Birazoku

Geçmişi karanlık temel kurumlarımızdan biri olan ailenin, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki konumu, büyük tarihçimiz İlber Ortaylı’nın kaleminden değerlendiriliyor. Ortaylı, eşlerin birbirine karşı sorumlulukları, aile hukuku, çocuğun yetiştirilmesi, devletin Müslüman ve gayrimüslim ailelere yaklaşımı, miras, çok eşlilik, ataerkillik, harem gibi sağlıklı bilgi olmadan üzerine çokça konuşulan mevzuları ilk elden kaynaklarla yorumluyor. Osmanlı Toplumunda Aile, yalnızca tarihçiler ve araştırmacılar için değil Osmanlı İmparatorluğu’ndaki yaşamı merak eden, sağlam bilgilerle donanmak isteyen herkes için ideal bir çalışma.

“Aile bir toplumun en muhafazakâr, az değişen kurumlarından biridir ve şimdi bu asırda değişmektedir, bu değişme sebebiyle “aile” kurumu kadar tarihçi araştırmalarını gerektiren bir konu yoktur. Bu nedenle Osmanlı toplumunda aile yapısı üzerine yazdığım ve tasvip gören makalelerimi yeniden ele almak, yeni malzemeyi araştırmak ve “millet” sistemi ve “hukuktaki Romanizasyon” gibi toplumsal ve hukukî çerçevesine oturtmak gerekiyordu. Bunsuz son 150 senedeki ailenin, aile hukukunun evrimini kavramak mümkün değildir. Bu nedenle 15.- 16. yüzyıllardan bugüne dek hukukî ve toplumsal çerçevesi içinde Osmanlı ailesinin gelişimini ele alan bu çalışmayı kaleme almayı gerekli gördüm.”

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
BEŞİNCİ BASKÇA ÖNSÖZ
ONUNCU BASKIYA ÖNSÖZ.
KISALTMALAR
OSMANLI AİLESİNİN TOPLUMSAL ÇERÇEVESİ
GİRİŞ.
AİLENİN TOPLUMSAL ÇERÇEVESİ ÇEKİRDEK AİLE VE KONUM L’
AİLENİN DİNİ AİDİYYET ORTAMI OLARAK
“MİLLET” SİSTEMİ
AİLENİN FİZİKİ ORTAMI; MAHALLE
TOPLUMSAL TABAKALARI İTİBARİYLE OSMANLI AİLESİ
OSMANOĞULLARİ HANEDANI
“HANEDANI ÂL OSMAN      .
ULEMA AİLELERİ
ULEMA EFENDİLERİNİN KIZLARI
GAYRİMÜSLİM SOYLULAR     .
AİLENİN HUKUKİ TEMELİ
GİRİŞ.
MEHRIN İSLÂM HUKUKUNDA DÜZENLENİŞ TARZI.
EVLENME
EVLİLİK DIŞI İLİŞKİLER
ÖLÜM AİLEDE MiRAS
ÇOKEŞLİLİK
PEDERŞAHİLİK, DİN VE UYRUKLUK
AİLENİN GÜNLÜK YAŞAMI.
AİLEDE ÇOCUK
ÇOCUK EĞİTİMİ VE DEĞİŞMESİ.
İLK MEKTEB  ÇOCUĞUN AİLEDEN KOPUŞU
TOPLUMSAL ALANDA KADIN VE ERKEK
VEYA KARI VE KOCA
AİLENİN TÜKETİMİ
AİLENİN HİZMETILİLERİ
AİLENİN SAĞLIĞI
TÜRK AİLESİBESLENME. BİÇİMLERİ
19. YÜZYIL AİLE YAPISINDA DÖNÜŞÜM   .
DUALİST BİR HUKUKİ YAPI
19. YÜZYIL: GELENEK İLE ŞERİAT KARŞISINDA
HUKUKUN ROMANİZASYONU.
MODERN AİLE ÖZLEMİ.
SONUÇ.
TÜRKİYE’DE AİLE:
TARİHSEL YAPININ YANSIMASI.
BAŞVURULAN VE YARARLANILAN
ARŞİV EVRAKI
İNDEKS.

ÖNSÖZ
Aile hukuku, aile yapısının tarih içindeki evrimi, aile ile ilgili kanunlar; mutfak, çocuk eğitimi, yaşlılık, gençlik, düğün, doğum, ölüm gelenekleri her toplumu yakından ilgilendirir ve toplumlar bu hususta başkalarının âdetlerini incelemeyi, ama daha çok aynada kendilerini seyretmeyi severler. Şayet sosyal bilim ve edebiyat bu dallarda yeterince olgunlaşamışsa, yani yazarlar Buddenbrook Ailesi, Madam Bovary, Anna Karenina gibi devasa edebi eserler, alimler de ayrıntılı araştırmalarla, önemli sentezlere ulaşacak durumda değilse, toplum gene bu konulara ilgi duyar ve izler; zira aile insanlar için en sıcak çevredir ve ilgi TV programlarındaki “Bizimkiler”, “Mahallemiz,..” gibi zeminlerde devam eder. Aile hayatının universal boyutları vardır, ama ulusal ve bölgesel yönleri ağır basar ve aile bir kültürel çevre aidiyetini yansıtan kurumdur. Bizim ülkemizde bu açıdan AkdenizOrtadoğu ülkeleriyle bir kültürel çevre teşkil eder.
Aile bir toplumun en muhafazakâr, az değişen kurumlarından biridir ve şimdi bu asırda değişmektedir, bu değişme sebebiyle “aile” kurumu kadar tarihçi araştırmalarını gerektiren bir konu yoktur. Bu nedenle Osmanlı toplumunda aile yapısı üzerine yazdığım ve tasvip gören makalelerimi yeniden ele almak, yeni malzemeyi araştırmak ve “millet” sistemi ve “hukuktaki Romanizasyon” gibi toplumsal ve hukukî çerçevesine oturtmak gerekiyordu. Bunsuz son 150 senedeki ailenin, aile hukukunun evrimini kavramak mümkün değildir. Aile hukuku üzerinde medenî hukukçu olan ve İslâm hukukunu da iyi tanıyan bir iki meslektaşımızın monografileri vardır. Türkiye’de aile üzerinde yapılan değerli araştırmaları ise sistematik bir tasnifle sadece İsmail Kara’nın 3 cilttik derlemesinde bulmak mümkündür {SKDS Türk Ailesi) Bu nedenle 15.16. yüzyıllardan bugüne dek hukukî ve toplumsal çerçevesi içinde Osmanlı ailesinin gelişimini ete alan bu çalışmayı kaleme almayı gerekli gördüm. Daha geniş sentezler için bir tembih olabilirse mutlu olurum.
Bu kitabın yazımı sırasında her zaman olduğu gibi yardımlarını gördüğüm Türk Tarih Kurumu’nun gayretli kuratoru Neşecan Uysala, bibliyografyayı düzenlemekte son anda fedakâr yardımım unutamayacağım genç meslektaş Olivier Bouquet’e, öğrencim Hakan Kaynara teşekkür ederim. Kısa zamanda kitabın titizce ve üstatça redaksiyonunu yapan dostlarım Işık ve Ferruh Gençer’e teşekkür azdır.
Bu kitabımı annem Şefıka KaraşayOrtaylıya hediye ediyorum.
İlberOrtaylı
Ankara, Kasım 2000

BEŞİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ
Bir monografık çalışmanın kısa zamanda beşinci baskı talebini getirmesi yazar için sevindirici, asıl önemlisi, toplumumuzun da sosyal kurumlanıl geçmişine yönelmesi ise daha da sevindiricidir. Aile bu toplumda geçmişi karanlık temel kurumumuzdur. Biz Türkler muhafazakâr veya ilerici olalım, abartılmışve zihinde yaratılmış bir ecdad yaşamı çizmeyi tercih etmekteyiz. Uzmanların dahi tarihi gerçeğe yönelik vesikaları değerlendirmek değil, teoriye göre bir geçmiş aile portresi çizdikleri gerçektir. Oysa aile muhafazakâr bir kurumdur; bugünün ailesi dedelerimizin, ninelerimizin yaşadığı ortam bilinmeden anlaşılamaz.
“Osmanlı Toplumunda Aile”nin beşinci baskısı için bazı düzeltmeler yapmak, yakında çıkan bazı eserleri okuyup dikkate atmak kaçınılmazdı. Bu nedenle küçük ilaveler yapmak zorunluydu. Bazı eleştiriler beni mutlu etti, toptan tashihler yapmamı gerektirdi. Bazıları ise bilimsel yöntemin değil, hayal ve saplantının ürünüdür; dikkate almadım diyemeyeceğim, karşı eleştiri ilgili yere eklendi. Bu kitap konusunda ilklerden, değişik bir yöntem ve çerçeve ile ele aldığımı zannediyorum; bu nedenle de eleştiriye muhtaçtır ve eleştiri, derhal karşı görüşler ve yeni eserler yazılmasına neden olursa da yazar olarak görevimi yerine getirmiş olacağım. Beşinci baskıya hazırlarken dostlarım İşık ve Ferruh Gençer’lerin sabır ve yardımlarını şükranla karşılıyorum.
İlber Ortaylı Ortaköy, Ekim 2002

ONUNCU BASKIYA ÖNSÖZ
Geçen 9 yıl içerisinde Osmanlı ailesi ve hukuki yapısı üzerindeki bu eser okuyucunun ilgisini çekmeye devam etli; bu nedenle Tim aş Yayınlarının baskı teklifini memnuniyetle kabul enim.
Bu baskıda önemli değişiklikler yapılmadı. Gelecek baskılarda yeni literatürün bir değerlendirilmesi ilave edilecektir.
Bu baskıda kısa zamanda kitabın titizce redaksiyonunu yapan Ali Berktay’a ve editörüm Adem Koçal’a teşekkürü bir borç bilirim.
ilber Ortaylı Galatasaray Üniversitesi, Temmuz 2009

OSMANLI AİLESİNİN TOPLUMSAL ÇERÇEVESİ
GİRİŞ Ailenin kökeni, biçimlenişi antropolojinin ve sosyolojinin en çetin sorunlarından biridir; tarihçiliğin demiyoruz; çünkü aile vesikaya müstenid tarihî dönemlerde universal bir kurum olarak mevcuttur ve evrimi veya durağanlığını belge ile izlemek daha pekin bir yöntem ile mümkündür. Ailenin doğuşu ve biçimlenişini ele alan antropolojik açıklamalar ve kuramların belirli zaafları vardır: ailenin insan toplumunun bir dönemine (son dönem) ait bir oluşum olduğunu gösteren kuram veya açıklamalar henüz universallik kazanacak destekten uzaktır. İnsanoğlu hafızası olan, geçmişini bilen, geleceğini merak eden canlıdır. İnsan bu nedenle aile oluşumu ve onu oluşturan kanbağının bilincindeydi ve bu bilinçle en sağlam toplumsal çekirdeği ezelden beri (post homonim memoriam) meydana getirmiştir. Hiç kuskusuz bu keyfiyetin sadece tarihi………