Birazoku

Türk ilim ve fikir tarihinde müstesna bir yeri olan, İlber Ortaylı´nın deyimiyle medresenin son gülü, ünlü siyasetçi ve hukukçu Ahmet Cevdet Paşa´nın küçük kızı… Ahmet Mithat Efendi´nin övgüsüne mazhar olmuş, ilk Türk kadın romancı Fatma Aliye´nin kız kardeşi… Babasına, topluma, padişaha aykırı duran, kendisinden sonraki nesillerin kadınları için hür bir hayatın yolunu açan fedai… Gelenekten yeniliğe, istibdattan özgürlüğe, Osmanlı´dan Cumhuriyet´e geçişte büyük uğraş veren, bugün adı unutulmuş ancak mücadele, heyecan ve hüzünle dolu bir ömrün kahramanı… Erkek egemen bir dünyaya doğan, fakat hiçbir erkeğin üzerinde söz sahibi olamadığı, kişiliğini, kalemini şekillendiremediği bir kadın, otorite tanımayan bir asi… Emine Semiye! Gazetelerde makale, hikâye, roman yazan, gizli-açık siyaset yapan, kurduğu derneklerle yardım faaliyetlerinde bulunan ve çok yönlü bu uğraşlarının merkezine “kadın”ı yerleştirip, kadın hassasiyetini koruyan Emine Semiye, kendini hürriyete ve Meşrutiyet´e adamış bir hanım. İnandığı davanın bir militanı gibi çalışıp, kadınların özgürlüklerini kayıtsız şartsız elde etmeleri için önce İttihat ve Terakki Cemiyeti´nin, sonra Osmanlı Demokrat Fırkası´nın kadrosuna dâhil olur. Siyasi partiler içinde çalışırken hürriyetin, Meşrutiyet´in, eşitliğin, kadın haklarının bir gün gerçekleşeceğine inanır. Bir eğitimci, yazar, dernek kurucusu ve politikacı olarak yakın tarihimizin en önemli simalarından olan Emine Semiye, tüm bu maceraları bir kadın olarak yaşar. Onun için bu faaliyetler kadınlığa hizmette bir araçtan başka bir şey değildir. Bir öğretmen olarak kızların eğitimiyle ilgilenir. Makalelerinde kadın haklarıyla ilgili taleplerini dile getirir. Edebiyatı “faydacı” bir anlayışla, kadınları bilgilendirme ve bilinçlendirmede kullanır. Hikâye ve romanlarında kültürlü, eğitimli kadınları model olarak sunar; eski terbiyenin ve anlayışın temsilcilerini eleştirir. Hürriyet sevdalısı bu idealist kadın, Meşrutiyet´in ilanıyla birlikte şöhretinin zirvesine çıksa da yeni şartların gölgesinde eserleri ve fikirleriyle birlikte unutulur gider. Prof. Dr. Şefika Kurnaz´ın kaleme aldığı “Osmanlı Kadın Hareketinde Bir Öncü, Emine Semiye” adlı bu kitap, onun üzerindeki ihmal perdesini aralıyor. Ailesi, kişiliği, edebi hayatı, sosyal ve siyasal faaliyetleri, kadınlar hakkındaki düşünceleri gibi konuların ele alındığı bölümlerle Emine Semiye ile ilgili tüm bilinmeyenler gün ışığına çıkıyor. Bugün kadınların özgürlük yolunda kat ettiği mesafede onun layık olduğu şekilde bilinmesi ve hatırlanması ümidiyle…

***

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ……………………………………………………………………………..11

KISALTMALAR………………………………………………………………….15

I. BÖLÜM: AİLESİ, HAYATI KİŞİLİĞİ

1.    Ailesi……………………………………………………………………………..21

1.1.    Babası Cevdet Paşa……………………………………………………….21

1.2.    Ağabeyi Ali Sedat Bey……………………………………………………25

1.3.    Ablası Fatma Aliye Hanım……………………………………………..26

2.    Hayatı……………………………………………………………………………26

2.1.    Doğumu………………………………………………………………………26

2.2.    Öğrenimi…………………………………………………………………….26

2.3.    Öğretmenlik ve Müfettişlik Yılları…………………………………..31

2.4.    Evlilikleri…………………………………………………………………….36

2.5.    Çocukları…………………………………………………………………….39

2.6.    Yurt Dışı Hayatı …………………………………………………………… 44

2.7.    Kişilik Özellikleri…………………………………………………………47

2.8.    Hastalıkları………………………………………………………………….48

2.9.    Son Yılları ve Ölümü…………………………………………………….49

II. BÖLÜM: EDEBİ HAYATI

1. Edebi Faaliyetleri…………………………………………………………….53

1.1. İlk Yazı, İlk İmza………………………………………………………….53

1.2.    Kullandığı Diğer Adlar………………………………………………….54

1.3.    Yazdığı Gazete ve Dergiler…………………………………………….56

1.4.    Amacı…………………………………………………………………………56

2. Eserleri………………………………………………………………………….57

2.1.    Romanları……………………………………………………………………58

2.1.1.    Terbiye-i Etfâle Ait Üç Hikâye ……………………………………58

2.1.2.    Bîkes ……………………………………………………………………….62

2.1.3.    Sefalet ……………………………………………………………………..68

2.1.4.    Muallime ………………………………………………………………… 69

2.1.5.    Gayyâ Kuyusu ………………………………………………………….73

2.2. Hikâyeleri …………………………………………………………………..73

2.2.1.    Bir Mütehassisenin Tefekkürâtı ………………………………….73

2.2.2.    Hiss-i Rekâbet…………………………………………………………..74

2.2.3.    Emir Çoban Kızları Yahud İki Kadında Aynı Tâli’:Bağdat Hatun 75

2.2.4.    Dilşâd Sultan ……………………………………………………………75

2.2.5.    Diğer Hikâyeleri………………………………………………………..76

2.3. Makaleleri……………………………………………………………………76

2.3.1.    İktitaf……………………………………………………………………….76

2.3.2.    Selanik Hâtıraları ………………………………………………………. 77

2.3.3.    Hürriyet Kokuları………………………………………………………78

2.3.4.    Diğer Makaleleri………………………………………………………..79

2.4.    Hâtırat………………………………………………………………………..79

2.4.1.    Kalem Tecrübeleri …………………………………………………….79

2.5.    Gezi Yazıları………………………………………………………………..81

2.5.1.    Karaferye Mektupları…………………………………………………81

2.5.2.    Serez Yaylası……………………………………………………………..82

2.6.    Ders Kitabı…………………………………………………………………..84

2.6.1.    Hülâsa-i İlm-i Hisap ………………………………………………….84

2.7.    Mektupları…………………………………………………………………..84

2.7.1.    Nigâr Hanım’a Mektupları…………………………………………..84

2.7.2. Fatma Aliye’ye Mektupları………………………………………….95

I.    Mektup…………………………………………………………………………101

II.    Mektup……………………………………………………………………….103

III.    Mektup………………………………………………………………………107

IV.    Mektup………………………………………………………………………109

3. Emine Semiye’nin Edebi Çevresi……………………………………..111

3.1.    Ablası Fatma Aliye …………………………………………………….112

3.2.    Nigâr Hanım………………………………………………………………115

3.3.    Makbûle Leman…………………………………………………………118

III. BÖLÜM: SOSYAL VE SİYASAL FAALİYETLERİ

1.    Sosyal Faaliyetler…………………………………………………………..125

1.1.    Gönüllü Hemşirelik…………………………………………………….125

1.2.    Şefkat-i Nisvan Cemiyeti …………………………………………….126

1.3.    Hıdmet-i Nisvan Cemiyet-i Hayriyyesi …………………………128

1.4.    Diğer Cemiyetler İçindeki Faaliyetleri…………………………..129

1.5.    Aldığı Ödüller…………………………………………………………….129

2.    Siyasal Faaliyetleri ………………………………………………………… 130

2.1.    İttihat ve Terakki Cemiyeti’ndeki Faaliyetleri…………………130

2.2.    Osmanlı Demokrat Fırkası’ndaki Faaliyetleri…………………138

2.3.    Siyasal Fikirleri…………………………………………………………..142

2.3.1.    Osmanlıcılık……………………………………………………………142

2.3.2.    Sosyalizm………………………………………………………………..144

3.    Siyasal Çevresi………………………………………………………………147

3.1.    Madam Veran…………………………………………………………….147

3.2.    Seniye Hanım…………………………………………………………….149

3.3.    Manyasizâde Refik Bey………………………………………………..156

3.4.    İsmail Canbolat………………………………………………………….160

3.5.    Enver Bey …………………………………………………………………163

3.6.    Resneli Niyazi Bey ……………………………………………………..165

3.7.    Cavit Bey…………………………………………………………………..166

3.8.    Kâzım Nâmi Duru………………………………………………………168

IV. BÖLÜM: KADINLAR HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİ

1.    Kadın Hakları……………………………………………………………….173

2.    Tesettür, Giyim-Kuşam ve Moda…………………………………….179

3.    Kadınların Çalışması …………………………………………………….181

4.    Eğitim………………………………………………………………………….183

4.1.    Kadınların Eğitimi………………………………………………………183

4.1.1.    Kız Okulları…………………………………………………………….186

4.1.2.Terakki    İnas Mektebi ……………………………………………….187

4.1.3.    Feyziye İnas Mektebi……………………………………………….188

4.1.4.    Selanik İnas Mektebi………………………………………………..190

4.2. Çocukların Eğitimi……………………………………………………..191

5.    Kadınlarda Bulunması Gereken Özellikler……………………….. 196

SONUÇ……………………………………………………………………………199

KAYNAKÇA ……………………………………………………………………. 203

DİZİN……………………………………………………………………………..225

. ve isimleri bence meçhul diğer bazı hanımlar, kendilerinden sonraki neslin kadınları için hür bir hayatın yolunu açanfedailerdi. Lâkin, maalesef bu hanımlar, kendileriyle birlikte faaliyette bulunan erkeklerin aksine, emeklerinin karşılığını görememiş, hiçbir mükâfata nail olamamış ve kısa bir zaman içinde unutulup gitmişlerdi. Bunların esasen, vaktiyle ne gibi hizmetlerde bulunduklarını bilen veya hatırlayan var mıdır acaba? Ben, tarihî mevzularda kitap yazanların, bu hanımların kimler oldukları, hayatları ve faaliyetlerinin neler olduğu hakkında araştırma yapmalarının lüzumuna inanıyorum.”

Necla Neyyal

ÖNSÖZ

Cevdet Paşa’nın kızı ve romancı Fatma Aliye’nin küçük kardeşi Emine Semiye (1864-1944), İstibdat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerini görmüş; öğretmen ve müfettiş olarak görev yapmış; gazetelerde hikâye, roman ve makaleler yazmış; kurduğu derneklerle yardım faaliyetlerinde bulunmuş; gizli-açık siyaset yapmış önemli bir isimdir.

Emine Semiye’nin bu çok yönlü faaliyetlerinin odağında daima “kadın” vardır. Kadınların eğitimi, kültür düzeylerinin yükseltilmesi, sosyal ve ekonomik hayata daha aktif olarak katılmaları onun ısrarla dile getirdiği konulardır. Konuşmalarında, yazılarında, romanlarında, hikâyelerinde kadınları eğitmeye ve bilinçlendirmeye çaba gösterir. Bunların hakkıyla gerçekleşebilmesi için daha fazla hürriyet ortamına ihtiyaç olduğunu düşünür. O da dönemin havasına uyarak “hürriyet, müsavat ve adalet” peşinde koşar. Heyecanla Meşrutiyet’i savunur. Meşrutiyet’in ilânıyla birlikte şöhretinin zirvesine çıksa da parlamasıyla sönmesi bir olur. Hürriyet sevdalısı bu idealist hanım, hayatının sonraki yıllarında bir daha eski ününe kavuşamaz. Yeni şartların doğurduğu yeni şöhretlerin gölgesinde eserleri ve faaliyetleriyle birlikte unutulur gider.

Osmanlı kadın hareketinin öncü isimlerinden olan Emine Semiye’nin eserleri, fikirleri, sosyal ve siyasal faaliyetleri, çok yönlü araştırma ve incelemelere muhtaçtır. Biz onun özellikle Türk kadın hareketi tarihi içindeki yerini belirlemek istedik. Elinizdeki çalışma bu ihtiyaçtan doğdu. Bölüm başlıkları şöyle oluştu:

1.    Emine Semiye’nin Ailesi, Hayatı, Kişiliği,

2.    Edebi Hayatı,

3.    Sosyal ve Siyasal Faaliyetleri,

4.    Kadın Hakları Konusundaki Düşünceleri.

İlk bölümde babası Cevdet Paşa, ağabeyi Ali Sedat ve ablası Fatma Aliye’den söz edildi. Hayatını değiştirecek olan Selanik ve Serez’deki öğretmenlik ve müfettişlik yılları anlatıldı. Sonra Edirne, zorunlu olarak çıkılan yurt dışı seyahati, eşi Reşat Paşa’dan boşanması, hiç ara vermeyen hastalıkları, çok sayıda doğum ve bir türlü yaşamayan çocukları, Cumhuriyet döneminde Anadolu’da Sivas, Ordu, Adana ve en son İstanbul’daki öğretmenlikleri, 1933’teki emekliliği ve 1944’teki ölümü.

İkinci bölüm edebi hayatına ayrıldı: Selanik’te Hanımlara Mahsus Gazete’de Emine Vâhide imzasıyla ilk hikâye, ardından Mütâlaa’da, Yeni Asır’da, Kadın’da ve başka yayın organlarında peş peşe tefrika edilen hikâyeler, romanlar ve makaleler, bir gün bastırmak ümidiyle el yazısıyla özenle ciltlettiği kitaplar, beş roman, dört hikâye, üç makale, hatırat, gezi, ders kitabı, çağının Makbûle Leman, Fatma Aliye ve Nigâr Hanım gibi tanınmış hanım yazarlarıyla olan yakınlıkları, karşılıklı mektupları.

Emine Semiye’nin belki de en ilginç yanı, sosyal ve siyasal faaliyetleri, üçüncü bölümde yer aldı. Balkan, Çanakkale ve I. Dünya Savaşlarında gönüllü hemşirelik, Selanik’te Şefkat-i Nis-van, Edirne’de Hıdmet-i Nivan cemiyetleri, İttihat ve Terakki’nin gizli faaliyetlerinde aktif görev, fikri oluşumunda etkili olan Madam Veran, İttihatçı Seniye Hanım, Manyasizâde Refik, İsmail Canbolat, Enver Paşa, Cavit Bey, Kâzım Nâmi, Resneli Niyazi gibi İttihatçılarla ilişkileri, Meşrutiyet sonrasında yaşadığı hayal kırıklığı ve Osmanlı Demokrat Fırkası’na yönelme, Osmanlıcılıktan Sosyalizme ve nihayet Cumhuriyet’e ulaşan bir çizgi.

Emine Semiye’nin kadın haklarıyla ilgili düşünceleri dördüncü bölümde ele alındı. Feminizm, kadın hakları, kadınların ve çocukların eğitimi, kız okulları, sosyal ve ekonomik hayatta kadının yeri, anne, eş ve iyi bir insan olarak kadında bulunması gereken özellikler, moda, giyim-kuşam ve tesettür, onun tekrar tekrar ele aldığı konular.

Sonda yer alan ve Emine Semiye’nin eserleri ile hakkında yazılanlardan oluşan kaynakça, yapılacak yeni çalışmalara yol gösterecek zenginlikte.

Hürriyet, Emine Semiye’nin adeta karakteri. Meşrutiyet için çalışırken, kadınlar daha özgür bir dünyada yaşasın diye koşuştururken, sanki toplumsal bir vecd içindeydi. Meşrutiyet gelirse bütün problemler bitecekti. Onun için Meşrutiyet’le ilgili yazılarını topladığı kitabına “Hürriyet Kokuları” adını verdi. Hem kişisel, hem toplumsal hürriyet için aile saadetini feda etti.

Çalışmamız okunduğunda görüleceği üzere, Emine Semiye hakkında en önemli kaynak yine kendi eserleri. Bu eserler sayesinde onun I. Dünya Savaşı’na kadar olan hayatıyla ilgili ayrıntılı bilgi edinebildik. Millî Mücadele ve Cumhuriyet dönemine ait hayatı ise biraz gölgede kaldı. F. Köprülü’nün dediği gibi, ilmi nesiller tamamlar. Yeni araştırmacılar muhakkak ki onu bize daha iyi tanıtacaklardır. İstanbul’da ve Kayseri’de devam ettiğini öğrendiğimiz tez çalışmalarına yenilerinin eklenmesi en içten dileğimizdir. Emine Semiye’nin bunu hak ettiğini düşünmekteyiz.

Aslında bu çalışma çok önceden bitmeliydi. Emine Semiye, daha II. Meşrutiyet Döneminde Türk Kadını konulu doktora tezimi hazırlarken ilgimi çekmişti. Birçok eseri elyazması olarak Millî Kütüphane’de mevcuttu. 1993 yılında bunların tamamının fotokopileri temin edildi. Edebiyat bölümünden meslektaşlarla görüşülerek onların ilgisi çekildi. Mezuniyet tezleri verildi. Koleksiyonların dağınık halde bulunduğu Osmanlı dönemi kadın gazete ve dergilerini Millî Kütüphane başta olmak üzere Türk Tarih Kurumu, TBMM, Bayezit, İstanbul Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi ve Kadın Eserleri Kütüphanelerinden temin etmek için birkaç yıl geçti. Eldeki malzeme belli bir düzeye eriştikten sonra, artık sıra kolları sıvayıp yazmaya gelmişti ki beklenmedik bir şey oldu. Evlendikten on iki yıl sonra Hasibe (1996) ve ardından Hayreddin (1998) çıkageldi. Üst üste alınan ücretsiz izinler ve annelik görevi bu çalışmanın tamamlanmasını geciktirdi.

Başından geçenler bilirler, akademisyen anneler çalışmalarını ancak büyük özverilerle gerçekleştirebilirler. Önce çocuklar annelerin zamanını alır, sonra anneler onlarınkini. Bir şekilde ödeşirler. Ben de ödeşmek için bu çalışmayı eşime ve çocuklarıma ithaf ediyorum. Sabır ve yardımlarına teşekkür için. Hoşgörüleri için. Her şey için.

Ankara 2007