bu amaç belirlemiştir; çünkü Nigâr Hanım eseriyle yaşamı arasında çok yönlü ilişki bulunan romantik bireydir. Tanzimat ve Servet-i Fünûn Edebiyatları arasında bir Ara Nesil sanatçısı; eserlerinde Doğu ile Batının, eski ile yeninin etkilerini aynı anda taşıyan -sentezci değil- eklektik bir örnektir ve bunların her birinin yaşantısında güçlü bir karşılığı vardır. Bu çalışmada da her türlü bakış açısını belirleyen ilke biyografi kaynaklıdır. Amacın belirlediği plan doğrultusunda bu çalışma; Önsöz, Giriş, Sonuç, Kaynakça ve Dizin dışında üç bölümden oluşmaktadır: I. Bir Hayat Olarak Nigâr Hanım; II. Sosyal ve Kişisel Bir Portre Olarak Nigâr Hanım; III. Bir Şâir Olarak Nigâr Hanım. Bölümlerin ilki Nigâr Hanım’ın günlüğünü eksene alarak eldeki bütün malzemeyi değerlendirmeye çalışan detaylı fakat tahlillerden uzak duran bir biyografiden ibarettir. Bu bölümde malzeme kronolojik olarak değerlendirilirken yeri geldikçe açılan alt başlıklar doğrultusunca ileri tarihli günlüklere ve diğer kaynaklara da atıf yapılarak bütünlüklü bilgi verilmiş, alt başlığın hacmi dolduktan sonra biyografik anlatıma devam edilmiştir.

İkinci bölümde biyografinin ve diğer kaynakların sevk ettiği başlıklar doğrultusunca Nigâr Hanım’ın sosyal ve kişisel portresi çıkartılmıştır. Sosyal portrenin en önemli ayağını oluşturan “Çevre” kısmında “Şahıs Kadrosu” başlığı altında Nigâr Hanım’ın dünyasında yer tutan ünlü simalar kadar bir kez görünüp yok olanların da ismi anılmış, okuyucunun sabrını zorlayacak olsa da araştırmacılar için faydalı olacağına inandığım bu kısım taammüden geniş tutulmuştur; çünkü eldeki malzeme elenemeyecek kadar değerlidir ve bize “Nasıl yaşadılar?” sorusunun içeriden bir cevabını verir. Kişisel portrede ise yalnızlıktan, aşksızlıktan, kaderden, hayattan, hastalıklardan şikâyet eden, ölüm ve intihar saplantısı içinde biteviye ağlayan romantik birey gösterilmiştir. Nigâr Hanım’ın yaşamında Doğu ile Batının, eski ile yeninin tezahürü, bu tezahürün beslediği oryantalist algı; giyim kuşam, gezme âdetleri ve mûsikî dünyası aynı bölümde gözden geçirilmiştir. Üçüncü bölümde Nigâr Hanım’ın yazma serüveni, eğitimi, üzerindeki etkiler ve edebî tercihleri, okuma dünyası ve okuma listesi, eserleri, bazı gazete ve mecmualar ile ilişkisi, eserlerindeki tema ve fikirler, tarihli şiirlerinin günlükteki karşılığı, edebiyat dili, üslûbunu oluşturan teknik ve estetik unsurlar incelenip değerlendirilirken ilk iki bölümdeki kişisel, sosyal ve tarihsel arka planla ilişki kurmaya özen gösterilmiştir. Böylece onun edebiyatı için yine onun yaşamı, romantik mizacı, çevresi ve döneminden yola çıkılmış; Divan, Tanzimat ve Servet-i Fünûn Edebiyatlarıyla ilintilerinden, Doğu ve Batı Edebiyatları arasındaki konumundan hareket edilmiştir. Şekil incelemelerine esas olan detaylı dökümlerin ise sonuçlarını yorumlamakla yetinilmiştir. Bu bölümün sonunda Ara Nesil estetiğini belirleyen ilkelerin Nigâr Hanım’ın edebiyatı ile uyuşumu ve bu estetiğe Nigâr Hanım’ın katkıları gösterilmiş; etkisi, şöhreti ve unutulması üzerinde durulmuştur.

Kaynaklar

Nigâr Hanım, hakkında gerek birinci ağızdan gerek ikinci ağızdan fazlasıyla kaynak bulunan bir ediptir. Bu çalışma boyunca, ayrıntılı bir biyografi olan ilk bölüm hazırlanırken Nigâr Hanım’ın günlüğü temel kaynak olarak alınmıştır. Bu günlüğün tamamı (1998 itibarıyla) yayımlanmadığı5 gibi hiçbir çalışmaya zemin oluşturmamıştır. Ancak aşağıda görüleceği üzere, külliyatın bazı defterleri eksiktir. Bu durumda Nigâr Hanım’ın ilk ağızdan biyografisi için başvurulan ikinci kaynak, onun vefatından kırk bir yıl sonra, günlükten hazırlanmış bir seçki olarak yayımlanan Hayatımın Hikâyesi’dir;6 çünkü bu derleme, eksik defterlerin bazısından yapılmış alıntılar da içerir. Gerçi günlüğün orijinal metin üzerinden 1628 sayfa olmasına mukabil Hayatımın Hikâyesi 108 sayfalık küçük bir eserdir ve onun da tamamı günlükten ibaret olmayıp araya Nigâr Hanım’ın kendi eserlerinden, hakkında yazılanlardan alıntılar yerleştirilmiştir. Eksik defterlerden yapılan alıntılar ise bu hacmin içinde iyice azınlıkta kalır. Hayatımın Hikâyesi’nde ayrıca Nigâr Hanım’ın dili sadeleştirilmiş, yer yer üslûbuna müdahale edilmiş, Rumî tarihler Milâdî’ye çevrilirken gün farkı göz ardı edildiği gibi bazen yılda da anakroniye düşülmüş;7 nadiren de olsa Nigâr Hanım’ın günlükteki anlatma zamanı ile vak’a zamanı ayrılarak yeni tarihlendirme yapılmış, günlüğü “tamamlama” yoluna gidilmiştir. Bununla birlikte, Hayatımın Hikâyesi biyografik boşlukların bir kısmını doldurmada fevkalâde faydalıdır. Günlükler kadar değerli üçüncü kaynak Nigâr Hanım’ın “Mukadderât”8 başlıklı küçük hâtırâtıdır. Büyük boy kâğıt üzerine on bir sayfa hacimdeki bu yazma Hayatımın Hikâyesi’nin başında “Alnımın Yazısı” başlığı altında verilen cüzi kısımların dışında, (1998 itibarıyla) hiçbir yerde yayımlanmamıştır.9 9 KS 1302 [21 Ocak 1887] tarihli bu metinde Nigâr Hanım günlüğüne başladığı yirmi beş yaşına kadar geçen hayatını özetlemekte, çocukluk ve evlilik anılarını anlatırken ilk dönem günlüklerinde büyük yer tutan problemlerin köklerine inmektedir. Dördüncü sırada Nigâr Hanım’ın imzasını taşıyan veya ona yazılmış kartpostallar, ithaflı fotoğraf ve kitaplar, fotoğraf albümleri, muhtelif eşya zengin malzeme sağlar.10 Devrin ünlü edipleri tarafından Nigâr Hanım’a yazılmış mektuplar ve kartpostallar da bu grupta yer alır.11 Beşinci sırada Nigâr Hanım’ın iki yazı albümünden (Albüm-i Edîbe ve Hâtırât) 12 bahsetmek gerekir. Dönemin ünlülerine yazdırılmış anı sayfalarından oluşan ve “Çevre” kısmında üzerinde ayrıca durulacak olan bu defterlerdeki imzalar Nigâr Hanım’ın çevresine katkıda bulunduğu gibi, tarihler ve içerikler de biyografisinin eksik yanlarına ışık tutar. Altıncı kaynak grubu yaşam ve eser arasına sınır çekmeyen Nigâr Hanım’ın bazı eserleridir. Şiirlerinin ve nesirlerinin önemli bir kısmını tarihlendiren, birkaçının baş tarafında veya dipnotunda yazılış öyküsüne yer veren; anı, gezi, musahabe, mektup türündeki yazılarında otobiyografik malzeme kullanan Nigâr Hanım’ın biyografisini bu bilgilerden hareketle takviye etmek mümkündür. Bu grupta Nigâr Hanım’ın, kitaplarına girmemiş şiir ve nesirlerini bir araya getirdiği, ithafı 1914 tarihli bir yazmadan da bahsetmek gerekir. Bir kopyasına Nigâr Nigâr Alemdar arşivinden ulaştığım yazmanın aslı Metin Nigâr (Feridun Nigâr’ın oğlu) arşivindedir ve bu çalışma boyunca Metin Nigâr Yazması olarak zikredilecek olan eserden “Ölümünden Sonra Yayımlanmış/Hiç Yayımlanmamış Eserleri” başlığı altında ayrıca bahsedilecektir. Bu yazma Nigâr Hanım’ın biyografisindeki boşlukları doldurmada yararlı olduğu gibi külliyatının tamamlanmasında da çok önemli bir halkayı teşkil eder. Nigâr Hanım’ın biyografisi için ikinci ağızdan kaynaklar arasında onu yakından tanımış ediplerin imzası ilk anda dikkat çeker. Rumelihisarı’ndan yalı komşusu Abdülhak Şinasi Hisar’ın tanıklıkları bu açıdan önemlidir. Süleyman Nazif, Kâmil Yazgıç, Ercümend Ekrem Talu, Nigâr Hanım’ın yaşam ayrıntılarını içeren yazılar yazmış, Raif Necdet onun son günleri hakkında çok değerli bilgiler vermiştir.14 Fakat Nigâr Hanım’ın Nişantaşı’ndan komşusu olan Ruşen Eşref’in [Ünaydın] daha sonra Diyorlar ki’de yer alan ünlü mülâkatı hem Nigâr Hanım’la yapılmış son görüşme olması hem de içerdiği zengin ayrıntılar bakımından ikincil kaynakların en önemlisi gibi görünmektedir; aynı yazar Nigâr Hanım’ın vefatından kısa süre sonra da dikkate değer bir yazı yazmıştır.15 Daha sonraki yıllarda ise Hikmet Feridun Es, magazinel üslûbundan dolayı yer yer temkinle yaklaşılması gerekse de kıymetli biyografik bilgiler kaydetmiştir.16 Kaynak belirtmeyen Es’in bu bilgilerin bir kısmını literatürden edindiği fark edilir; aileye çok yakın olanların vâkıf olabileceği özel bilgileri ise şifahî birikimden edinmiş olmalıdır. Beş kişisel görüşme bu çalışmanın sözlü kaynakları arasında yer almıştır. Salih Keramet Nigâr’la kurduğu dostluk ve Nigâr Hanım’a duyduğu entelektüel ilgi yönüyle Taha Toros’un Nigâr Hanım için sözlü arşiv olarak da özel bir yeri vardır. Kendisiyle yaptığım görüşme (18 Ocak 1994, Etiler) sırasında yazılı arşivini açtığı gibi bu çalışma boyunca zikredilecek ve bazısı tartışılacak olan şifahî bilgiler de aktarmıştır. İkinci görüşme Selma Onat’la (19 Ocak 1994, Bostancı), üçüncü görüşme Nigâr Nigâr Alemdar’la (20 Ocak 1994, Etiler) gerçekleştirilmiştir. Beşinci görüşme (22 Mart 1995, Beylerbeyi) Sadullah Paşa’nın gelini olmak hasebiyle Nigâr Hanım’la hısımlık ilişkisi de bulunan Münevver Ayaşlı ile yapılmıştır. Salih Keramet Nigâr’a ait ve Nigâr Nigâr Alemdar tarafından alınmış bir ses kaydı da sözlü kaynaklar arasındadır. Son olarak, Taha Toros, Selma Onat ve Nigâr Nigâr Alemdar arşivlerinde karşılaştığım muhtelif soyağaçlarından bahsetmem gerekir. Bunların bir kısmı birbirinin tekrarı yazma nüshalardır, bir kısmı daha fazla detay içerir. Bu çalışmada Selma Onat arşivindeki soyağacı kullanılmıştır.

Teknik İlkeler

Bu çalışma hazırlanırken benimsenen teknik ilkeler şöyledir: (1998 itibarıyla) matbu olmayan ve 7. Defter’den itibaren sayfa numarası taşımayan günlükten alıntı yapılırken, metinle bağlantı noktası olarak günlükteki tarihler kullanılmış, özel atıfların dışında defter numarası verilmemiştir. Eski harfli metinlerin çeviri yazımı esnasında; aruz vezniyle yazılmış şiirlerdeki ayın, hemze ve düzeltme işaretlerinin tamamı gösterilmiştir. Nesirlerin çeviri yazımı esnasında da günümüz Türkçesinde yaşayan kelimeler hariç, aynı tavır sürdürülmüştür. Okunamayan kelimeler [?] ile gösterilmiş, şüpheli okunanların yanına ? koyulmuştur. Latin harfli kaynaklardan yapılan alıntılarda bariz bir baskı hatası söz konusu olmadığı müddetçe orijinal imlâ ve noktalama korunmuş, yazar isimleri eserin kapağındaki hâliyle kullanılmıştır. Bu bakımdan; araştırmacıya ait imlâ tercihleri ile kaynak imlâlar arasındaki farklılıklar dikkat çekecektir (şâir-şair, hatıra-hâtıra, Fuat-Fuad vb). Günlüğe Latin harfleriyle giren çok sayıdaki Fransızca kelime ve terim alıntılarda italik olarak dizilmiş, bunların bağlama en uygun anlamı ilk geçtiği yerde köşeli parantez içinde ve isimler yalın, fiiller mastar hâlde olmak üzere verilmiştir. Yine günlükte Latin harfleriyle yazılmış çok sayıdaki özel isim de alıntı yapılırken italik olarak gösterilmiştir. Günlüğe Latin hafleriyle giren özel isimler alıntılarda ve günlüğün yansıması olarak kurgulanan pasajlarda Nigâr Hanım’ın imlâsıyla aktarılmış, araştırmacıya ait cümlelerde orijinal imlâ kullanılmıştır. Matbu eser, opera, film adları italik; makale, mensure, şiir ve müzik parçası isimleri tırnak içinde yazılmıştır. Rumî tarihlerin Milâdî karşılığı köşeli parantez içinde verilmiş, on üç günlük farkın ortadan kaldırıldığı 1 Mart 1333’ten sonraki yıllar 1333/1917; 1334/1918 şeklinde gösterilmiştir. Çeviri için Türk Tarih Kurumu tarafından hazırlanan Tarih Çevirme Kılavuzu’nun dijital nüshası kullanılmıştır: https:// www.ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu/

Özel isimlerle sınırlanan Dizin hazırlanırken; Tablo, liste ve dipnotlar hariçte bırakılmıştır. Atıf yapılan zamana göre henüz var olmayan soyadları köşeli parantez içine alınmış; unvan isimleri, isimden sonra düz parantez içinde yazılmış; ancak isimle bütünleşik olanlarda aynı sıra korunmuştur. Yabancı özel isimler genellikle orijinal imlâsıyla gösterilmiş; araştırma evreninde özel bir değer taşıyorsa okunuşları düz parantez içinde verilmiş veya sadece okunuşlarına göre muamele edilmiştir. Kurgusal kahramanların ait olduğu eserler düz parantez içinde gösterilmiştir. Nigâr Hanım’ın evrenindeki kişiler için kesinlik taşıyan illiyet bağları ve statüler düz parantez içinde verilmiştir. Nigâr Hanım’ın evrenindeki aynı ismi taşıyan şahıslar, tam olarak eşleştirilemediği müddetçe, ayrı ayrı maddelenmiştir. Birkaç örnek: Günlükteki komşu “Fehime Hanım”ın “Fehime Nüzhet” olma ihtimali varsa da bu ihtimal doğrulanamadığı için ikisi ayrı ayrı gösterilmiştir. Günlükte “Reşid Paşa” olarak karşımıza çıkan ismin yine günlükte yeri olan “Midilli Mutasarrıfı Reşid Paşa” veya “Serez Mutasarrıfı Reşid Paşa”dan biri olması muhtemelse de bu ihtimal doğrulanamadığı için üçü ayrı ayrı gösterilmiştir. Günlükteki “komşu Zeki Bey” ile Metin Nigâr Yazması’ndaki “Bestekâr Zeki Bey”in her ikisinin aynı kişi, onun da Osman Zeki Üngör olma ihtimali kuvvetliyse de tam eşleştirmeyi sağlayan bir veriye ulaşılamadığı için üçü ayrı ayrı gösterilmiştir.

GİRİŞ: NİGÂR HANIM’IN GÜNLÜKLERİ

Nigâr Hanım’ın, şiir ve nesirlerinin azımsanmayacak bir kısmında yazılış tarihini belirtmiş olması değişen sosyal değerler ve zihnî yapının bir yansıması olarak düşünülmelidir. Eserle hayat arasındaki ilişkiyi peşinen kabullenen bu tavırla sanatkâr artık yaşamını ihmal eden değil sahiplenen bireydir. Nigâr Hanım bizde Batı tarzında kaleme alınmış ilk günlüklerden birinin altına imza atmış olmasıyla da değişen zihniyetin temsilcilerindendir. O artık yaşamını, duygularını bütünüyle kayda geçiren, ismini sahiplenen yeni bir kadın tipi, birey olarak kadındır ve defterlerini Jurnalim; nadiren Ruznâme-i Hâtırâtım, Defter-i Hayâtım, Defter-i A’mâlim olarak adlandırırken ne yazdığının farkındadır.

Nigâr Hanım’ın, günlük tutma arzusuna insan ruhunu bütün bireyselliğiyle önemseyen romantizmin etkisiyle kapıldığı, orijinalinden okuduğu Fransız Edebiyatı’nda ve Avrupalı ediplerin yaşamında benzer örneklerle karşılaştığı muhakkaktır. Nigâr Hanım için de kendi yaşamı önemlidir ve kayda değerdir. Bununla birlikte, onun, özellikle ilk birkaç defterde bütün duygularını ve yaşantılarını açıkça kaydettiği görülmez. Yazdığı günlük ölçülü ve örtülüdür, tahlilci ve tasvirci değil beyâncıdır. Bu itibarla, her türlü “sakıncalı” ilişki, örneğin Salih Münir Bey’in evlilik teklifiyle sonuçlanan süreç deftere ayıklanarak, meşrulaştırılarak aktarılmış, günlük bu kısımlarda Nigâr Hanım için “hatırlatıcı” işleviyle donanmıştır. Bu otokontrol 6. Defter’in son sayfalarından itibaren, ismi verilmese de Marquis Carlotti’ye duyulan aşkın anlatımıyla ihlâl edilmiş, son defterlerde bütünüyle ortadan kalkmış ve günlük her türlü duygunun açıkça yazıldığı bir külliyata dönüşmüştür. Diğer yandan yine ilk defterlerde Nigâr Hanım günlüğe kendi yaşamından seçtiği olay ve olguları kaydetmekte, her seçki bir kurgu anlamına geliyorsa kendi hayatını bir sanat eserine dönüştürmeye gayret etmektedir. Bu kurgucu tavır da son dönem günlüklerinde azalmış, günlük, gerçek bir günlüğe belki o zaman daha fazla yaklaşmıştır.

Nigâr Hanım’ın günlükleri 1887-1918 yılları arasında yazılmıştır. Mevcut defterlerin 1887 ilâ 1890 arasında tutulmuş ilk sekizi ile 1894’te yazılmış 13. Defter’in oluşturduğu kronolojinin tamamı II. Abdülhamid saltanatının (1876-1909) bir kısmıyla örtüşür. Eldeki diğer defterler ise Balkan Harbi’nin hemen öncesinde başlayarak I. Cihan Harbi’nin son yılına değin uzanır. Bu süre içerdiği tarihsel, siyasal ve sosyal hareketlilik bakımından çok önemlidir. Ancak Nigâr Hanım’ın günlüğünün önemini anlayabilmek için önce onun ne olmadığına bakmak gerekir:

Bu, yayımlanmak üzere tutulmuş bir günlük değildir. Satırlar arasında Nigâr Hanım’ın bunca defteri bir gün bastırmak niyetiyle kaleme aldığını gösteren herhangi bir işaret yoktur. O, günlüğü kendi kendisiyle dertleşme alanı olarak görmekte, sıkıntılarını yazarak rahatlama yolunu seçmektedir. Gerçi uzak zamanların insanlarının bir gün kendisini okuyup anlayacaklarını hayal ederek teselli bulduğu düşünülebilir; fakat meçhul insanlara hitap, yaygın bir tavır olarak günlüğe sinmiş değildir. “Bu satırları bir gün mütâlaa eden olursa”, 26 TE 1328 [8 Kasım 1912]; “Bir gün olup da şu satırlar kimsenin manzûru olursa”, 31 TE1 1333/1917; gibi ifadeler çok azdır. En güçlü işaretler, “Ey muttali! Şimdi kendimi mazlum-ı kader addetmekteki hakkımı teslim edersin değil mi?” 8 KS 1309 [20 Ocak 1894] ve “Hayatımdaki şu tezadı bilmem bu satırları bir gün mütâlaa eden olursa biraz düşünüp, daha doğrusu tasavvur edebilecek mi?” 26 TE 1328 [8 Kasım 1912], cümlelerindedir. Nigâr Hanım daha ziyade kalem ve kâğıda hitap etmeyi, onlarla dertleşmeyi tercih eder ve şöyle der: “Gel ey hem-demim, hem-nişînim, hem-râhım olan kalem. Gel ey tesliyet-sâzım kâğıt. Gelin yine size tevdî’-i elem edeyim”; 24 TE 1332 [6 Kasım 1916]. Gerçi defterine yazmak dertlerini arttırmaktadır ama yine de bundan vazgeçemez: “Bilmem ki bu satırları yazmak da temdîd-i elemden başka neyi müfîd oluyor? Ancak duvara haykırmamak için kâğıda tevdî ediyorum”, 18 KE 1333/1917; “Şu defterle de hasbihâl etmezsem çıldıracağım”; 31 TE 1333/1917. Hasbihâl ihtiyacı öyle güçlüdür ki Nigâr Hanım yaşama direncini en fazla kaybettiği son yıllarında bile günlüğüne yazma enerjisini kaybetmemiştir.

Nigâr Hanım’ın günlüğüne edebî günlük de denemez. Bu defterlerde dönemin edipleri ve eserleri hakkındaki değiniler tahlillere dönüşmez; edebiyat tarihi, teknik ve teorik meseleler hakkında düşünce bildirilmez. Zafer Hanım’ın bir yazar olduğunu anlamayız; ünlü edip, “Emine Semiye Hanım”dan ibaret kalır. Bu sayfalarda ilk kitabı Efsûs (1887) basılmış genç bir şâirenin kapsamlı duygu ve düşünceleriyle karşılaşmak bile mümkün değildir; ikinci kısım Efsûs’un (1890) günlüğe kısmen giren basım süreci de sınırlı cümlelerle işaret edilmiştir. Bu, politik bir günlük de değildir. Mevcut defterlerde Nigâr Hanım’ın, dağınık birkaç pasaj dışında siyaset hakkında kayıt tuttuğunu, fikir beyân ettiğini görmeyiz. Bu günlük, sosyal renkleri kaydetmek amacını da taşımaz. Onda Kâğıthane ve mehtap âlemlerinin, söz gelimi, Abdülhak Şinasi Hisar üslûbunda kaleme alınmış ayrıntıları yer almaz.

Neticede Nigâr Hanım defterler boyunca daha çok kendi kişisel hikâyesiyle ilgilidir. Bununla birlikte bu günlük yine de çok önemlidir; çünkü Nigâr Hanım dönemini bütünüyle ihmal etmemiştir. Gerçi ayrıntılı fotoğraflar yerine genel haritalar vermeyi tercih etmiştir; ancak kaydedilenlerden hareketle bazı tarihçeleri takviye etmek mümkündür. Bu günlük bütün ketumluğuna rağmen edebiyat tarihi açısından önemlidir. Özel hayatları içinde görünen edebî simalar kadar XIX. asrın sonu ve XX. asrın başında entelektüel bir Osmanlı kadınının okuma dünyası ve yayım hayatına girmesi ilgi çekicidir ve Nigâr Hanım bunları nispeten kaydetmiştir. Bu günlük Nigâr Hanım’ın edebî kimliği merkeze alınırsa, kadın ve edebiyat ilişkisi bakımından son derece dikkate değerdir; dil araştırmaları için söz varlığı, sentaks ve fonetik yönüyle yeterince zengindir. Balkan Harbi’nden itibaren savaş şartlarının gündelik hayata, fiyatlara ve ulaşım sistemine yansıması, muhacir ve asker manzaraları etrafında Nigâr Hanım’ın günlüğü önemli tarih malzemesi taşır. I. Cihan Harbi yıllarında savaş ekonomisi, dikkatle kaydedilmiş fiyatlar, narhlar, kıtlık, pahalılık, karaborsa, savaş zenginleri, vesika ekmeği ayrıntılar arasındadır. Bu sayfalar mehtap âlemlerinin ve sandal safalarının hayattan çekilmesine, Boğaz’da başlayan düzensiz yapılaşmaya, sosyal dokunun bozulmasına tanıktır. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, Cemiyet-i Hayriye-i Nisvâniye, Esirgeme Derneği başta olmak üzere dönemin bazı cemiyet faaliyetleri hakkında değerli bilgiler kaydeden Nigâr Hanım’ın bürokratik işleyiş ile İttihat ve Terakki hakkındaki fikirleri de dikkate değerdir. Döneme ilişkin yeme içme, giyim kuşam, gezme eğlenme alışkanlıkları; âdetler, özel günler, mekân isimleri ve konumları, mağazalar, okullar, sinemalar, tiyatrolar; hastalıklar, salgınlar, tedavi yöntemleri gibi pek çok ayrıntı sathî de olsa bu defterlerde kayıtlıdır ve günlük, toplumsal tarih bakımından zengin malzeme taşır. Toplumsal tabakalaşma, sınıflar arası ilişkiler, hizmetkâr katmanı karşısındaki tavır, halk ve avam ayrımı, seçkincilik, modernleşme sürecindeki pratikler gibi pek çok ayrıntı günlüğü sosyolojik açıdan önemsenir hale getirir. Tıp tarihi, hukuk tarihi, özellikle müzik tarihi bakımından ilgi çekici ayrıntılar taşıyan günlük toplumsal cinsiyetçi söylem, feminizm, kadın araştırmaları için de son derece önemli veriler içerir. Kimi ünlü kimi özel dost, titizlikle kaydedilmiş şahıs kadrosu ise Nigâr Hanım’ın günlüğünün en önemli yanını oluşturur. Müslüman, Hristiyan, Musevi; yerli, yabancı, levanten ve ekalliyetten; pek çok dinden pek çok milletten ama hemen hepsi seçkin çevreden komşu ve ahbâb, askerî ve sivil bürokratlar ve aileleri, sefaret erkânı, Macarlar, doktorlar ve diğer meslek erbâbı; şâir, yazar, müzisyen, ressam ve fotoğrafçılar; sultan hanımlar, şehzadeler, prensler, hükümdarlar ve hizmetkârlar bu günlükte görüntüye girer ve dönemin cemiyet hayatı çerçevesinde adeta resmigeçit eder.

Bu defterlerin, Nigâr Hanım’ın sağlığında kilitli bir ceviz sandıkta (günlükte çekmece tabir edilir) saklandığı günlükten anlaşılır. Beyoğlu’na çıktığı bir gün çantasını açarken anahtarlarını düşüren Nigâr Hanım bir çilingir yeni anahtar yapıncaya kadar sandıkta kalan günlüğüne hiçbir şey yazamaz. İçindeki defterlerle birlikte evin en kıymetli eşyası olan ceviz sandık taşınma esnasında hamala emanet edilmez, denk arasında pazar sandalına bırakılmaz, boşalan evden en son çıkan Nigâr Hanım veya yanındaki yardımcı tarafından elde götürülür. Nigâr Hanım’ı 1917 güzünde bir daha dönemeyeceği yalıdan ayrılırken de son kez ceviz sandığını hazırlarken görürüz: “Bugün salonlarımı topluyorlar, kendim çekmecemle çantamı hazırladım, inşaallah yarın ineceğim, işte bu yazın defteri de bu sûretle kapandı!”; 5 Eylül 1333/1917.

Sahibinin sağlığında olduğu gibi ölümünden sonra da defterleri saklamaya devam eden ceviz sandık Aşiyan Müzesi’nde korunmaktadır ve üzerinde daktiloyla yazılmış şöyle bir etiket vardır:

ŞÂİR NİGÂR’IN YAZI ÇEKMECESİ
Ölümünün 50. yıldönümünden yani 1 Nisan 1969 tarihinden
önce açılmaması şartıyla şâirin oğulları tarafından Âşiyan Müzesi’ne
18.3.1959’da sunulmuştur. İçindekiler: Şâirin 7 hatıra, 12 şiir
defteriyle ölümünden bahseden birkaç gazete.

Notta yedi hâtıra defterinden söz edilmesine rağmen Aşiyan Müzesi’nde on üç defter mevcuttur. Bu durum günlüklerin önce yedisinin, sonra altısının daha müzeye teslim edilmiş; ancak sandık üzerindeki yazının değiştirilmemiş olmasıyla izah edilebilir. Nigâr Hanım’a ait evrak ve eşyanın Aşiyan Müzesi’ne bağışlanmasından sonra girişe göre sol tarafta bir Nigâr Hanım Odası düzenlenmiş; bir zamanlar Nigâr Hanım’ın salonunu süsleyen bazı fotoğraflar ve kitaplar burada bir araya getirilmiştir.

Defterlerin Sayısı

(1998 itibarıyla) Nigâr Hanım’ın günlük defterlerinin toplam 20 adet olduğu hususunda edebiyat dünyasında yaygın bir kanaat vardır3 ve mevcut on üç defterin üzerindeki numaralar, Hayatımın Hikâyesi’ndeki bazı alıntılar eksik günlüklerin varlığını gösterir. Mevcut günlüklerde de aradan koparılmış yaprakların olduğu sayfa numaralarından veya bağlamdan anlaşılır. Keza aynı fiziksel özelliklere sahip görünmelerine rağmen 15. Defter’in 105 sayfa, 7. Defter’in sadece 10 sayfa olması baş taraftan koparılmış yapraklar olduğunu kanıtlar. Defterlerin neden eksildiği sorusuna gelince, bunların bir kısmının Meşrutiyet’in ilânı, 31 Mart Vak’ası ve Sultan Hamid’in hal’i üzerine kaydettiği sert eleştirilerden dolayı bizzat Nigâr Hanım tarafından; bir kısmının ise “kutsal anne” imajına gelebilecek zarar çekincesiyle Nigâr Hanım’ın vefatından sonra oğulları tarafından imha edildiğini Taha Toros rivayet etmektedir.4 “Mukadderât”tan ve mevcut günlüklerden Hayatımın Hikâyesi’ne aktarılan parçalarda fark edilen seçmeci tavır, eksik günlüklerin hiç olmazsa bir kısmına ilişkin “oğullar tarafından imha” görüşünü doğrular. Bununla birlikte mevcut günlüklerde her iki Efsûs’un ve Elhân-ı Vatan’ın yayım sürecine ilişkin çok kıymetli bilgiler yer alırken eksik günlüklere denk düşen Nîrân, Aks-i Sedâ ve Safahât-ı Kalb’in bu yönüyle birer kitap künyesinden ibaret kalması gerekçesi ne olursa olsun imha edilmiş günlüklerin edebiyat tarihi adına ne kadar büyük kayıplara sebebiyet verdiğini de uyarır.

Edebiyat kamusundaki 20 defter söylentisine rağmen Nigâr Hanım’ın günlüklerinin sayısının 18 olduğu (2023 itibarıyla) artık ortaya çıkmıştır. Bu sayının nasıl tespit edildiğine geçmeden önce, bu çalışmanın ilk baskısında ve Günlük 1. Cilt için yazdığım Önsöz’de tartışılan manzara şöyle özetlenebilir:

Nigâr Hanım’ın günlük defterleri için iki ayrı numaralandırma söz konusudur. Bunların ilki bizzat Nigâr Hanım tarafından her defterin iç kapağında veya ilk sayfasının başında ve “cilt” sözcüğü kullanılarak yapılmıştır ve sıralama 15. Defter’de de görünür. Bundan sonra Nigâr Hanım cilt numarası belirtmeyi bırakmıştır. Diğer numaralar ise Salih Keramet Nigâr tarafından yeni rakamlar ve Latin harfleriyle defterlerin iç kapaklarına not edilmiştir. İlk 15 defter için bu iki sistematik uyumludur. Nigâr Hanım’ın “On beşinci cilt” notunu düştüğü defter 26 Nisan 1332 [9 Mayıs 1916] tarihinde biter. Mevcut defterlerden kronolojik olarak buna en yakın olan 2 Mayıs 1332 [15 Mayıs 1916] tarihiyle başlar ve iç kapağa Salih Keramet Nigâr tarafından yeni rakamlar ve Latin harfleriyle “17. Defter” notu düşülmüştür. Buna göre arada bir 16. Defter olmalıdır; ancak bu yıllarda yazma aralığı açılan Nigâr Hanım’ın 26 Nisan ile 2 Mayıs arasında, sadece bir haftada bir defter doldurduğunu düşünmek mümkün değildir. Benzer bir anakroni Salih Keramet Nigâr’a göre 18. sayılan defter ve tarih sırasıyla hemen arkadan gelmesi gereken son defter arasında da söz konusudur. Bunun son defter olduğu açıktır çünkü son sayfası Nigâr Hanım tarafından ölümünden on iki gün önce yazılmıştır, ayrıca, son satırın altına Salih Keramet Nigâr tarafından kırmızı kalemle “İnnâ lillahi ve innâ ileyhi râciûn” ayeti ve rahmet duası “Rahmetullahıaleyhâ” eklenmiştir. Ancak son defterin dış ve iç kapakları kopmuş olduğu için Salih Keramet Nigâr tarafından verilmiş numara meçhuldür. (Bunun 20. Defter olduğu zannedilmiştir.) Bununla birlikte Salih Keramet Nigâr’a göre 18. sayılan defterin bitişiyle son defterin başlangıcı arasında yine sadece bir haftalık bir boşluk bulunması, olayların devamlılığı iki defterin ardışıklığını gösterir.

Son tahlilde, Salih Keramet Nigâr tarafından verilen cilt numaraları ile eldeki malzeme arasındaki çelişkiyi fark etmekle birlikte, bunu belgeleyip izale edememek keyfiyeti -içime hiç sinmese de- benim de Salih Keramet Nigâr sistematiğini esas almama sebep olmuştur. Oysa başlangıçtan bu yana, defterlerin dış kapaklarının hariç tutulduğu mikrofilm ve fotokopiler üzerinde çalışmış olduğum hâlde son yıllarda dış kapakların da dâhil edildiği dijital nüshayı incelediğim bir gün küçük bir ayrıntı gözüme çarptı. Salih Keramet Nigâr’ın iç kapakta yeni rakamlar ve harflerle “17. Defter” olarak sistematize ettiği günlüğün dış kapağında eski rakamlarla ve Nigâr Hanım’ın el yazısıyla “16” yazıyordu. Bilindiği gibi eski rakamlarla 6 ve yeni rakamlarla 7’nin yazılışı aynıdır ve bu ikisi çeviri yazımlar esnasında kolayca karışabilir. Salih Keramet Nigâr’ın da dış kapaktaki “16”yı “17” olarak okuyup iç kapağa öylece geçirdiği ve sistematiği bunun üzerinden devam ettirdiği anlaşılmaktaydı.5 Zaten 15. Defter ile bunun arasında sadece bir haftalık boşluk vardı ve ikisi olay bakımından ardışıktı. Demek ki elimdeki 16. Defter’di. Hemen Zeynep Berktaş’a yazarak durumu anlattım. Kendisinden biraz sonra gelen cevap şöyleydi: “Hocam, arkadan gelen defterin dış kapağında da eski rakamlarla ‘17’ yazıyor.” Böylece Salih Keramet Nigâr’a göre “18. Defter”in de gerçekte 17. Defter olduğu açıklık kazandı. Son defterle bunun arasında da sadece bir haftalık boşluk vardı ve bu ikisi de olay bakımından ardışıktı. Netice olarak, Şâir Nigâr Hanım’ın günlük külliyatı 18 defterden ibaretti.

18 defterin tarih ve hacim ve bakımından dökümü şöyledir:

1. Defter: 12 Kânûnısânî 1302-18 Temmuz 1303 [24 Ocak 1887-30
Temmuz 1887], 180 s.
2. Defter: 29 Temmuz 1303-30 Eylül 1303 [10 Ağustos 1887-12 Ekim
1887], 70 s.
3. Defter: 1 Teşrînievvel 1303-30 Kânûnıevvel 1303 [13 Ekim 1887-11
Ocak 1888], 71 s.
4. Defter: 31 Kânûnıevvel 1303-29 Şubat 1303 [12 Ocak 1888-12 Mart
1888], 50 s.
5. Defter: 1 Mart 1304-22 Teşrînisânî 1304 [13 Mart 1888-4 Aralık
1888], 181 s.
6. Defter: 28 Teşrînisânî 1304-27 Nisan 1305 [10 Aralık 1888-9 Mayıs
1889], 52 s.
7. Defter: 5 Mayıs 1305-27 Teşrînievvel 1305 [17 Mayıs 1889-8 Kasım
1889], 53 s.
8. Defter: 31 Teşrînievvel 1305-2 Nisan 1306 [12 Kasım 1889-14 Nisan
1890], 56 s.
9. Defter: EKSİK.
10. Defter: EKSİK.
11. Defter: EKSİK.
12. Defter: EKSİK.
13. Defter: 8 Kânûnısânî 1309 [20 Ocak 1894], 7 s.
14. Defter: EKSİK.
15. Defter: 26 Mayıs 1327-26 Nisan 1332 [8 Haziran 1911-9 Mayıs
1916], 105 s.
16. Defter: 2 Mayıs 1332-6 Kânûnısânî 1332 [15 Mayıs 1916-19 Ocak
1917], 303 s.
17. Defter: 7 Kânûnısânî 1332-24 Teşrînievvel 1333/1917 [20 Ocak
1917-24 Ekim 1917], 300 s.
18. Defter: 31 Teşrînievvel 1333/1917-19 Mart 1334/1918, 200 s.

Bu döküm incelendiği zaman Nigâr Hanım’ın günlük tutmaya 12 KS 1302 [24 Ocak 1887] tarihinde, yirmi beş yaşındayken başladığı ve hayatını kayda geçirmeyi ölümünden on iki gün önceye (19 Mart 1918) dek sürdürdüğü, 56 yıllık ömrünün kabaca 31 yılını günlük üzerinde belgelediği görülür. Ancak eksik defterler göz önüne alındığında, belgelenen sürenin kesintiye uğradığı fark edilir. İlk kesinti, 9., 10., 11. ve 12. Defterlerin oluşturduğu yaklaşık 3 yıl 9 aylık süre için söz konusudur. İkinci boşluk daha geniş olup 13. ve 15. Defterler arasındaki yaklaşık 17,5 seneyi kapsar. Böylece toplamda 21 yıldan biraz fazla bir boşluktan söz etmek gerekir. Bir başka ifadeyle mevcut günlükler yaklaşık 10,5 yıllık bir süreyi kapsar. Diğer yandan 1911 yılında başlayan 15. Defter’de bir önceki yıl (1910) da özetlenmiştir. Keza “Mukadderât”ta ilk 25 yılını hülâsa ettiği hesaba katılırsa Nigâr Hanım 56 yıllık ömrünün 36,5 yılını kendi ağzından kayda geçirmiş demektir.

….