Birazoku

“Bir inek bir yıl boyunca osurmayıp biriktirdiği gazı bir kerede osursaydı uzaya fırlar mıydı?”
-Çocuk

ÖNCE ÇOCUKLAR en iyi oldukları şeyi yaptılar ve yetişkinleri şaşkına çeviren akıl ve hayal gücü dolu sorularını sıraladılar: Deniz neden tuzludur? Neden kendimi gıdıklayamıyorum? Solucan yemek normal mi? Nasıl aşık oluruz? Tanrı kimdir? Neden uçamıyoruz? Çişimiz neden sarı? Uzay ne kadar uzak? Rüyalar neden yapılmıştır? Hepimiz akraba mıyız? Neden bazı insanlar kötüdür? Dünya neden yuvarlak? Zamanda yolculuk mümkün mü? Arı arıyı sokar mı? Ve daha onlarca soru…

SONRA dünyaca ünlü bilim insanları, yazarlar, filozoflar, sanatçılar her soruyo, sanki kendi çocuklarına anlatırmış gibi basit ve keyifli bir dille yanıtladır: Alain De Botton, Richard Dawkins, Noam Chomsky, David Nicholls, Jarvis Cocker, Marcus Chown, Jim Al-Khalili, Philippa Gregory, David Eagleman, Philip Pullman, Sir David Attenborough, A. C. Grayling, Kelly Holmes ve daha onlarca hayli mühim insan.

VE ORTAYA, göreceği ilgi yüzünden kapaktaki ineği (ve onun uzun zamandır içine attığı sıkıntısını!) ünlü yapacak bu kitap ortaya çıktı.

***

Gerçeğin ve güzelin peşinde koşmak, öyle bir etkinlik alanıdır ki, hayat boyu çocuk kalmamızı sağlar.
Albert Einstein

İÇİNDEKİLER

Editörün Notu      xv
Büyük Teşekkürler      xviii

Hâlâ keşfedilmemiş hayvanlar var mı? Sir David Attenborough      1
Solucan yememde bir sakınca var mı? Bear Grylls      3
Atom nedir? Marcus Chown      5
Neden yetki hep yetişkinlerdedir? Miranda Hart      7
Kan neden mavi değil de kırmızıdır? Dr. Christian Jessen      9
Rüyalar nasıl yapılır? Alain de Botton      11
Yürüyerek dünyanın etrafını dolaşmak ne kadar sürer? Rosie Swale-Pope      13
Neden müzik var? Jarvis Cocker      15
Uzaylılar gerçekten var mı? Dr. Seth Shostak      17
Rüzgâr nereden gelir? Antony Woodward ve Rob Penn      19
Neden diğer hayvanların değil de dinozorların soyu tükendi? Dr. Richard Fortey      21
Pastanın tadı neden bu kadar güzel? Lorraine Pascale      23
Bitkiler ve ağaçlar nasıl oluyor da küçücük bir tohumdan gelişiyor? Alys Fowler      25
Maymunlar neden muz sever? Daniel Simmonds      27
Dünyadaki en güçlü şey insan beyni midir? Derren Brown      29
Küresel ısınma nedir? Dr. Maggie Aderin-Pocock      31
Neden hıçkırırız? Harry Hill      33
Uzay neden ışıl ışıldır? Sir Martin Rees      35
Neden hayvanlar bizim gibi konuşamaz? Noam Chomsky      37
Yazarlar öykülerindeki karakterleri nasıl yaratır? Dame Jacqueline Wilson      39
Arabalar nasıl çalışır? David Rooney      41
Neden kendi kendimi gıdıklayamıyorum? David Eagleman      43
İlk evcil hayvan sahibi kimdi? Celia Haddon      45
Gezegenler neden yuvarlaktır? Profesör Chris Riley      47
Arı arıyı sokar mı? Dr. George McGavin      49
Yiyecekleri neden pişiririz? Heston Blumenthal      51
Sporda kaybettiğiniz zaman pes etmemeyi nasıl başarırsınız? Dame Kelly Holmes      53
Neden tuvalete gideriz? Adam Hart-Davis      55
Aslanlar neden kükrer? Kate Humble      57
Neden para kullanıyoruz? Robert Peston      59
İlk kitabı kim yazdı? Profesör Martyn Lyons      61
Neden fillerin hortumu var? Michaela Strachan      63
Neden bazı insanlar kötüdür? Dr. Oliver James      65
Ağaçlar soluduğumuz havayı nasıl üretir? Dr. David Bellamy      67
Evren hiçlikten başladıysa nasıl oldu da bir şeye dönüştü? Dr. Simon Singh      69
İnsanların deri rengi neden birbirinden farklıdır? Carl Zimmer      71
Kuzey kutbu ile güney kutbu tamamen eriyecek mi? Dr. Gabrielle Walker      73
“İyilik” nereden gelir? A. C. Grayling      75
Güneş neden bu kadar sıcak? Dr. Lucie Green      77
Soyu tükenme tehlikesi en fazla olan hayvan hangisidir? Mark Carwardine      79
Neden kızların bebeği olur da erkeklerin olmaz? Dr. Sarah Jarvis      81
Yerçekimi nedir ve neden uzayda yerçekimi yoktur? Dr. Nicholas J. M. Patrick      83
Neden sonsuza dek yaşayamayız? Richard Holloway      85
Su bulutların içine nasıl girer de sonra yağmur olup yağar? Gavin Pretor-Pinney      87
Neden yarasalar dışındaki uçan hayvanların tüyleri vardır? John “Jack” Horner      89
Beynim beni nasıl kontrol ediyor? Barones Susan Greenfield      91
Şefler yemek tarifleri için nereden fikir alır? Gordon Ramsay      93
Hepimiz akraba mıyız? Dr. Richard Dawkins      95
Bütün kar tanelerinin şeklinin farklı olduğunu nereden biliyoruz? Justin Pollard      99
Zaman hızlı geçmesini istediğinizde neden yavaş geçer? Claudia Hammond      103
İlk metal aletleri kim yaptı? Neil Oliver      105
Gazlı içeceklerdeki baloncuklar şişeye nasıl girer? Steve Mould      107
Gökyüzü neden mavidir? Simon Ings      109
Seyirciler gürültü yaparken sporcular nasıl konsantre olur? Colin Montgomerie      111
Maymunlarla tavukların ortak özelliği var mı? Dr. Yan Wong      113
Yazı yazmayı ilk nasıl öğrendik? John Man      115
Neden bilimciler mikropları inceler ve ben neden onları göremiyorum? Joanne Manaster      119
Kutup ayısı ya da aslan yiyen insanlar var mı? Benedict Allen      121
Ayın şekli neden değişir? Profesör Chris Riley      123
Sayılar sonsuza dek gider mi? Marcus du Sautoy      125
İlk tohum nereden geldi? Dr. Karen James      127
Olimpiyat oyunlarına katılmak için ne yapmak gerek? Jessica Ennis      129
İlk sanatçı kimdir? Michael Wood      131
Ben neden yapıldım? Profesör Lawrence Krauss      133
Penguenler neden kuzey kutbu’nda değil de güney kutbu’nda yaşar? Vanessa Berlowitz      135
Uçak nasıl uçar? David Rooney      137
En güçlü hayvan hangisidir? Steve Leonard      139
Şehirlere isimlerini kim verdi? Mark Forsyth      141
Su neden ıslaktır? Roger Highfield      143
İskeletim olmasaydı neye benzerdim? Profesör Joy S. Gaylinn Reidenberg      147
İnekler havayı kirletir mi? Tim Smit      149
Fikirler yazarların aklına nasıl gelir? Philip Pullman      153
Çikolatayı kim buldu? Joanne Harris      157
Neden erkeklerde sakal çıkar da kadınlarda çıkmaz? Dr. Christian Jessen      159
Şeker zararlı mıdır? Annabel Karmel      161
Mısır’daki piramitler nasıl yapıldı? Dr. Joyce Tyldesley      163
Gökyüzü gece neden karanlıktır? Christopher Potter      165
Aklınıza resmini çizecek bir şey gelmiyorsa ne yapmalısınız? Tracey Emin      167
Elektrik nasıl üretilir? Profesör Jim Al-Khalili      169
Büyük iskender kurbağaları sever miydi? Bettany Hughes      173
Kemiklerimiz neden yapılmıştır? Profesör Alice Roberts      175
Bir teknede aç susuz kalsaydınız ne yapardınız? Roz Savage      177
Kedim nasıl oluyor da her kaybolduğunda evin yolunu bulabiliyor? Dr. Rupert Sheldrake      179
Dünyanın içinde ne var? Profesör Iain Stewart      181
Tanrı kimdir? Julian Baggini      183
Meg Rosoff      184
Francis Spufford      185
Dünyada kaç çeşit kınkanatlı vardır? Dr. George McGavin      189
Uzay ne kadar uzakta? Marcus Chown      191
Şimşek nasıl oluşur? Profesör Kathy Sykes      193
Neden bazıları diğerlerinden daha uzun boyludur? Katie Woodard      197
Çiş neden sarıdır? Sally Magnusson      199
Romalıların katıldığı en büyük savaş hangisidir? Gary Smailes      201
Neden sıkılıyorum? Profesör Peter Toohey      205
Ağzımızda gerçekten de canavaryus umacikus bakterileri var mı? Liz Bonnin      207
Neden geceleri uyuruz? Russell G. Foster      211
Günün birinde zamanda geri gidebilecek miyiz? Dr. John Gribbin      215
Ateş nasıl yanar? Dr. Bunhead      217
Neden tek bir büyük ülke yok da bir yığın ülke var? Dan Snow      221
Beni ben yapan nedir? Profesör Chris Stringer      223
Profesör Gary Marcus      224
Michael Rosen      225
Bir inek bir yıl boyunca osurmayıp biriktirdiği gazı bir kerede osursaydı, uzaya fırlar mıydı? Mary Roach      227
Deniz neden tuzludur? Mark Kurlansky      231
İnternet ne işe yarar? Clay Shirky      235
Michelangelo nasıl bu kadar ünlü oldu? Rahibe Wendy Beckett      237
Nasıl âşık oluruz? Jeanette Winterson      239
David Nicholls      240
Robin Dunbar      241
İçimi açıp midemi çözselerdi uzunluğu kaç metre gelirdi? Dr. Michael Mosley      245
Neden alfabe diye bir şey var? John Man      247
Neden kardeşlerimle durmadan kavga ediyorum? Profesör Tanya Byron      251
Gökkuşağı neden yapılmıştır? Antony Woodward ve Rob Penn      253
İnsanlar ne zaman yemek tarifi kullanmaya başladı? Mario Batali      255
Ay neden parlar? Dr. Heather Couper      257
Okyanuslar nereden geldi? Dr. Gabrielle Walker      259
Neden salyangozların kabuğu var da sümüklüböceklerin yok? Nick Baker      261

Makaslananlar      262
Katkıda Bulunanlar      275

EDİTÖRÜN NOTU

Oğlum iki yaşında ve sorular sormaya başladı bile. Kısa süre önce anaokulundan eve dönerken parmağını uzatıp Ay’ı gösterdi ve “Mu ni?” diye sordu. Şimdilik, bu soruya “O Ay” yanıtını vermek yeterli ama Ay’ın neden yapıldığı, ne kadar uzakta olduğu, acaba orada balık yaşayabilir mi gibi sorularla karşılaşmama çok da uzun zaman olmadığını biliyorum.

Çocukların sorduğu soruların yanıtlarını –hiç değilse bir kısmını– bir zamanlar öğrenmişsek bile, büyük ihtimalle çoğunu unutmuşuzdur ya da bölük pörçük hatırlarız. Bu noktada bir uzmanın bize doğru yanıtı olabildiğince basite indirgeyerek verdiğini düşünün. BÜYÜK SORULAR’ın çıkış noktası buydu.

On ilkokulda, yaşları dört ila on iki arasında değişen binlerce çocuktan, yanıtını en fazla merak ettikleri soruları yazmalarını istedik. Sonuçlar akıl almaz, hayranlık uyandırıcı ve komikti. İçlerinde “Uzay neden pırıl pırıldır?”, “İlk evcil hayvan sahibi kimdi?” ya da “Arı arıyı sokar mı?” gibi sevimli ve alışılmadık soruların yanı sıra, “Elektrik neden yapılmıştır?” ya da “Okyanuslar nereden gelir?” gibi şeytana pabucunu ters giydiren sorular da vardı. Birkaç soru da doğrudan derin felsefi bilmecelerin kalbine nişan almıştı: “Savaşlar neden çıkar?”, “Nasıl âşık oluruz?” ve “İyilik nereden gelir?” gibi.

Çocukların kendi elleriyle bize yazdıkları sorular arasında vücut işlevleriyle ilgili pek çok soru vardı. “Çiş neden sarıdır?” epeyce merak konusu olan bir soruydu. Uzayın gizemli yönleri besbelli ki pek çok çocuğun kafasını kurcalıyordu; hayvanların –tavuklar, inekler ve maymunlar– çocukların ilgisini fazlasıyla çekmesi hiç de şaşırtıcı değildi. Fakat içlerinde öyle dahiyane bir soru vardı ki, yukarıdakilerin hepsini kapsıyordu – inekler, kalınbağırsaklar ve uzay yolculuğu: “Bir inek bir yıl boyunca osurmayıp biriktirdiği gazı bir kerede osursaydı, uzaya uçabilir miydi?”

Bu sorularla karşılaşan dünyanın sayılı uzmanları acaba nasıl yanıtlar verdiler? Uzmanlarımızın verdiği yanıtlar şaşırtıcı ve içtendi. İşleri başlarından aşkın olduğu halde hepsi de, NSPCC (Birleşik Krallık’taki önde gelen çocuk koruma derneği) yararına bu kitabın hazırlanması için zaman ayırdı.

Bear Grylls, zoru başarıp solucanın besleyici değerini açıkladı. Jessica Ennis, 2012 Olimpiyat Oyunları’ndan tam iki ay önce e-posta ile Olimpiyatçılara ilham verecek bir mesaj gönderdi. Derren Brown, kafasındaki o etkileyici gri maddeyi seferber edip “Dünyadaki en güçlü şey insan beyni midir?” sorusunu yanıtladı. Hiçbir soru garip karşılanmadı. “Büyük İskender kurbağaları sever miydi?” sorusunu yönelttiğimiz tarihçi Bettany Hughes bize göz kırpmakla yetindi.

Bu kitap, çocukların yönelttiği sorulara yegâne doğru yanıtı verdiği iddiasında değildir. Kitap, her uzmanın, çocuğun kendine has sorusuna verdiği kişisel yanıtlardan oluşan bir antolojidir. Bu fikirlerin keyfini çıkaracağınızı ve kendi metan gazının enerjisiyle stratosferde süzülen ineğin zihinsel imgesinin yanı sıra, kitaptaki diğer yanıtlardan da bir şeyler kazanacağınızı umuyoruz. (Bilim ya