Birazoku

Benim yapabildiğim, yaptığımı umduğum, son soluğuma değin yapacağım –ki önümde uzun bir zaman yok, biliyorum– bu birtakım şeylerin yaklaşmakta olduğu duygusunu yaşamak ve yaşatmak. Her zaman felaketleri düşünmemek gerek. En korkunç acılardan sonra tüm bu yaşadıklarımız, olağanüstü güzellikte bir yaşama dönüşebilir. ABİDİN DİNO Kısa Hayat Öyküm’de, resimleri, desenleri, karikatürleri, heykelleri, öyküleri, denemeleri ve tüm bir yaşamıyla bize hep sanatın ve yaşamın ne olduğunu göstermiş olan Abidin Dino’nun yaşamöyküsü yer alıyor. Kendi kaleminden, kendi ağzından. Abidin Dino’nun sürprizler ve güzelliklerle dolu yaşam serüveni, yalnızca tümüyle kendine özgü, gerçek bir sanat insanının yaşadıklarını birinci elden dile getirmekle kalmıyor, aynı zamanda XX. yüzyıl boyunca Türkiye’de ve dünyada sanat ve politika alanlarında yaşananlara da tanıklık ediyor.

*
ABİDİN DİNO, 1913’te İstanbul’da doğdu. Çocukluğu, İsviçre ve Fransa’da geçti. 1925’te ailesiyle birlikte döndüğü İstanbul’da, Robert Kolej’deki öğrenimini yarıda bırakarak resim, karikatür ve edebiyatla uğraşmayı seçti. İlk karikatür ve desenleri 1930’larda Yarın gazetesinde, ilk yazıları Artist dergisinde yayımlandı. Dino, 1933’te, sanatçı arkadaşlarıyla birlikte D Grubu’nun oluşumuna katıldı. 1934’te Atatürk’ün isteğiyle sinema öğrenimi görmek üzere Leningrad’a (Petersburg) gitti. Lenfilm Stüdyoları’nda cumhuriyetin 10. yılında Türkiye’nin Kalbi Ankara filmini gerçekleştiren Sergey Yutkeviç’le çalıştı. Rusya’da Madenciler ve Altın Goller filmlerini çekti. 1937’de Londra ve Paris’e gitti. Paris’te Gertrude Stein, Tristan Tzara ve Pablo Picasso gibi sanatçılarla dostluklar kurdu. 1938’de Türkiye’ye döndükten sonra İstanbul’da Avni Arbaş, Selim Turan, Nuri İyem gibi sonradan Yeniler adıyla anılacak bir grup ressamla birlikte Liman Sergisi’ni düzenledi. Bu dönemde Ses, Yeni Ses, Yeni Edebiyat, Servetifünun-Uyanış ve Yeni Adam dergilerinde yayımlanan yazı ve çizimleriyle yeni bir gerçekçilik kavramı üzerinde durdu. 1941’de İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı’nca sürgüne gönderildi. 1945’e değin Adana’daki Türk Sözü gazetesinde çalıştı; heykel yapmaya başladı. 1952’de Paris’e yerleşti ve yaşamını orada sürdürdü. Paris’teki yaşamı boyunca Türk kültürüyle bağlantısını koparmadan ve Avrupa’daki güncel sanat gelişmelerini, yeni eğilimleri izleyerek özgün bir çizgi oluşturdu. Resimleri, dünyanın dört bir yanında resmî ve özel koleksiyonlarda yer alan Dino, aralarında Pertev Naili Boratav’ın Türk Masalları, Nâzım Hikmet’in Kuvâyi Milliye Destanı ve Yaşar Kemal’in Deniz Küstü adlı yapıtlarının da bulunduğu pek çok kitabı resimledi. 1993’te Paris’te öldü.

*

İÇİNDEKİLER

Sunu ……………………………………………………………………………11
ÇOCUKLUK ANILARI ………………………………………………….15
Cenevre …………………………………………………………………..17
Abidin Paşa ………………………………………………………………24
Annem Saffet Hanım …………………………………………………27
Babam Rasih Dino …………………………………………………….29
Çocukluk …………………………………………………………………33
Kardeşlerim Ali, Arif, Ahmet ve Leyla Abla …………………..39
Arif Ağabeyim ………………………………………………………….42
YAŞ 77 ABİDİN DİNO ANDRÉ VELTER’E HAYATINI
ANLATIYOR …………………………………………………………..55

Sunu

Yanılmıyorsam 1985 yılıydı. Abidin’e bir öneride bulundum: kendi ağzından özyaşamöyküsünü yazmak. Karar verdik, Dinoların her yaz gittikleri, Fransa’nın güneyindeki köylerden birine ben de gidecek, her gün belli saatlerde ses alma aygıtını çalıştırıp karşılıklı konuşacaktık. Daha sonra bu konuşmalarımız kâğıda dökülecek ve Abidin’in onayına sunulacaktı. Birçok ünlünün özyaşamöykülerinin böylesi bir işbirliği sonucunda ortaya çıktığını, Abidin de ben de biliyorduk. Benim bildiğim bir şey daha vardı: Abidin’in, yaşamöyküsünü yazmak için, benim kalemime hiç mi hiç gereksinimi olmadığı. Abidin, Türkçede olsun, Fransızcada olsun, meramını dile getirmekte güçlük çeken biri değildi. Tam tersine, her iki dilde de yazan ve her iki dilde de, kendine özgü üslubu olan bir sanatçı, daha açık bir deyişle, gerçek bir yazardı. Eğer Abidin’e, özyaşamöyküsü konusunda kalemimi ödünç vermek gibi bir cesareti kendimde gördümse bunun tek bir nedeni vardı: Abidin’in, o çocukluğunda başlayan zengin yaşamını kaleme alacak zamana sahip olmayışı. Benim kendisine olan saygım ve sevgim, onun bana yıllar boyunca gösterdiği güven, bu tür bir ortak çalışma için yeterli gibi görünmüştü bana. Bir tek koşul ileri sürdüm. Soracağım her soruyu yanıtlayacaktı. Ama konuşmamız yazıya döküldüğünde neyin yayımlanıp neyin yayımlanmayacağına tabii kendisi karar verecekti. Bu koşulumu söylediğimde Abidin, bir an, çok kısa bir an duraksadı. Sonra kabullenir gibi göründü. O güne değin, hiç konuşmadığımız konulara değineceğimizi, böylesi bir çalışma içinde bunun kaçınılmaz olduğunu mu sezip duraksamıştı?

Kuşkusuz, kişisel, özel hayatına ilişkin soruların söz konusu olmayacağını biliyordu. Kendisine, eğer bu tasarıyı gerçekleştirirsek yayımlanmasını çok uzak bir tarihe bırakabileceğimizi söyledim. Bu tarihi kendisi belirleyebilirdi. Yaşarken ya da öldükten sonra. Benim için önemli olan, “çağının bir tanığı” olarak Abidin’in yaşadıklarıydı. Abidin gibi, cömert bir insan, yaşadıklarını kendine saklayamazdı. Benim rolüm, eğer deyiş yerindeyse, yalnızca bir yazmanlık olacaktı. İlk ve kuşkusuz son kez, böylesi bir yazmanlığa kendi isteğimle aday oluyordum. Anlaştık. Hatta o yaz için sözleştik bile. Ama ben, niçin saklayayım, o küçük, bir anlık duraksama dolayısıyla olsa gerek, bu tasarının hiçbir zaman gerçekleşmeyeceğini o anda anlamıştım.

Neden? Buna, kısa ve kesin bir yanıt vermem olanaksız. Sanırım, önerim Abidin’e sıcak gelmişti. Onu duraksatan, ileri sürdüğüm o tek koşuldu: tüm soruları yanıtlaması. Abidin’in, kuşkusuz korkacağı bir şey yoktu, kalmamıştı. Ama sözünü etmek istemediği, unuttuğu, unutmak istediği olaylar, kişiler, ilişkiler olabilirdi. Benim bunları bilmem söz konusu olamazdı. Dolayısıyla bilmeden, kabuk tutmuş bir yarayı, belleğinin derinliklerine gömülmüş bir olayı, unutulmuş bir adı, bir insanı, onun yaşamına yeniden sokmuş olacaktım. Bu açıklamamda tümüyle yanılıyor olabilirim. Ama sanmıyorum. Yine de Abidin bu tasarıyla uzun bir süre ilgilendi. Şimdi, Abidin’in, bana yazdığı mektuplara göz attığımda, zaman zaman bu konuya değindiğini görüyorum.

Daha sonraki yıllarda, Uğur Mumcu, Cumhuriyet’te, yanılmıyorsam, Türk solu için tasarladığı bir dizi söyleşi için, Mehmet Ali Aybar, Behice Boran’la birlikte Abidin’i de düşünmüş ve Paris’e gittiğinde konuyu kendisine açmış. Abidin, bu konuda bana verilmiş sözü olduğunu söyleyip Uğur Mumcu’nun önerisine de olumlu bir yanıt vermemiş. Uğur Mumcu, bir gün telefonda, bana bu görüşmesini aktardığında, kendisine, Abidin’le bir zamanlar böyle ortak bir tasarı geliştirdiğimizi ama aradan birkaç yıl geçtiğini, kaldı ki, benim tasarımla, kendi tasarısının, gerek amaç, gerek kapsam yönünden çok farklı olduğunu, hatta her iki tasarı gerçekleşirse ortaya daha da bütünlüğü olan özyaşamöyküsü çıkacağı inancında olduğumu söyledim. Uğur Mumcu, “Bunları Abidin Bey’e aynen söyler misiniz?” diye sordu. “Tabii,” dedim ve telefonu kapadıktan sonra Abidin’i arayıp Mumcu’ya verdiğim yanıtı aynen yineledim. Abidin “Düşünelim,” dedi. Böylece ne ben gerçekleştirebildim Abidin’in özyaşamöyküsünü dinleyip yazmayı, ne de Uğur Mumcu düşlediği söyleşiyi. Yaşamının son yıllarında anılarını yazmaya başladığını muştulamıştı Abidin bana. “Sana verdiğim sözü tutuyorum, İsviçre, Fransa çocukluk yıllarım bitti, şimdi sıra Türkiye’de,” demişti. Bu arada, 1990 yılında, Fransız ozan, Abidin’in dostu André Velter, Abidin’le Fransız radyosu France Culture için, bu kitabın ikinci bölümünde okuyacağınız uzun söyleşiyi gerçekleştirmeyi başardı.

Abidin’in ölümünden sonra, Paris’te bu söyleşinin bant kayıtlarını okuyunca André Velter’e, Abidin’i bu söyleşiye nasıl “ikna” ettiğini sordum. “Çok zor oldu,” dedi. “Üç ay uğraştım. Bir belge olarak kalması için, çok daha uzun ve ayrıntılı bir söyleşi düşlüyordum. Ama bunu, Abidin’e kabul ettiremedim. Dört saatlik bu söyleşiyle yetinmek zorunda kaldık. Gördüğünüz gibi, birçok can alıcı konunun ayrıntılarına girmek mümkün olmadı.”

Her şeye karşın André Velter’i kutlamak gerek. Abidin’in yaşamından ilginç anları, anıları unutulmaktan kurtarmış. Yukarda, sanat, sanatçı söz konusu olduğunda pek hoşlanmadığım halde “tanık/lık” sözcüğünü kullandım. Bu söyleşi okunduğunda görülecek ki, Abidin, çağının, yaşadığı olağanüstü olayların tanığı olarak konuşmuyor (İnsan kendi kendinin tanığı olabilir mi?). Tıpkı, “Çocukluk Anıları”nda olduğu gibi belleğinde yer etmiş olaylardan, kentlerden, insanlardan söz ediyor bize. O çok sevdiği eylemi bu söyleşide de gerçekleştiriyor: Anılarını paylaşıyor. Bu kitabın o, ne yazık ki yazılamayan Abidin Dino’nun “Gerçek Özyaşamöyküsü”nün bir girişi olarak okunmasını diliyorum.

FERİT EDGÜ Nisan 1995

ÇOCUKLUK ANILARI
Bu bölüm, Abidin Dino’nun zaman zaman
kaleme aldığı, birçoğunu, birçok kez yazdığı
metinlerden “en uygunları” olarak değerlendirip
seçtiklerimden oluşuyor.
F. E.

Cenevre

Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesinden az önce, bütün Rasih Bey ailesi (yani bizim aile), iki üç aylık bir Avrupa seyahatine çıkmış, savaş patladıktan sonra İstanbul’a dönmemiş; anamın kardeşi Cevat Beyler, aşçı, dadı ve hizmetçilerle beraber Cenevre’ye yerleşmişler. Adres: Maison Royale. Quai des Eaux Vives (Krallık Evi, Canlı Sular Rıhtımı), Leman Gölü’nün üstünde. On dört kişiyiz. Zarar yok. Apartman kocaman. Neden Krallık Evi? Orası pek belli değil, ne var ki oturduğumuz evin üst katındaki dairenin tepesinde, kanatları gergin kocaman bir demir kartal var, o hiç sevmediğim. Bir sürü oda var. Şimdi bilemiyorum kaç oda, ama pek çok… Salonları, annemle babam döşemişler; hatırladığım kadarı ile biraz gösterişli şeyler. Hele kocaman tablolar, İsviçre’den o görüntüler… Leman Gölü’nün yağlıboya resimleri var duvarlarda, çok büyük. Salonda, küçük salonda, yemek odasında. Sanki yeterince dağ ve göl yokmuş gibi pencerelerden dışarı bakınca… Yeşil çuhalı kumar masaları. Çeşitli iskambiller. Briç oynamak için küçük “marköz”ler. Kütüphane odasında bir sürü kitap, hayret hepsi döne dolaşa Cenevre Odası’na gelmişler gerisin geriye. Bir sürü misafirin kartviziti. İstanbul’dan getirilmiş tespihler, Beykoz’lar, Dolmabahçe Sarayı’na benzer gümüş bir reçel takımı, Bektaşi taşı, Celâl Paşa’nın, Abidin Paşa’ nın büyük boy bir yağlıboya resmi. İstanbulin giymiş. Sivri sakallı, cin gözlü, kulakları çok büyük. Bir eli (güzel elli Abidin Paşa derlermiş ona Beşiktaşlı hanımlar), “tabure”ye dayalı.

İsviçre’nin kışı başka, yazı başka güzel. Kışın bembeyaz, gıcır gıcır bir kar dünyayı kaplamış; yazın her tarafta alabildiğine yemyeşil otlar, rengârenk çiçekler fışkırır, Leman Gölü ise yaz kış mavi ile yeşil arası. Kışın kaygan olur yamaçlar, tepelerden göle doğru tahta kızaklarla hızlı inişler yapılır, karlarda yuvarlanılır.

Babam Cenevre’ye dönüp uzunca kalışlarında, bilhassa yazın yandan çarklı beyaz bir vapurla, Lozan’a, Montreaux’ye gidilir, büyük otel “tatili” yapılırdı. Montreaux’nün dağ tepesinde, dikey tırmanış vagonlarıyla (füniküler) ulaşılan Territe Yaylası’nda büyük oteller “bizimkilere benzer” insanlarla doluydu: Rusya’dan, İspanya’dan, İtalya’dan, Hindistan’dan, Yunanistan’dan, Arabistan’dan gelip Avrupa’ya yerleşmişler.

Kocaman kenarlı şapkaları, dantel ve tülü bol, dekolteleri iki göğsün birleştiği yere kadar inen ipekli elbiseleri içinde, uzun eldivenleri dirseğe kadar, hepsi de baygın ve bezgin bakışlı kadınlar… Mösyölerse, sert yakalı, koyu kostümlü, açık renk yelekli; tek gözlüklüler bol olduğu gibi, kravatlarına iri bir inci takanlar da az değil. Gül kokusundan geçilmez bahçelerde. Orada meyve ağaçları çiçeğe vurmuştur, büyük otelde orkestra duygusal melodiler çalar pes perdeden. Sonraları, filmlerde görebileceğimiz, Fellini ile Visconti karması bir görünüş. Hepsi iyi, hepsi güzel de, bu parlak görüntünün arkasında bir felaketin var olduğunu sezinlemekte gecikmiyorum.

Biraz karışık da olsa, durumu az buçuk anlıyor olmalıyım. İsviçre, daha doğrusu Cenevre, korkunç bir fırtınanın ortasında bir sal, bir sığınak. Çepeçevre ölesiye bir dünya savaşı sürüyor. Oluk oluk kanların aktığı, bu Birinci Dünya Boğazlaşması’nda, Türkiye, Almanya’dan yana ve felaketten felakete sürükleniyor. Büyük salonda, küçük salonda, kütüphanede, yemek odasında hep o felaketten konuşuluyor alçak kademeli seslerle; sanki yan odada bir ölü yatıyormuş gibi… Belki pek açık değil bütün bunlar çocuk kafamda, öyle de olsa…

Gazete ve dergi fotoğraflarında da görüyorum, evde ve sokakta, ne çirkin cesetler, çamurlara batmış askerler, kara haberler…

Birinci Dünya Savaşı dünyayı allak bullak ededursun, İsviçre tarafsız. İsviçreliler yurtsever, iri köylüler dağ yamaçlarında, kentlerde saatçi ya da bankacı. Adım başında bir banka, bir saatçi. Üçgen Toblerone çikolatası. Kartpostallarda gölde kuğu kuşları, kırmızı zemin üstünde beyaz haç, göle dökülen minare boyu fıskiye….