Birazoku

Süleyman’ın tapınağından çıkan, Yahudilerin kutsal emaneti yedi kollu şamdanın 455 yılında Roma’yı yağmalayan Vandalların eline geçmesi, kentin Yahudi cemaatinde şok etkisi yaratır. Cemaatin yaşlıları, olan biteni gelecek kuşaklara aktarması için o sırada yedi yaşında olan Benjamin’i de yanlarına alarak kutsal Menora’yı denizaşırı yolculuğuna uğurlarlar. Seksen yıl sonra aynı Benjamin, şamdanı Yahudilere geri vermesi için İmparator İustinianos’a yalvarmak üzere Bizans’a gider. İustinianos’un Kudüs’teki bir Hıristiyan kilisesine gönderdiği şamdan, orada kaybolmuştur. Ancak Zweig Gömülü Şamdan’da söylenceye bir gün yeniden kavuşma umudu barındıran bir final atfeder.

*

Bir Söylence

“Bu, yedi kollu bir şamdanın yazgısına dayandırılmış büyük bir söylencedir. Şamdan; Kudüs’ten Babil’e gitmiş, oradan bir şekilde dönmüş, bu defa Titus tarafından Roma’ya götürülmüş, sonra Vandallarca çalınıp Kartaca’ya götürülmüş, Belisarios Kartaca’yı fethedince Bizans’a nakledilmiştir. Bu, dini öğeler taşıyan bir sanat eserinin yeryüzünde başına gelen muhtemelen en tuhaf yolculuk olduğu için, benim gözümde Yahudilerin asırlardır süregelen göçebeliğinin sembolüdür. Tarih kayıtlarına göre, Iustinianos şamdanı Kudüs’e -yani bir Hıristiyan kilisesine, iade eder ve şamdan burada kaybolur. Benim söylencemde bu kayboluş, diriliş olasılığı taşıyan bir saklanıp muhafaza edilmeye dönüşür.” Stefan Zweig

*

455 yılının güneşli bir haziran günü Roma’nın Circus Maximus hipodromunda dev gibi iki Herul* ile Hyrkania**’dan gelen bir yabandomuzu sürüsü arasında geçen dövüş az önce kanlı bitmiş, öğle sonrasının bu üçüncü saatinde binlerce kişiden oluşan seyirciler arasında gitgide artan bir huzursuzluk baş göstermişti. Halılar ve heykellerle süslenmiş tribünde çevresini saran saray memurlarının ortasında oturan İmparator Maximus’un yanına, üstü başı toz içinde, yaptığı zahmetli yolculuktan sonra atından henüz indiği anlaşılan bir ulağın sokulduğunu ve haberini hükümdara vermesi üzerine, dövüşün en heyecanlı yerinde hükümdarın gelenekleri çiğneyerek ayağa kalktığını en yakınındaki birkaç kişiden başka fark eden olmamıştı önce; sonra bütün saray ahalisi gözden kaçmayan bir telaşla hükümdarın peşi sıra yürüdü, çok geçmeden senatörler ve soylular da kendilerine ayrılmış koltukları boşalttılar. Böylesine ani bir gidişin mutlaka önemli bir nedeni olmalıydı. Yeniden çalan keskin fanfarların yine bir hayvan dövüşü yapılacağını duyuruyor olması ve yüksek parmaklıklar ardından çıkan Numidia’dan gelme kara yeleli aslanın, boğuk bir kükremeyle gladyatörlerin hançerlerine doğru koşturulması bile boşunaydı huzursuzluğun yarattığı, soran gözlerle bakan, ürkmüş ve heyecanlı yüzlerin solgun köpükleriyle kabarıp taşan can sıkıcı dalga, karşı konulamaz bir şekilde yükselmiş, bir sıradan ötekine atlıyordu. İnsanlar ayağa fırlamışlar, seçkin insanlardan boşalan yerleri gösteriyor, sorular sorup, yaygara koparıyor ve ıslık çalıyorlardı; sonra, ilk olarak kimin ağzından çıktığını kimsenin anlayamadığı belirsiz bir dedikodu yayıldı; Vandallar, Akdeniz’in korku saçan korsanları, güçlü bir donanmayla limana yanaşmış ve huzur içinde yaşayan kentin içine doğru yol almaya başlamışlardı bile. Vandallar! Bu sözcük önce kısık bir fısıltı olarak ağızdan ağıza yayıldı, sonra “Barbarlar! Barbarlar!” diye ansızın yükselen tiz bir çığlığa dönüştü, yüz sesli, bin sesli olarak tiyatronun taş basamaklı çevresinde çınladı; derken muazzam bir kalabalık, fırtınaya dönüşmüş bir rüzgâr hamlesinden yırtılıp gelmişçesine ve durdurulamaz bir panikle çıkış kapısına doğru koşmaya başlamıştı bile. Bütün düzen çökmüştü. Muhafız alayı ve nöbetçi askerler yerlerini terk etmiş, ötekilerle birlikte kaçıyorlardı; herkes koltukların üzerinden atlıyor, yumruklarıyla ve kılıçlarıyla kendilerine yol açıyor, ciyaklayarak bağıran kadınları ve çocukları eziyordu; çıkış kapılarının önünde iç içe geçmiş insan yığınlarından fırıldak gibi dönen ve çığlığı basan daireler oluşmuştu. Az önce seksen bin insanı bir araya tıkıştırıp, çınlayan kapkara bir kitleye dönüştüren koskoca sirk, birkaç dakika içinde tamamen boşalmıştı. Basamaklı oval alan yaz güneşi altında tıpkı terk edilmiş taşocağı gibi hissiz, sessiz ve ıssızdı. Yalnızca aşağıdaki arenada -dövüşçüler çoktan ötekilerin peşi sıra kaçmışlardı unutulan aslan kara yelesini sallayarak duruyor, ansızın beliren boşluğa doğru meydan okuyarak kükrüyordu.

Vandallar gelmişlerdi. Ulaklar birbiri ardına koşturuyordu şimdi ve her haber bir öncekinden daha kötüydü. Vandallar yüzlerce yelkenli ve kadırgayla karaya yanaşmışlardı, atak ve çevik insanlardı; beyaz paltolu Berberiler ve Numidia’lı süvariler hızlı ve uzun boyunlu atlarıyla asıl alayın önüne geçip, Via Portuensis’te ok gibi ilerlemeye başlamışlardı bile; yarın ya da yarından sonra haydut sürüleri kapılara dayanacaktı ve hiçbir savunma hazırlığı yapılmamıştı. Paralı asker ordusu uzaklarda bir yerlerde Ravenna yakınlarında savaşıyordu; Alaric, kenti yağmaladığından bu yana surlar enkaza dönüşmüştü. Kimsenin aklında savunma yoktu. Zenginler ve soylular, canlarıyla birlikte mallarının hiç değilse bir bölümünü, katırlarını ve arabalarını kurtarabilmek için telaşla silahlanıyorlardı. Ama artık çok geçti. Çünkü halk, soyluların iyi günlerde onlara baskı yapmalarına, kötü günlerde onları kalleşçe ortada bırakmalarına göz yummak istemiyordu. İmparator Maximus kurmay heyetiyle birlikte saraydan kaçmaya kalkışınca önce sövgü, sonra taş yağmuruna tutuldu; derken öfkeli alt tabaka kalleşin üstüne saldırdı ve zavallı durumdaki hükümdarını yolun ortasında sopalarla ve baltalarla vurarak öldürdü. Gerçi sonrasında her akşam olduğu gibi kapılar kapatıldı; ama tam da bu nedenden kentte korku tamamen içe dönük bir hal almıştı; korkunç şeyler olacağı önsezisi, çürümüş bataklık buharı gibi boğucu, seslerin kesildiği ışıksız evlerin üzerine çökmüştü; karanlık, dehşet ve ürperti içinde yok olup giden kaybolmuş kentin üzerine boğucu bir örtü gibi inmişti; oldum olası kayıtsız duran yıldızlar, yukarıdan kaygısızca ve hafifçe ışımaktaydı; ve ay, her gece olduğu gibi gümüş boynuzunu göğün mavi duvarına geçirmişti. Roma, uykusuz ve titreyen sinirlerle öylece durmuş yargıcının yolunu gözlercesine bekliyordu; başını çoktan taşa bastırmış, kaçınılamaz ve inmeye çoktan hazırlanmış darbeyi bekliyordu.

Bu arada Vandallar, boşalmış Roma caddesinde ağır ağır, emin, planlı ve muzaffer bir edayla limandan içeri doğru ilerlemekteydiler. Sarışın, uzun saçlı Germen askerleri yüzer kişilik taburlar halinde, talimli asker adımlarıyla düzgün bir sıra içinde yürüyorlardı ve onların önünde çölün yardımcı halkı, siyah derili kapkara Numidia’lılar güzel safkan atlarını üzengisiz ve ışıltılı dönüşlerle çevreye yayılarak koşturuyorlardı. Alayın tam ortasında Vandal Kralı Genseric atının sırtında yol almaktaydı. Eyerinden, yayan giden kalabalığa kayıtsız bir hoşnutlukla gülümsüyordu. Yaşını başını almış bu deneyimli asker, ciddi bir direnişle karşılaşmayacaklarını, bu defa ciddi bir meydan savaşına değil, orta ölçeklisine hazırlandıklarını gözcülerinden çoktan haber almıştı. Gerçekten de görünürde tek bir düşman askeri yoktu. Özenle düzleştirilmiş sahil caddesinin Roma’nın orta meydanına açıldığı Porta Portuensis’te Papa Leo, kralın karşısına çıktı; bütün nişanlarıyla süslenmiş, çevresi din adamlarıyla ışıl ışıl sarılı, beyaz sakallı ihtiyar Papa Leo, henüz birkaç yıl önce korkunç Attila’yı Roma’ya kıymaması için olağanüstü bir şekilde ikna etmişti ve dinsiz Hun, ricasına akıl almaz bir rıza göstermişti. Haşmetli beyaz sakallıyı görür görmez Genseric de atından indi ve topallayarak (sağ ayağı kısaydı çünkü) ona doğru nezaketle ilerledi. Ama ne balıklı yüzüğün takılı olduğu elini öptü ne de dindarlık taslayarak dizlerini kırdı çünkü Ariusçu bir heretik olarak Papa’yı gerçek Hıristiyanlığı zorla ele geçiren kişi olarak görüyordu yalnızca ve Papa’nın kutsal kenti lütfedip sakınması anlamına gelen, yakaran Latince söylevini soğuk bir kibirle karşıladı. Tercümanı aracılığıyla, hayır, tasaya gerek olmadığı yanıtını verdi, insaniyetli davranmayacağından kimse korkmamalıydı, kendi de bir asker ve Hıristiyan’dı. Roma’yı ateşe vermeyecek ve harap etmeyecekti, oysa iktidar hırsına kapılmış bu kent binlerce kenti yıkmış, yerle bir etmişti. Cömertliğiyle hem kilise varlıklarını hem de kadınları koruyacaktı, güçlünün ve muzafferin hakkı doğrultusunda ganimetlerini yalnızca sine ferro et igne* toplayacaktı. Ama şimdi tavsiyesi -emir eri yeniden üzengiye basmasına yardım ederken Genseric bunu tehdit savurarak söylüyordu- başka bir gecikmeye meydan vermeden ona Roma’nın kapılarının açılmasıydı.

Her şey Genseric’in istediği gibi olmuştu. Tek bir mızrak sallanmamış, kılıç çekilmemişti. Bir saat sonra Roma’nın tamamı Vandalların eline geçmişti. Ama muzaffer haydut sürüsü, savunmasız kente, kendine hâkim olamayan bir güruh gibi yayılmamıştı. Uzun boylu, güçlü, açık sarı saçlı askerler sıralara dizilmiş, Genseric’in demir gibi sert eliyle dizginlenmiş olarak kente girmişlerdi; Via Triumphalis’ten geçmiş, suskun dudaklarıyla ganimet sözü veriyormuş gibi duran, beyaz gözlü binlerce heykele arada sırada gözlerini dikmişlerdi. Genseric ise kenti işgal eder etmez, imparatorun terk edilmiş ikametgâhı Palatinum’a geçti. Ancak ne korkuyla sıraya dizilmiş bekleyen senatörlerin sunmak istedikleri hürmetlerini kabul etti ne de şölen sofrası kurulmasını istedi; varlıklı vatandaşların onu yumuşatmak umuduyla getirdikleri armağanlara bakmadan, çetin asker kimliğiyle bir haritanın üzerine doğru eğilerek, kentin hazinelerine en hızlı ve en esaslı şekilde el konulmasının planını çizdi. Her bölge, yüz kişilik bir birliğin emrine bağlandı ve her ekip başına adamlarını zapturapta alma sorumluluğu verildi. Çünkü şimdi başlatılan delice ve kuralsız bir talan değil, planlı ve sistemli bir soygundu. Önce, dev kentin tek bir bileziği ya da sikkesi ondan kaçırılmasın diye, Genseric’in emriyle kentin kapıları kapatıldı ve başlarına nöbetçiler dikildi. Ardından askerleri mavnalara, arabalara, yük hayvanlarına el koydular ve Roma’nın hazineden yana bütün varının yoğunun olabilecek en hızlı ve eksiksiz şekilde Afrika soygun yuvasına taşınabilmesi için binlerce esiri çalışmaya zorladılar. İşte bundan sonra soğukkanlı ve sessiz bir nesnellik içinde planlı yağma başladı. Kasabın ölmüş bir hayvanı parçalaması gibi sükûnet ve ustalıkla on üç gün içinde yaşayan kentin karnı yarıldı ve içindekiler usulca seğiren bedeninden parça parça koparılıp alındı. Birlikler, başlarında bir Vandal asilzade ve …