Birazoku

“İbn Haldun’un kahr-tagallüb’ün hükm’ü doğurduğunu ve Mülk-Devlet’in hükm ile var olduğunun teorik konumunu gerçekleştirişinden beridir, hele 20. yüzyılda, düşünür, hep, –yukarıda kısaca hatırlattığımız üzere– devrevî gidiş nazariyatçısı olarak, ya da organizmacı nazariyatçı şeklinde, tabiî en koyu biçimde de, devrevî’ci ve organizmacı olarak saptırılmaya çalışılmıştır.”

İbn Haldun, 14. yüzyılda modern sosyolojinin ve tarihçiliğin, hatta iktisat biliminin öncülerinden olduğu ileri sürülen, devlet ve siyaset teorisinde Machiavelli’ye “eş koşulan” bir düşünür. Ümit Hassan’ın, İbn Haldun’un büyük klasiği Mukaddime’sinin özütünü çıkardığı bu eseri de, çağdaş literatürde bir klasiktir. Hassan, Mukaddime’yi ve onun kilit kavramlarını, hadariler (yerleşikler)-bedeviler çelişkisini, toplumsal birlik bağını anlatan asabiyye’yi, zevkli üslûbuyla, eleştirel bir analize tabi tutar. Kitabı, bütüncül bir sosyal teori tartışmasına vesile eder. Mukaddime’yi esas olarak, devletin, tahakkümün, sınıfların oluşumunun kadim tarihi açısından ele alır. Orada devletlerin yozlaşma döngüsüne bakarken, zulmün tarihsel kurumlaşmasını izliyoruzdur bir yandan da.

“Kitap, İbn Haldun’un özgün metodolojisi ve siyaset bilimine katkıları üzerinde durmakta, ama aynı zamanda bir İbn Haldun kültünün oluşmasına da karşı çıkmakta, 14. yüzyılın düşünürünü sosyal bilimlerin, felsefenin, eleştirel düşüncenin kaynağı ve ufku olarak görmeyi reddetmekteydi.”
HAMİT BOZARSLAN

İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR ÜZERİNE AÇIKLAMA…………………………………………………………………….9
ŞÜKRÂNİYYET…………………………………………………………………………………………………………………11
SUNUŞ · Hamit Bozarslan…………………………………………………………………………………………….13
SUNUŞ / HASBİHAL……………………………………………………………………………………………………….53
GİRİŞ ……………………………………………………………………………………………………………………………………….55
1 İBN HALDUN MUKADDIME’SININ
İNCELENMESİNDE BÜTÜNSELLİK SORUNU
VE MEVCUT YAKLAŞIMLAR…………………………………………………………………………….59
İbn Haldun düşüncesine yaklaşımda bütünsellik sorunu………….59
Konum………………………………………………………………………………………………………………………59
Örnekler…………………………………………………………………………………………………………………..64
Bilim dalları açısından tanımlar………………………………………………………….64
Kıyas ve benzetmeler…………………………………………………………………………………69
Mukaddime üzerine yapılan incelemelerde
mevcut yaklaşımlar ……………………………………………………………………………………………….80
Konum………………………………………………………………………………………………………………………80
Sergileme…………………………………………………………………………………………………………………83
İslâm’da felsefeye “sonuç” ……………………………………………………………………….83
Tarih felsefesi ve metodunun bağımsız incelenmesi …………………..85
Tarihin güdücü gücünün belirlenmesi………………………………………………87
Medeniyetin “summa”sı……………………………………………………………………………88
İslâm teolojisinin aksiyomları üzerinde analiz……………………………..91
Rölativist bir reterminizm……………………………………………………………………….94
Geleneksel felsefenin gerçek takipçiliği……………………………………………96
Diyalektik kavrayış…………………………………………………………………………………….99
Sünnî görüş ile objektif siyasî gelişimin uzlaştırılması………….100
Sorunlar……………………………………………………………………………………………………………….. 103
Genel kategoriler……………………………………………………………………………………… 103
Orijinallik ve din temeli………………………………………………………………………..106
Orijinallik ve felsefe temeli………………………………………………………………….108
Metodun vurgulanması…………………………………………………………………………..110
İçeriğin vurgulanması……………………………………………………………………………. 113
2 İBN HALDUN METODU …………………………………………………………………………………..121
Giriş: İbn Haldun’a kadar İslâm’da din-felsefe karşıtlığı,
düşünce geleneği ve bilim kapısı………………………………………………………………..121
Düşünce-davranış muhalefetinin kökenleri…………………………………………121
İslâm’da düşünce karşıtlıklarının iç ilişkileri……………………………..121
İnanç sisteminin nitelik değişimi ……………………………………………………..123
Davranışa açık doktriner muhalefet…………………………………………………124
Din-felsefe ikilemi açısından gelişim odakları…………………………………..126
Okullar…………………………………………………………………………………………………………..126
Felsefe …………………………………………………………………………………………………………… 131
Felsefenin doruğu …………………………………………………………………………………….133
İbn Haldun’un metodunun öncülleri………………………………………………………. 140
Bilimlerin bölümlenişi: Rasyonalizme giden yol………………………………. 140
Nakil-akıl ayırımı…………………………………………………………………………………….. 140
Naklî ilimlerin niteliği…………………………………………………………………………… 146
Aklî ilimlerin niteliği………………………………………………………………………………155
Gerçekçilik biçiminde rasyonalizm…………………………………………………………. 160
Sırf aklın yeterliğine reddiye……………………………………………………………….160
Tarihsel kaynakların eleştirisinde gerçekçilik…………………………… 163
İbn Haldun’un metodunun esasları…………………………………………………………. 167
Sebep-sonuç dinamiği ve determinizm…………………………………………………… 167
Sosyal-siyasal olayların kanunluluklarının
araştırılmasına yönelik kavrayış………………………………………………………. 167
Sosyal-siyasal gerçekliğin açıklanması hedefi……………………………..172
Tabiatta diyalektik süreç………………………………………………………………………………..174
Varlıkların gelişimi…………………………………………………………………………………..174
İnsanı yaratan gelişim……………………………………………………………………………..176
Toplumların ve sosyal olayların tarihinde diyalektik süreç…………..179
Tarihin konusu……………………………………………………………………………………………179
Sosyal hayatın temelleri ve uzantıları ……………………………………………. 181
Sosyal gelişimin ve kültürel ögelerin maddi temelinin tahlili……… 182
Kanunlulukların maddi temellere dayalı yorumu…………………….. 182
Toplum biçimlerinin farklılığının maddeci yorumu…………………188
Ekonomik ilişkilerin temel yapı olarak alınışı…………………………………… 191
Üretim tarzı………………………………………………………………………………………………… 191
İşbölümü………………………………………………………………………………………………………. 195
Üretim temeli ve emek……………………………………………………………………………198
Siyaset teorisine geçiş: Üretim tarzlarının özel anlamları……………203
Değerlendirme…………………………………………………………………………………………………………207
Genel değerlendirme……………………………………………………………………………………….207
Sonuçları sınama: “İlm-i kimya” örneği……………………………………………….. 211
Özel değerlendirme: Mukaddime’de
siyasal gerçekliğe yöneliş……………………………………………………………………………….214
3 İBN HALDUN’UN SİYASET TEORİSİNDE
İNSAN FAKTÖRÜ: ASABIYYET KAVRAMI…………………………………………….217
Asabiyyet Kavramının İşlerlik Gösterdiği Platform……………………..217
Asabiyyet kavramının ele alınışındaki
tikel yaklaşımların durumu………………………………………………………………………….217
Barbarlık ve uygarlık: Özellikle barbarlık…………………………………………….220
Bedevilik ve hadarîlik: Özellikle bedevilik……………………………………………232
Asabiyyet kavramının içeriği……………………………………………………………………….238
Kolektif aksiyon niteliği ………………………………………………………………………………..238
Değişik kaynaklı biçimlenmelerinde
aynı gücün oluşması……………………………………………………………………………………….240
Sosyal anlamı ve ekonomik temeli…………………………………………………………….244
Asabiyyetin siyasal sürecin
gelişme ve değişmesindeki rolü…………………………………………………………………..252
Siyasal güç olarak asabiyyet: İktidar’ın sağlanışı…………………………….252
Siyasal örgütlenme biçimlerinin oluşmasında
asabiyyet: Riyaset-hükümdarlık ayırımı ve otorite …………………………..255
4 İBN HALDUN’UN SİYASET TEORİSİNDE ÖRGÜT:
MÜLK KAVRAMI…………………………………………………………………………………………………..265
Giriş: Uygarlık-siyasal örgütlenme ilişkisine
teorik yaklaşım………………………………………………………………………………………………………265
Genel konum……………………………………………………………………………………………………….265
İslâm………………………………………………………………………………………………………………………. 271
Mülk kavramının İbn Haldun’un
düşünce bütünü içerisinde belirlenişi…………………………………………………….280
Asabiyyet ve ekonomi “kurucu” güçleri…………………………………………………280
Uygarlık-yerleşiklik platformu……………………………………………………………………283
Uygarlık-yerleşiklik ilişkisi………………………………………………………………….283
Yerleşme birimlerinin değişimi………………………………………………………….286
Mülk kavramının esasları………………………………………………………………………………294
Mâhiyyeti ve genel nitelikleri……………………………………………………………………..294
Terim………………………………………………………………………………………………………………294
Gerçekleşme koşulları……………………………………………………………………………296
Egemenlik-siyasal iktidar ilişkisi açısından biçimlenişi…………298
Ayırıcı Özellikleri ve Çeşitleri……………………………………………………………………304
Konum……………………………………………………………………………………………………………304
Halîfelik-mülk ayırımına göre belirlenişi………………………………………306
Çeşitleri ve siyasal boyutları………………………………………………………………..311
Gelişim ve değişimi…………………………………………………………………………………………. 315
Konum…………………………………………………………………………………………………………… 315
Aşamalar……………………………………………………………………………………………………….317
Bürokrasi………………………………………………………………………………………………………325
“Hâcib” örneği…………………………………………………………………………………………… 331
DEĞERLENDİRME………………………………………………………………………………………………………..337
EK
MUKADDIME’YE DÂIR VE SÂIR – SUNUŞ…………………………………………………….345
‘İkincil’ İbn Haldunculuğa reddiye …………………………………………………………..347
Mülk-Devlet dedik ya, iş’in ‘öz’üne bakmak lâzım gelir…………….354
İbn Haldun’la birlikte nereden nereye… ……………………………………………….360
Şimdi durum nedir?…………………………………………………………………………………………….363
Nereye geldik? …………………………………………………………………………………………………………366
1884 (1891) birikimi…………………………………………………………………………………………..377
Karşı-örgütleniş: Dün ve bugün………………………………………………………………….385
‘İbn Haldun ve ‘İslâm ile Batı’………………………………………………………………………387
KAYNAKÇA………………………………………………………………………………………………………………………….397
DİZİN……………………………………………………………………………………………………………………………………..409

KISALTMALAR ÜZERİNE AÇIKLAMA

1. Yararlanılan Mukaddime çevirileri için aşağıda belirtilen kısaltmalar kullanılmıştır: MSU, I (II, III) M[ukaddime] SU[Süleyman Uludağ]: çevirisi: İbn Haldun, Mukaddime, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, 2 cilt, Dördüncü basım (Gözden geçirilmiş yeni basım), Dergâh Yayınları, İstanbul 2005 (1. basım 1982). MU, I (II, III) M[ukaddime] U[gan çevirisi]: İbn Haldun, Mukaddime, çeviren: Zâkir Kadiri Ugan, 3 cilt, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları Şark-İslâm Klasikleri: 25, 2. basım, İstanbul, 1968-1970 (1. baskı 1954-1957). MR, I (II, III) M[ukaddime] R[osenthal çevirisi]: Ibn Khaldûn, The Muqaddimah: An Introduction to History, çev. Franz Rosenthal, 3 cilt, Routledge-Kegan Paul, Londra, 1967 (1. basım 1958). 2. Çalışmamızda atıfta bulunulan bütün eserlerin dipnotlarında ilk zikredilişinde kısaltma yapılmamış, eser hakkındaki referans bilgisi tam olarak verilmiştir. 3. Çalışmamızda atıfta bulunulan eserlerden bazıları yazar adıyla kısaltılmıştır. Yazar adıyla kısaltılan bu eserlerin çalışmamızın değişik başlıklarında ilk zikredilişlerinde eser adı da belirtilmiştir. 4. Sınırlı sayıda atıf yapılan eserler için ve aynı yazarın birden çok eserine atıf yapılması halinde yazar adıyla birlikte eser adı da belirtilmiştir.

ŞÜKRÂNİYYET*

Bilgisi, bilinci, içtenliği ve sabrı ile bu kitabın yeniden gün ışığına çıkmasında en büyük pay, mesâî arkadaşım Gülsün Başarı’ya âittir.

* * *

Doğu Batı Yayınları yönetimine, değerli editörlerine, yürekten teşekkür ederim. Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler’in yayımlanmasından sonra, gösterdikleri aynı anlayış için borçlu kalma hissiyâtımız dâimiyyet kazandı.

SUNUŞ

Hamit Bozarslan

Tanıl Bora, büyük bir nezaket göstererek Ümit Hassan’ın toplu eserlerinin bu cildine bir sunuş yazmamı önerdiğinde hemen kabul ettim. Bunun ilk nedeni, Hassan’ın kitabının 1980’lerin başında İbn Haldun üzerine okuduğum ilk kitap olmasıydı. Aynı şekilde, İbn Haldun’u da ilk kez Hassan’ın büyük bir minnetle yâd ettiği Süleyman Uludağ tercümesinden okumuştum. Bu “Giriş” sayesinde bu karanlık yıllarda yeni entelektüel arayışları mümkün kılan bu iki simanın önemini hatırlatabileceğimi düşündüm.

İkinci neden ise, bir İbn Haldun uzmanı olmamı mümkün kılabilecek bilgi ve birikimden oldukça uzak olmama rağmen, bu düşünürle son dönemlerde yeniden ilgilenmemdi. Gerçi İbn Haldun Ortadoğu üzerine araştırmacıların uzun yıllardır kullandığı bir referanstı. Suudi Arabistan’ın kuruluşu ya da 1960’larda mezhebi azınlıklardan gelen kadroların Irak ve Suriye Baas Partileri üzerinde uzun erimli bir hâkimiyet kurmaları gibi konularla uğraşan araştırmacıların bir kısmı, esin kaynaklarını doğal olarak İbn Haldun’da bulmaktaydılar. Ama meslekdaşım ve dostum, İslâm imparatorluklarının tarihçisi Gabriel Martinez-Gros ile ortak mesai halinde bir “deneme yazarı” olarak İbn Haldun okumalarına yeniden dönmem 2000-2010’ların koşullarıyla ilgiliydi. Martinez-Gros 2006’da ölümünün 600. yılı vesilesiyle, İbn Haldun okumalarını tümüyle yenileyen önemli bir eser hazırlamıştı.2 11 Eylül saldırıları ve marjlardan gelen bir radikalizmin “merkez”i sarsan tesirleri, 2010’lu yıllarda, Arap âlemindeki kalkışmalar, Irak, Suriye, Libya gibi ülkelerde sadece iktidarların değil toplumların da çökmeleri, rejimlerin milisleşerek “eğemenlik sahaları”nı kendi dışlarındaki milislerle paylaşmak zorunda kalmaları, Kidal, Tombuktu, Musul gibi şehirlerin en ufak bir direniş göstermeden Cihadi gruplara teslim olmaları… Gabriel’le sürekli konuştuğumuz konular arasında yer almaktaydı. 2013-2014’te bu tartışmalara üç yıl sürecek bir “İbn Haldun” semineri ile devam etmeye karar verdik. Seminer, İbn Haldun’dan çıkarak hem medeniyetleşme-iktidarlaşma hem de medeniyetsizleşme-çözülme süreçlerini ele almayı amaçlamaktaydı.

Bora’nın önerisini kabul etmemin üçüncü nedeni ise, Rusya’nın Ukrayna’yı işgaliydi. Savaş, 24 Şubat 2022’de, yani “21. yüzyılın anti-demokrasileri” üzerine verdiğim seminerimin ilk seansından iki gün sonra başlamıştı. Daha Rus saldırısına hasrettiğim ikinci seans başlamadan, İbn Haldun, tabir yerindeyse, her zaman davetli olduğunu bilen değerli bir misafir olarak kapımı çaldı; Putin’in, tüm Ukrayna’yı birkaç haftada işgal edebilse bile, savaşı kaybettiğini açıkladı. Düşünür, vakt-i zamanında imparatorluklarını kaybetmiş olan Arapların yeni bir imparatorluk kurma şanslarının bulunmadığını dile getirmekteydi.

….