Birazoku

“Zühd” onların hayatının özeti gibiydi. Her daim Allah’a kul olmanın, Onun huzurunda bulunuyor olmanın şuuruyla, “zühd’ü yaşadılar. Her biri, binlerce olayda, biz insanlara kulluğa yaraşır şekilde yaşamanın usûlünü ve esasını sundular.

Kitâbü’z-Zühd, “onlar”ı anlatıyor. Başta Hz. Peygamber olmak üzere bir çok peygamberin, Ashâb-ı Kirâm’ın ve Tâbiîn’in hayatından, iki bini aşkın zühd örneğini sergiliyor. Kendisi de bir zühd âbidesi olan İmam Ahmed b. Hanbel’den, hadis ilminin usûlü takip edilerek yazılmış, önemli bir eser…

***

ÖNSÖZ

“KİTÂBÜ’Z-ZÜHD”LER VE AHMED B. HANBEL’İN AYNI ADLI ESERİ

Hicri ikinci asır, İslâm dünyasında hummalı bir ilim faaliyetinin başlatılıp, geliştirildiği bir dönemdir. Tefsir, hadis, fıkıh ve müsbet ilimlerin her bireri, bu coşkun mesaiden nasibini almıştır. Bilhassa, o devirde İslâm dünyasında yaygın olan ilim anlayışı rivayet ilimlerinin geliştirilmesinde fevkalade önemli bir rol oynamıştır. Zira, bu devirlerde yaygın olan düşünceye göre ilim ancak “Haddesenâ ve Ahberenâ”dan ibarettir. Yani ilim, nakildir ve re’y mezmûmdur.

Hicrî birinci asırda, bâhusus hadis, siyer tarih alanında şifahi olarak gerçekleştirilen nakil sistemi, ikinci asrın başlarında yazılı hale getirilmeye başlanmıştır. İlk asırda da yazım olayına rastlanmasına rağmen, bu çok büyük çapta gerçekleştirilememiştir. İkinci asırda, siyasî, hukukî ve coğrafî şartların etkisiyle yazının yaygınlaştırılması, tedvin ve tasnif hareketini de beraberinde getirmiştir. Kabul edilen görüşe göre, ilk tedvin faaliyetini gerçekleştiren zat İbn Şihâb ez-Zühri [h.50 124/m.670 741]’dir.(1) Daha sonra bu hareket, kademe kademe gelişmiş ve hadis ilimleri sahasında IIIncü asırda tasnifin altın çağı yaşanmıştır. En sahih hadis kolleksiyonları bu asırda teşekkül ettirilmiştir.

İşte, bahis mevzuu edeceğimiz “Kitâbü’z-zühd”ler de, tedvin asrı olan h.IInci asrın ortaya çıkardığı, IIIncü asırda yaygınlaşan, IVncü, Vnci hattâ VIncı asırda örneklerine rastladığımız eser türlerinden bir tanesidir. İkinci asırda tedvin edilen eserler genel olarak, beş grupta toplanmaktadır:

a)  Siyer ve mağâzi kitapları

b)  Sünen kitapları

c)  Câmi”ter

d)  Musannefler

e) Belirli bir konuya tahsis edilmiş kitaplar (2)

“Kitâbü’z-zühd”ler de beşinci gruba dahil olan kitaplar zümresinde mütalaa edilmektedir. Bazen, yine bu asırda rastlanılan ve “cüz” olarak tesmiye edilen eser türünden de sayılmaktadır.

Aynı adlı eserlerin yazımı IIIncü asırda da genişleyerek devam etmiştir. Fakat bu asırda, müstakil kitap olmanın yanında, Câmi’ ve Musannef ismini verdiğimiz eserler içerisinde bir bölüm olarak da yer almıştır. Ulemâdan ziyade, daha çok halk için kaleme alınan bu eserler türü, az da olsa IVncü, Vnci ve VIncı asırda da görülmektedir. (3)

Tesbit edebildiğimiz “Kitâbü’z-zühd”leri asırlar itibarıyla şöylece sıralayabiliriz:

h. İkinci Asır:

1. Zâide b. Kudame es-Sakafî [öl. h.l60/m. 776]: Bu zata ait böyle bir eserin olduğu yalnızca İbn Nedim tarafından zikredilmektedir. (4)

2. Ebû Abdurrahman Abdullah b. Mübarek [h.118 181/m.736 779] (5); Kitabın adı “Kitâbü’z-zühd ve’r-rakâik”tir. (6) Bu türün en meşhur eserlerinden birisidir. Yazmaları günümüze kadar intikâl etmiştir. “Ale’l-ebvâb”, yani konu başlıklarına göre rivayetleri ihtiva eden bir eserdir. Asılsız rivâyetleri de içerdiği belirtilmektedir. (7)

Tahkikli ve tahkiksiz neşirleri yapılmıştır. Tahkikli neşrini Habîburrahman el-A’zamî gerçekleştirmiştir. el-A’zamî’nin tahkikini yaptığı bu eser, muhakkike ait bir mukaddime, ve eserin aslı olarak da 11 cüz ve “1627” rivayetten ibarettir. Ayrıca, sonunda Nuaym b. Hammad’ın ziyade rivâyetierini ihtiva eden bir bölüm de vardır, el- A’zamî üç yazma nüshayı asıl alarak eseri tahkik etmiştir. (8)

3. Ebû Mes’ûd el-Muâfî b. İmrân el-Ezdî el-Mevsılî [ö. h.185/m.801]: ez-Zehebî, bu zatın “zühd”e dair bir eserinin olduğunu kaydetmektedir. (9)

4. Ebû Abdurrahman Muhammed b. Fudayl b. Gazvân ed-Dabbî [ö. h,195/m.810]: Eserine, İbn Nedim ve ez-Zehebî işaret etmektedirler. (10)

5. Veki’ b. el-Cerrah [h.129-l97/m.746-812]: Bu eser, Abduırahman b. Abdülcabbar el-Firyâbî’nin tahkiki ile Medine’de basılmıştır. Muhakkik, eserin sonuna hadislerin ve genel olarak diğer haberlerin birer fihristini koymuştur. (11)

h. Üçüncü Asır:

Bu asırda söz konusu eserleri iki şekilde görmekteyiz: a) Müstakil olarak kaleme alınanlar; b) Câmi’ ve Musannef türünden eserlerde bir bölüm halinde yer alanlar

1. Esed b. Musa b. İbrahim b. Velid b. Abdülmelik b. Mervan b. cl-Hakem el-Ümevî [h.132 212/m.749 827]: Gerek ez-Zehebî ve gerekse İbnü’1-İmad eser sahibi bir zat olduğuna işaret etmektedirler. Fakat, sarih olarak “Kitâbü’z-zühd”ünün bulunduğunu belirtmiyorlar. (12) el- A’zamî, İbnü’l-Mübarek’in adı geçen eserine yazdığı mukaddimede Esed b. Musa’nın da “zühd”e dair bir kitabı olduğunu kaydediyorlar. Ancak, kaynak zikredilmiyor. (13)

2. Bişr b. el-Hâris el-Hâfî İh.150-227/m.767 841]: Kitabına, İbn Nedim işaret etmektedir. (14) Kaydedildiğine göre, bütün kitapları kendisiyle birlikte gömülmüştür. (15)

3. Ahmed b. Harb b. Abdullah (Ebû Abdullah) en-Neysâbûrî [ö. h.234/m.848]: İbnü’l-İmâd, eser sahibi bir zat olduğunu belirtiyor. (16) “Kitâbü’z-zühd”ü olduğunu ise, kaynak belirtmeksizin el-A’zamî kaydediyor. (17)

4. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel [h.164 241/m.780 855]: Eseri üzerinde makalenin sonunda durulacaktır.

5. Hennâd b. es-Serî b. Mus’ab et-Temîmî ed-Dârimî [ö. h.243/m.857]: “Kitâbü’z-zühd” isimli büyük bir eseri olduğuna, kaynaklarda özellikle dikkat çekiliyor. (18)

6. İbrahim b. el-Cüneyd [ö. h.260/m.673]: Hatib el-Bağdadî, “Zühd ve Rakâik”e dair eserleri olduğunu söylemektedir. (19)

7. Ubeydullah b. Abdülkerim b. Yezîd el-Kureşî Ebû Zür’a er-Râzi [ö. h.264/m.877) (20)

8. Ebû Davud Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî (h.202 275/ m.817 888] (21)

9. Muhammed b. İdris İbn Münzir el-Hanzalî Ebû Hatim er-Râzî [h.l95 277/m.810 830] (22)

10. Ebû Bekir Ubeydullah b. Muhammed b. Ubeyd İbn Ebi’d-Dünyâ [h.208 281/m.823 894]: Eserinin ismi “Kitabü’z-Zühd-ü Mâlik b. Dinâr”dır. (23) Bu eserinin yazma bir nüshasının [İstanbul, III. Ahmed Ktb., no.: 591] mevcut olduğu, sayfa adenin ise 126 olduğu belirtilmektedir. (24)

11. Ebû’n-Nasr Muhammed b. Mesûd el-Ayâşî: “Kitâbuz-zühd” adlı bir eserinin olduğu ve kendisinin bir Şîa âlimi olduğu İbn Nedim tarafından kaydedilmektedir. (25)

12. Utbe b. Gulâm: “Risâle fi’z-zühd” adlı eseri olduğu, yine İbn Nedim tarafından zikredilmektedir. (26)

b. h. IIIncü asırda Câmi’ ve Musannef ve daha başka bir bölüm halinde “Kitâbü’z-zühd”e yer veren eserler:

1. Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nafi es-Sânânî [h.124 211 /m.741 826] “el-Musannef” adlı eserinde “Bâbu zühdü’l-enbiyâ”, “Bâbu zühdü’s-sahâbe” ve “Bâbu halki’l-kafa ve’z-zühd” isminde bâblar açmıştır. İlk bâbda altı rivâyet; ikincisinde yedi rivayet; sonuncusunda ise iki rivâyet zikretmiştir. (27)

2. Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrahim el-Absî [ö. h.235/m.849]: “Kitabü’l-musannef fi’l-ehadîs ve’l-âsâr” adlı muazzam eserinde “Kitâbü’z-zühd” adlı müstakil bir bölüm açmıştır. Peygamberlerin, sahabe ve tabiûnun zühde dair söz ve davranışlarına bu bölümde yer vermiştir. Toplam “1506” rivâyet vardır. (28)

3. Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû’l-Hasen İsmail el-Cûfî el-Buhârî [h.l94&256/m.8069 869]: “el-Câmîu’s-sahîh” adlı meşhur eserinde zühde dair rivâyetleri “Kitabü’r-rikâk” başlığı altında bir bölümde toplamıştır. Eserinin “81 nci” bölümüdür. “53” bâbtan oluşmaktadır. İlk bâbı “Sıhhat ve boş vaktin” kıymetine dairdir. Toplam “168” rivâyet vardır. (29)

4. Ebû’l-Hasen Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûri [h.206 261/m.821 874] Müslim’de “es-Sahih”inde, “Zühde dair rivayetler”, “Kitâbü’z-zühd ve’r-rakâik” başlığı ile bir bölüm halinde toplamıştır. Eserin “53ncü” bölümüdür. “15” bâbdan oluşmaktadır. İlk hadisi Ebû Hureyre (ra)’nin rivâyet ettiği; “Dünya mü’minin zindanı, kafirin ise cennetidir” şeklindeki hadistir. Bu bölüm toplam “75” haberi ihtiva etmektedir. (30)

5. Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî (İbn Mâce) [h.207 275/m.822 888]: “es-Sünen” adlı eserinde, “Kitâ-bü’z-zühd” başlığı ile bir bolüm açmıştır. Eserin “37nci” bölümüdür. “37” bâbdan teşekkül etmektedir. Ebû Zer el-Ğıfâri (ra)’nin rivâyet ettiği, Rasûlullah (sav)’ın zühdü tarif eden bir hadisiyle başlamaktadır. Hadisin bir bölümü şöyledir: “Dünyada zühd, helâlı haram edinmek veya malı mülkü terketmek değildir. Asıl zühd, kendi elinde olana, Allah’ın kudretinde olandan daha fazla güvenmemendir…” Bu bölümde “241” haber yer almaktadır. (31)

6. Ebû İsa Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî [h-209 279/m.824 892]: “el-Câmiu’s-Sahih” veya “es-Sünen” diye bilinen eserinde, Tirmizî de “Kitâbü’z-zühd” başlığı ile bir bölüm ayırmıştır. Eserin “37nci” bölümüdür. “64” bâbdan oluşmaktadır. İlk bâb ve ilk hadis, Buhârî’de olduğu gibi, “Sıhhat ve boş vaktin kıymeti”ne dikkat çeken hadistir. Hadisi İbn Abbas (ra) rivâyet etmektedir. Bölümün son hadisi ise Hz. Âişe (ra)’nın, Hz. Muaviye (ra)’ye tavsiyelerini içeren bir mektupla ilgilidir. Bölüm “111” rivâyeti ihtiva etmektedir. (32)

7. Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe el-Kûfî [h.213 273/m.828 889]: “Uyûnu’l-Ahbâr” adlı “10” bölümden meydana gelen eserinin bir bölümünü “Kitâbü’z-zühd” teşkil etmektedir. (33) İbn Kuteybe’nin bu eseri 1927’de Dâru’l-kutubi’l-Mısriyye” tarafından basılmıştır. (34)

h. Dördüncü Asır:

1. Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ahmed [h.257 338/m. 870 949]: Eserinin adı ”Kitabü’l-hadîs fi’z-zühd”dür. (35)

2. Ebû Ahmed Muhammed b. Ahmed b. İbrahim b. Süleyman el-İsbahânî [hb269 343/m.882 954]: Eserinin adı “Kitabu’r-rakâik”tir. (36)

3. Ebû Ahmed Muhammed b. Ahmed b. Şuayb eş-Şuaybî en-Neysâbûri [ö. h.357/m.967]: Zühde dair bir eserinin olup, 40’tan fazla cüzden teşekkül ettiğini, el-A’zamî “el-Cevâhiru’l-Muziyye ve Keş fü’z-Zünûn”dan naklediyor. (37)

4. Ebû Bekir Muhammed b. el-Hüseyin b. Abdullah el-Bağdâdî el-Âcurî [ö. h.360/m.970]: el-A’zamî “Keşfü’z-Zünûn”a istinaden, el-Âcûri’nin zühde dair bir eseri olduğunu nakletmektedir. (38)

5. Ebû Ubeydullah Muhammed b, İmrân b. Mûsâ b. Said b. Abdullah el-Merzubânî [h.297 384/m.909 994]: Eserinin adı “Kitâbü’z-zühd ve ahbârü’z-zühhâd”dır. “200” varak olduğu kaydedilmektedir. (39)

6. (İbn Şahin) Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osman b. Ahmed el-Bağdâdî [h.297 385/m.909 995]: “Kitâbü’z-zühd” adlı yüz cüzlük bir eserinin olduğu kendisinden nakledilmektedir. (40)

7. Ebû’l-Kasım Halef b. el-Kasım b. Sehl el-Endelûsî İbnü’d-Debbâğ [h.325 393/m.938 1002] (41)

8. Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Hamdeveyh b. Nuaym ed-Dabbî en-Neysâbûri [h.321 405/m.933 1014]: Hakim, Buhâri ve Müslim’in Sahîh’leri üzerine yazmış olduğu “el-

————

* 1. İbn Abdilberr, Câmi-u beyâni’l-ilm, s.127. Kettâni, Risâletü’l-mustatrafa,s.4; Talat Koçyiğit. Hadis Tarihi, s.201.
* 2. Koçyiğit, age, s.208.
* 3. ez-Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, c.l, s.216; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, c.l, s.251.
* 4. İbn Nedim, Kitabü’I-fihrist, s.282.
* 5. ez-Zehebî, age, c.l. s.275.
* 6. el-Fihrist, s.284.
* 7. Kettânî, age, s.51.
* 8. İbnü’l-Mübarek, Kitâbü’z-zühd ve’r-rekâik, thk. Habiburrahman el-A’zamî, ty., Beyrut
* 9. ez-Zehebî, age, 8:1, s.289,
* 10. el-Fihrist, s.282; ez-Zehebî, age, c.l, s.315.
* 11. Yusuf Abdurrahman el-Maraşlı, İlm-ü fehreseti’l-hadis, s.6l.
* 12. ez-Zehebî, Age, c.l, s.42; İbnu’l-İmâd, age. c.2, s.27.
* 13. el-A’zamî, age, s.15.
* 14. el-Fihrist, s.235
* 15. İbnü’l-İmâd, age, c.2, s.59.
* 16. İbnü’l-İmâd, age, c.2, s.80.
* 17. el-A‘zamî, age, s.15.
* 18. ez-Zehebî, age, c.2, s.507; İbnü’l-İmâd, age. c.2. s.104; el-Kettânî, age, s.51.
* 19. el-A’zamî, age. s.15.
* 20. Koçyiğit, age. s.263.
* 21. el-A’zamî, age, s.15.
* 22. Koçyiğit, age. s.264.
* 23. el-Fihrist, s.235.
* 24. el-A’zamî, age, s.15.
* 25. el-Fihist, s.245.
* 26. el-Fihrist, s.236.
* 27.  Abdürrezzak, el-Musannef, c.11, s.308, 310, 453.
* 28. İbn Ebi Şeyhe, el-Musannef,  c.7, s.65-246.
* 29. Buhârî, es-Sahîh, c.7. s.169.
* 30. Müslim, es-Sahîh, c.3, s.2273. [Müslim’de olduğu halde mevzuat kitaplarında yer atan hadislerden bir tanesi de budur. Hadisin uydurma olduğunu, gerekçesini belirtmeksizin es-Sağânî Mevzuat’ında (s.13) zikretmektedir. Bu kanaati âlimlerce şiddetle eleştirilmiştir. Hadis, aynı zamanda Tirmizî ve İbn Mâce’nin “Kitibü’z-zühd” bölümlerinde de geçmektedir.]
* 31. İbn Mâce, es-Sünen, c.2, s.1373.
* 32. Tirmizî, es-Sünen, c.4, s.550.
* 33. el-Fihrist, s.85.
* 34. İbn Kuteybe, el-Maarif, thk. Servet Ukkûse, Mukaddime, s.53
* 35. el-Fihrist, s.337; İbnü’1-İmâd, age, c.2, s.347.
* 36. ez-Zehebî, age, c.3, s.387; İbnü’l-İmâd, age, c.2, s.980.
* 37. el-A’zamî, age, s.15.
* 38. el-Fihrist, s.148; İbnü’l-İmâd, age, c.3, s.111.
* 39. ez-Zehebî, age, c.3, s.987.
* 40. ez-Zehebî, age, c.3, s.1025.
* 41. Hâkim, el-Müstedrek, c.4, s.306.