Birazoku

Pek çok insan ömrünün üçte birini uykuda geçirir ve uyurken de çoğu kere rüya görürler. Rüyaların gerçekliğinden şüphe etmek, İslam dünyası için mümkün değildir. Çünkü Müslümanlar, gözümüzün gördüğü dünya ile manevi dünya arasındaki kopmaz bağın farkındadır. İkisi arasına keskin bir sınır koymazlar; dünya hayatından daha yüksek olan o âlemi nasıl tanımlarlarsa tanımlasınlar, buna ister dünyanın başlangıcından itibaren olacak olan her şeyin; insan aklının anlayamadığı harflerle üzerine yazılı olduğu Levh-i Mahfûz desinler, ister eşyanın aslının yer aldığı ara dünya olan âlem-i misal adını versinler, bu insanlar için rüyada olan şey, o yüksek âlemde önceden kararlaştırılmış olanlardan başka bir şey değildir. Duyusal olmayanın dünyası da insanların gözünün önünde duran, herkesçe görülebilen dünya kadar gerçektir. İslam tasavvufu üzerine yaptığı önemli çalışmalarla dünya çapında büyük bir şöhrete sahip Annemarie Schimmel’in bu kapsamlı monografisi; İslam’da rüyanın mahiyeti, anlamı, konumu ve tarihi üzerine yapılmış en aydınlatıcı çalışmalarından biridir.

İÇİNDEKİLER

Yayıma Hazırlayanın Notu / 11
ÖNSÖZ / 15
I. BÖLÜM / 19
1. GİRİŞ / 19
2. KURAN’DAKİ RÜYALAR VE PEYGAMBERİN RÜYALARI / 22
3. RÜYA TABİRCİLİĞİNİN GELİŞİMİ / 28
4. RÜYA NEDİR? / 41
II. BÖLÜM / 50
1. UYKU VE RÜYA / 50
2. RÜYALARIN TÜRLERİ / 52
3. SÂDIK VE SÂLİH RÜYALARA NASIL ULAŞILIR? / 57
4. KİMLER SÂDIK RÜYALAR GÖREBİLİR? / 65
5. RÜYALARI KİM GÖNDERİR? / 66
6. RÜYA TABİRCİLERİ VE RÜYA TABİRCİLİĞİ / 70
7. RÜYAYI GÖRENLE RÜYAYI TABİR EDEN ARASINDAKİ İLİŞKİ / 78
8. RÜYA TABİRİ TÜRLERİ / 92
9. RÜYADAKİ BAHÇELER, AĞAÇLAR VE ÇİÇEKLER / 100
10. ATEŞ VE SU / 108
11. GÜNEŞ, AY VE YILDIZLAR / 110
12. BESİN MADDELERİ / 112
13. RÜYADAKİ HAYVANLAR / 114
14. RÜYADAKİ İNSAN / 128
15. GÜNÜMÜZ TÜRK RÜYA TABİRCİLİĞİNDEN ÖRNEKLER / 135
III. BÖLÜM / 140
1. SÂDIK RÜYALAR / 140
2. BAHANE OLARAK RÜYALAR / 142
3. RÜYANIN SONRASINDAKİ GÖRÜNÜR İŞARETLER / 145
4. BİRDEN ÇOK KİŞİNİN AYNI RÜYAYI GÖRMESİ / 151
5. ÜÇ KEZ YİNELENEN RÜYALAR / 159
6. RÜYALAR YOLUYLA ÖĞRENMEK / 170
7. YENİ ESERLER İÇİN ESİN KAYNAĞI / 173
8. RÜYA YOLUYLA HİDAYETE ERME / 177
9. SAĞLIK VE HASTALIK / 184
10. YANLIŞ BESLENMENİN SONUCU OLAN RÜYALAR / 192
IV. BÖLÜM / 195
1. KADINLAR VE RÜYA / 195
2. KADINLARLA İLGİLİ OLUMLU RÜYALAR / 201
3. DOĞUM ÖNCESİ KEHANETLER / 211
V. BÖLÜM / 217
1. DİNSEL KONULAR / 217
2. RÜYADA KURAN GÖRMEK / 226
3. RÜYADA ALLAH’I GÖRMEK / 237
4. RÜYADA İBLİS’İ GÖRMEK / 257
VI. BÖLÜM / 262
1. SÛFİLER RÜYALARINDA NELER GÖRÜRLER? / 262
2. ÇEŞİTLİ TARİKATLARDA RÜYALAR / 272
3. BAĞDATLI İKİ SÛFİNİN RÜYALARI: ŞİBLİ VE HALLAC / 280
4. ŞA¢RÂNÎ’NİN RÜYALARI / 285
VII. BÖLÜM / 293
1. AHİRETE HAZIRLANMAK / 293
2. ÖLÜM UYARILARI VE ÖLMÜŞLERLE KONUŞMAK / 306
3. ÖLMÜŞLER İLE YAŞAYANLARIN ETKİLEŞİMİ / 315
4. ÖĞRETME VE BİLGİLENDİRME / 319
5. ÖLÜM SONRASI DENEYİMLERİ / 328
6. ÖLMÜŞLERİN RÜYALARDA VERDİKLERİ ÖĞÜTLER / 331
7. ÖLÜMDEN SONRA İTİBARIN İADESİ / 343
VIII. BÖLÜM / 345
1. RÜYADA PEYGAMBERİ GÖRMEK / 345
2. NABLUSÎ’NİN YORUMU / 350
3. PEYGAMBERİN GÖRÜLDÜĞÜ RÜYALARIN SIKLIĞI / 360
4. BİR ÖĞRETMEN OLARAK PEYGAMBER / 369
5. PEYGAMBER VE AİLEVİ KONULAR / 373
6. PEYGAMBER VE GEÇİM KAYNAKLARI / 377
7. PEYGAMBERİN İBADET VE İLAHİYAT HAKKINDA SÖYLEDİKLERİ / 381
8. PEYGAMBERİN BİR KİTABI TENKİT ETTİĞİ RÜYALAR / 387
9. PEYGAMBERİN SOYUNDAN GELENLERİN RÜYADA GÖRÜLMESİ / 390
10. ÖĞRETMEN VE MÜRŞİT OLARAK ALİ / 396
11. GEÇ ÇAĞLARDAKİ İRANLI DÜŞÜNÜRLERİN RÜYALARI / 401
12. İBNÜ’L-HANEFİYYE HAKKINDA HİKÂYELER / 403
13. ALİ NESLİNE YÖNELİK ELEŞTİRİLER / 404
IX BÖLÜM / 406
1. TARİHTE VE SİYASETTE RÜYALAR / 406
2. ERKEN DÖNEM İSLAM TARİHİ / 408
3. TÛLÛNİLER VE MEMLUKLER DEVRİNE AİT RÜYALAR / 418
4. ORTA ASYA VE İRAN / 421
5. HİNTLİ PRENSLER / 427
6. ANADOLU / 429
7. DİĞER MORDERN GELİŞMELER / 438
X. BÖLÜM: EDEBİ YANSIMALAR / 447
1. NESRİN HER TÜRÜ / 447
2. RÜYA BİÇİMİNDE HİCİVLER / 46
3. RÜYALARDAKİ AŞK ÜZERİNE / 459
4. ÇAĞDAŞ RÜYA ŞİİRLERİ / 467
5. MEVLÂNÂ’DA RÜYALAR / 472
6. HAYAT DENEN RÜYA / 478
SONSÖZ / 486
EK / 490
KANAKÇA / 491
DİZİN / 505

… ve üçü de aynıdır: insan, nesne, rüya.
Hugo von Hofmannsthal

udala değilim ki uğraşayım,
Kavuşmak için senin gibisine!
Senin sadece bir rüya içinde
Görünmen yeter benim gibisine!
Chanchanan Abdur Rahim

RÜYA
Uyursunuz gece,
rüyada gündüz…
Gündüz uyursunuz,
rüyada gece…
Bu ne mene bilmece?..
Kışın uyursunuz,
rüyanızda yaz…
Yazın uyursunuz,
rüyanızda kış…
Hangisi yanlış?..
Dünyada öldüler,
rüyada döndüler,
Rüyada öldüler,
dünyada döndüler…
Nasıl çıktılar,
Nasıl indiler?..

Gökhan Evliyaoğlu

I. BÖLÜM

1. GİRİŞ

Yeni rüyalar görmek insanın hakkıdır; dünyada hiçbir güç onu bu haktan mahrum edemez. Belki de bu, insanın ve insanlığın geleceğinin garantisidir.

Hint şairi Serdar Cefri, 1965’te, Ve Birkaç Rüya Daha isimli Urdu şiirleri derlemesinin önsözünde böyle yazıyordu. Burada onun rüya ile kastettiği şey, hem insanın geleceğe yönelik olarak tasavvur ettiği hayallerdir hem de kendisine gizemli bir biçimde sunulan şeyler olarak gördüğü rüyalardır. Zira Roger Caillois, tüm kültürlerden çok sayıda rüya örneği içeren The Dream and Human Society adlı güzel eserinde şunları yazar: Rüya, bir nedene bağlanamayanın ve keşfedilmemiş olanın karanlığında, gizemli kaynağı sayesinde doğaüstü otoriteye sahip olan hükmedici bir vizyona dönüşür.

Rüyadan gelen tanrısal ilham iki katmanlıdır; çünkü gerçeği önceden söyleyip belirler. Rüyalar; gerçeği, meydana gelmesi gereken şekliyle kesinleştirirler. Gelecek; bilinmeyen, her an değişebilen, belirsiz bir şeydir; ama bir kez rüyada görüldü mü, değiştirilemez hale gelir.1 Bir hadiste, rüyaların anlatılana dek kuş gibi insanın üzerinde dolandığını, anlatıldığında ise gerçekleştiği söylenmez mi? Bizler için, Descartes’tan beri gündüzle gece arasındaki kapı kapanmış, akıl yoluyla bilinenle sezilen arasındaki sınır kesinleşmiş bulunmaktadır ve böylece rüyalar  eskiden olduğu gibi çağımız insanının büyük çoğunluğu için artık gerçek yaşamın bir parçası değildir. Klasik edebiyatımız (yalnızca Alman edebiyatı değil) rüya şiirleriyle, Calderón’dan Grillparzer’e uzanan tiyatro oyunlarıyla göstermektedir ki, rüyalar âlemi yaşamın en önemli yönlerinden biri olarak görüle gelmektedir “ve üçü de aynıdır: insan, nesne, rüya.” (Hofmannsthal) Rüyaların daha yüksek bir gerçeklikten bakış olarak nitelendirilişi, Müslümanlıkta daha belirgindir. Tilman Nagel, büyük fatih Timur’la ilgili olarak çok yerinde bir tespitle şunları yazmıştır:

Timur’un kendisi ve yandaşları için rüyaların ne kadar büyük bir ikna gücüne sahip olduğunu acaba tahayyül edebilir miyiz? Ona, atacağı bir sonraki adımla ilgili güvenilir bilgiler sağlayan imgelerin biçimlenişinde, Timur’un kendi ruhunun, iradesinin payı olmamış mıdır? Hayaller zaten önceden yerine getirilmiş eylemler değil midir? Çünkü –Timur’un dediğine göre– rüyalar, duyulara kapalı kalan şeylerin dünyasında, varoluşun etkilerini görmektir….

İslam ülkelerinin kısa tarihini okuyanlar, tarihçilerin derlemiş olduğu rüyaların sayısı karşısında hayrete düşerler. Dahası, İslamda rüya tabiri konusunda büyük bir uzman olan Toufic Fehd’in {Tevfik Fehd} yazdığına göre, bu eserlerdeki rüyalar, toplumsal gelişmelerin yansıdığı bir perde işlevi görür; daha önemlisi, vakayinamelere ya da hal tercümelerine3 eklenen rüya anlatımları, tarihçilerin şu ya da bu nedenle yazamadığı gerçekleri üstü kapalı olarak anlatırlar.

Yani tarihçiler, kendilerini tehlikeye atmadan fikir beyan edebilmek için rüyaları vesile olarak kullanmışlardır. Bu durum yalnızca ortaçağ Bağdatı ya da İranı için değil, küçük farklarla günümüzde de geçerlidir; sert siyasi hicivler yapılırken genellikle rüya anlatma yoluna başvurulduğu görülür.

Bir çağın genel görünümü açısından, bu rüyaların gerçek mi, yoksa kurmaca mı olduğu önemsizdir. Onlar, dokusunda yalnızca gerçeklerin değil, örf ve âdetlerin, anılar ve geleneksel bilgeliğin de birbirine düğümlendiği büyük bir halıyı oluşturur; sabırlı okuyucunun yapması gereken şey, bunların anlamını sabırla çözmektir. Rüyalar, gelecekle ilgili alâmetler olarak da kullanılabilmektedir. Bunun en saf hali, ilkçağdaki incubatio yöntemine benzeyen istihâre geleneğinde görülür: Kişi, dua ettikten sonra, kutsal ya da takdis edilmiş bir yere uzanır ve “hayırlı olanı arar” (zira Arapçadaki “istihâre” kelimesinin tam karşılığı budur); kişi bu yolla, bir sorunun yanıtını, bir ikilemin çözümünü öğrenmeyi ummaktadır. İrşat edici rüyalarda da benzer şeyler gerçekleşir; bu tür rüyalar, sûfilerin talimat aldıkları rüyalarda doruğa ulaşır.

Ama rüyaların, kıssadan hisse çıkarmayı, ihtidayı, gizli günahların keşfini, eziyet çektiren sırların gün yüzüne çıkmasını sağladığı da olur; telepatik rüyalar ise çeşitli insanlar arasındaki sıkı bağı gösterebilir; geleceği açığa çıkarabildikleri, insanı en yüksek ruhsal aydınlanmaya ulaştırabildikleri gibi, basit gündelik kaygılarla da ilgili olabilirler. Peki biz, rüyaları kendi kendimize mi görürüz? Rüyalar daha çok bize sunulan, mesaj olarak gönderilen bir şey değil midir?

Bu eski Noel şarkısından tanıdığımız “rüya gösterildi bana” şeklindeki eski Almanca ifade, aslında yaygın olan “düşledim” deyişinden daha doğrudur; çünkü “düşledim” deyişi, ara sıra dalıp gittiğimiz gündüz hayalleri anlamına da gelebilmektedir. Sûfiler zaten tüm yaşam bir rüyadan ibaret değil midir, diye sorarlar. “İnsanlar uykudadır, ölünce uyanırlar,” şeklindeki hadis, İslam dünyasında rüya tartışmasını büyük bir etki altında bırakmıştır.

Önceleri çok sevilen bu söz, Müslümanların durumu sürekli kötüye gidip, yaşam, uyanmayı istedikleri bir kâbusa benzemeye başlayınca, avuntucu bir söze dönüşmüştür. Yaşamın tüm yönleri rüyalar yoluyla anlam kazanır; Michael Lackner, İbn Sîrîn’in  sözde rüya kitabının girişinde “Bir yabancının gezi yazıları gibi, bir rüya kitabı da bizlere, bir çağın, bir ülkenin gelenekleri ve âdetleri hakkında, oranın yerlilerince kaleme alınmış metinlerden öğrenebileceğimizden daha fazlasını öğretir,”5 diye yazmakta haklıdır. Öyleyse biz de rüyalar âlemindeki yolculuğumuza başlayalım. Orada, bize tanıdık gelen pek çok şey bulacağız. Bunlar, Müslümanların görüş ve idealleri hakkında bize, bilimsel teorik incelemelerin gösterdiğinden belki de biraz daha fazlasını gösterecek ya da en azından hissettireceklerdir.

2. KUR’ÂN’DAKİ RÜYALAR VE
PEYGAMBERİN RÜYALARI

Hz. Muhammed, her sabah, sabah namazından sonra, sahabesine aralarından kimlerin rüya gördüğünü sorar, sonra bu rüyaları yorumlardı. Bu sayede rüya ve rüya tabiri İslamda onay görmekle kalmamıştır; hâlâ da Müslümanların yaşamında son derece önemli bir rol oynamaktadır.6 Daha sonraki zamanlarda, sevdikleri ve yücelttikleri peygamberleri rüyada görmek, dindar insanlar için mutluluk verici deneyimlerden biri olmuştur.

Muhammed’in atalarının, rüyalarında ışık ya da ışıldayan ağaçlar görmek suretiyle Peygamberin gelişini haber aldıkları söylenir;7 kendisinin peygamberlik yaşamının başlangıcı da rüya benzeri deneyimlerle belirlenmiştir: “Allah’ın Elçisinin risâleti başlayıp da Allah ona inayetini göstermek istediğinde, ilk şey… gerçekleşen bir rüya oldu” ve bu rüya ona, şafak vaktinde –birçok kültürde gerçek çıkan rüyalarla bağlantılı sayılan bir vakitte– geldi. Onun, “Gözlerim uyur ama gönlüm uyanıktır,” sözü sık sık yinelenir; o, gelecekteki olayları gönül gözüyle görürdü; zira gaipten haber alabilmek için saf bir yürek gerekir.

Peygamberlikle görevlendirilmesinden sonra da rüyalar Muhammed’in hayatında önemli bir rol oynamaya devam etti; bu rüyalardan bazılarına Kur’ân’da değinilir. 624’te, Bedir’de Mekkelilere karşı yapılan savaşta onu cesaretlendiren şey bir rüya olmuştur. Savaşın sonrasında Kur’ân’da şu tespit yapılır: “Allah sana onları uykunda az gösteriyordu. Eğer sana onları çok gösterseydi çekinirdin ve [savaş] iş[in]de çekişirdiniz” (8:43). Demek oluyor ki, Muhammed rakiplerinin sayısını bilmiş olsaydı, herhalde müminler savaşmakta tereddüt ederdi. Bu nedenle –sonraki rüya kitaplarına göre– rüyada Peygamberi yanında az sayıda askerle görmek iyiye yorulur.

Belki de bundan daha fazla bilineni, ona Mekke’deki camiye {Mescid-i Harâm} yeniden ayak basabileceğini müjdeleyen rüyadır. Bu rüyayı, 628 yılında, o zamanlar evinin bulunduğu ve yönetim merkezi olan Medine’den Mekke’ye göç etmek istediği, ancak Hudeybiye’de Mekkeli karşıtlarıyla bir anlaşma yapmak zorunda kaldığı zaman görmüştür. Gerçi müşrikler Mekke’yi fethedemediği için onunla alay etmişlerdir, ama Hudeybiye Anlaşması, onun sonraki eylemleri için bir temel oluşturmuştur. Nitekim 630 yılındaki ikinci deneme başarıya ulaşmıştır. Peygamber, ihramsız olarak doğduğu şehre girmiştir; Fatiha Suresi’nin 27. ayeti de bunu kasteder: “And olsun, Allah, Elçisinin rüyasını doğru çıkardı. Allah dilerse, başlarınızı [kökünden] tıraş ederek ve[ya] saçlarınızı kısaltarak, korkmadan, güven içine Mescid-i Harâm’a gireceksiniz.”

…