Birazoku

“Vaizeler devletin söylemini, feminist söylemi ve ataerkil fıkıh söylemini birbirine tercüme ediyorlar. Bazen çatışan, bazen üst üste binen söylemler arasında müzakere edip çözümler bulmaya çalışıyorlar.”

Burcu Kalpaklıoğlu Fetvayla Yol Göstermek’te, “Bayan fetva odası”na telefonla yapılan başvurulara verilen cevapları, yapılan yorumları, bulunulan önerileri inceliyor. Öncelikle, fetvanın “yönetimsel bir pratik” olarak nasıl iş gördüğünü gözler önüne seren bir inceleme, bu. Kalpaklıoğlu, dindar kadınların gündelik hayatla ve aile içi sorunlarla ilgili meseleleri karşısında vaizelerin, bazen yorum imkânlarını ataerkil kodlar hilafına kadınlara haklarını “öğretmek” üzere kullandıklarına dikkat çekiyor. Beri yandan fetva veren vaizelerin, özellikle “kaygan zeminde aileyi koruma” kaygısıyla, birçok zaman da “arada kaldıklarını” gösteriyor.

Fetvayla Yol Göstermek, İslâmî feminizmin, ataerkil ideolojiye ve geleneksel fıkıh’a karşı kaynakları yeniden yorumlama çabasından ilham alıyor. Ayrıca, Türkiye’de “dinî” ile “seküler”in karşıtlıklarını ve “karışımlarını” yeniden düşünmek için verimli bir örnek sunuyor.

İÇİNDEKİLER
TEŞEKKÜR ……………………………………………………………………………………………………………….9
GİRİŞ………………………………………………………………………………………………………………………….11
Din, aile ve ilişkisellik………………………………………………………………………………………..17
Alo Fetva Hattı’nda vaizeler………………………………………………………………………… 23
Araştırmanın sahası: Bayan fetva odası……………………………………………….. 27
Kitabın planı ………………………………………………………………………………………………………… 31
BİRİNCİ BÖLÜM
MODERN BİR DEVLET KURUMUNDA
FETVAYI DÜŞÜNMEK……………………………………………………………………………………… 33
“Dinî” ve “seküler” karşıtlığını yeniden okumak ……………………………..37
Türkiye’de fetvanın kısa tarihi……………………………………………………………………. 42
İKİNCİ BÖLÜM
FETVANIN OTORİTESİ VE TAVSİYE ETİĞİ…………………………………………… 53
Diyanet’in otoritesi ………………………………………………………………………………………….. 55
Doğru bilgiyi iletmek………………………………………………………………………………………. 57
Dinî-etik kavramlar ………………………………………………………………………………………….. 62
Tavsiye etiği………………………………………………………………………………………………………….. 67
Ahlâki rehberler olarak vaizeler……………………………………………………………………68
Tavsiye verme pedagojileri………………………………………………………………………………76
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
VAİZELERİN YORUMLAMA ALANI…………………………………………………………. 83
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
AİLELERE REHBERLİK……………………………………………………………………………………… 93
Yönetimsel bir pratik olarak fetva…………………………………………………………… 94
Kadınlara haklarını söylemek ……………………………………………………………………105
Kaygan zeminde aileyi korumak…………………………………………………………….. 115
Ailelere rehberlikte terapötik söylemler …………………………………………….124
BEŞİNCİ BÖLÜM
FETVALARDA CİNSEL AHLÂK,
DİNÎ NİKÂH VE DİNÎ BOŞANMA………………………………………………………….131
Cinsel ahlâk ve cinsel pratiklere dair fetvalar ………………………………….134
Dinî nikâh: Fıkhın, medeni hukukun
ve toplumsal normların müzakeresi ……………………………………………………..140
Kadınların hayatında talâk………………………………………………………………………….145
Erkek fetva odasında bir gün…………………………………………………………………….149
ALTINCI BÖLÜM
VAİZELERİN DUYGUSAL YÜKÜ……………………………………………………………….153
Aracı ve arada kalan vaizeler …………………………………………………………………….154
Fetvanın vebali…………………………………………………………………………………………………..163
SONUÇ
ARAŞTIRMACININ DUYGUSAL YÜKÜ…………………………………………………173
KAYNAKÇA……………………………………………………………………………………………………………..181
DİZİN………………………………………………………………………………………………………………………..189

GİRİŞ

Nuruosmaniye Camii’nin avlusundaki İstanbul Müftülüğü’ne ait ek hizmet binasında yer alan bayan fetva odası, vaizelerin gün boyunca telefonla arayan kişilere fetva verdikleri odanın ismi. Büyük ve çok sayıda kadının telefona baktığı kompleks bir mekândansa, küçük ve sade bir oda burası. Üç tane masanın, masaların üzerinde bilgisayarların ve karşıdaki raflarda hadis ve ilmihal kitaplarının, İslâm Ansiklopedisi’nin ve Diyanet’in çeşitli yayınlarının bulunduğu bu odada, üç kadın sürekli olarak çalan telefonlara cevap veriyor. Saha araştırmamı yaptığım 2014 yılında, bu odada daimi olarak bir din hizmetleri uzmanı ve iki tane de Müftülüğe bağlı ilçelerde çalışan ve buraya dönüşümlü olarak gelen vaize bulunuyordu. Bayan fetva odasındaki kadınlar mesaide oldukları bir gün boyunca ibadetten inanca, gündelik hayat problemlerinden boşanma konularına kadar çok geniş bir yelpazede sorulan sorulara cevaplar veriyorlardı.

Saha araştırması için bayan fetva odasında oturup telefon konuşmalarını dinlediğim bir günde şahit olduğum konuşmaların bazılarını buraya yazmam soruların çeşitliliğini görmemize yardımcı olabilir. Örneğin, kendisine tüpleri bağlatmakla ilgili soru soran kadına, kadınların tüplerini bağlatmasının fıtrata aykırı olduğunu ve çok çocuk sahibi olmanın kötü bir şey olmadığını söyleyen bir vaize, telefonu kapattıktan sonra bana “Kadının dört çocuğu varmış, beşinciye hamileymiş. Doktorlar ‘Ne yapacaksın o kadar çocuğu? Bağlat tüplerini’ diyorlarmış… Doktorlar bize cahil muamelesi yapıyorlar. Ben üçüncüdeyken ‘Ne yapıyorsun? Bir de çalışan kadınsın’ demişti [doktorum]. Ben takmıyorum, ben de onlara cahil muamelesi yapıyorum” dedi. Aynı gün yine aynı vaize, rahim sarkması yaşayan bir başka kadına tüplerini bağlatmasını tavsiye etti. Vaizenin anlattığına göre, bu kadın da üçüncü çocuğuna hamiledir ve doktor yaşadığı rahatsızlıktan dolayı ona kesinlikle hamile kalmaması gerektiğini söyler. Vaize ona “Nasıl bir doktorunuz var? Dindar bir doktor mu?” sorularını sordu ve sonra “Normalde izin verilmiyor ama kişiye göre değişiyor. Doğurmak sağlığınızı tehlikeye düşürecekse tüplerinizi bağlatabilirsiniz” dedi.

Bu sorudan sonra arayan kadın, yaşadığı apartmanın otomat parasını ödemek istemediğini, çocuğunun olmadığını ve otomatiğine az basıldığını söyledi. Vaize, komşularını yanına çağırıp telefonun hoparlörünü açarak cevabı bekleyen bu kadına sorusunu netleştirmesini söyledi ve sonra soruyu birlikte formüle ettiler: “Otomat parasını vermesem dinen komşularımın hakkına girer miyim?” Vaize net bir cevap vermeyerek, acilen apartman yönetim toplantısı yapmalarını tavsiye etti.

Daha sonra gelen iki soru ise âdet düzensizliği ve loğusalık döneminde kanama yaşayan kadınların gusül abdestine dair sorduğu sorulardı. Bir vaize gusül abdestiyle ilgili soruya cevap verirken, odadaki diğer vaize finans konularıyla ilgili sorulan bir soruya şu cevabı veriyordu: “Finans kurumlarıyla işlem yapmak caiz, fakat her işlem için bankayla konuşmak lazım. Altın olarak verdiklerinizi altın olarak istediğiniz zaman vermiyorsa caiz değil. Diyanet açıklama yaptı bu konuda.”

Sonrasında yapılan uzun bir telefon konuşmasını dinlerken aldığım notların bir kısmı şöyle: “Eşiniz bildiğinizi biliyor mu? … Eşinizin işlediği günahlar yüzünden sizin nikâhınıza bir şey olmaz… Sizin affetmenize binaen eşiniz bunu alışkanlık haline getirmesin.” Telefonu kapattıktan sonra vaize bana telefonda dinlediği hikâyeyi şöyle anlattı: “Eşi yakın bir akrabasıyla aldatıyormuş. Kadın bunu kamerayla keşfetmiş. Eşimi seviyorum, diyor kadın. ‘Eşimin aldattığı kadınla görüşmüyorum, vebali var mı?’ diye soruyor.” Aynı gün vaizeler çoğunlukla kadınlar tarafından sorulan şu sorulara da cevap verdiler: “Eşimle mahkemeyle boşandık. Bu boşanma talâk yerine geçer mi”, “Eşim bana ‘boş ol’ dedi. Ne yapmalıyım?”, “İşyerinden tazminatsız çıkarıldım. Benim gibi tazminatsız çıkarılan arkadaşlarım dava açıp tazminat aldılar. Ben de böyle yapsam gönülsüz verdikleri tazminat helal olur mu?”, “Hiç namaz kılmayan biriyim. Hz. Ali’nin Celcelutiye duasını okuduğum takdirde kafam daha çok karışır mı?”, “5 sene doğum kontrol hapı aldım, yan etkilerini gördüm. Spiral caiz mi?”, “Eşim bugüne kadar sana verdiklerim haram olsun diyor. Eşimden aldığım para helal mi?”

Bu kitap, İstanbul Müftülüğü’ne bağlı Alo Fetva Hattı’nda vaizelerin verdiği fetvaları ve fetva verme yollarını incelemeyi amaçlayan bir saha araştırmasından yola çıkarak yazıldı. En başta söylemem gerekir ki, kitabın derdi, ne Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kurumsal bir analizini yapmak ne de teolojik tartışmalar yürütmek. Kitap esas olarak, modern seküler bir kurumda icra edilen “geleneksel” bir pratik aracılığıyla etik, siyaset ve dinin nasıl iç içe geçtiğini ve vaizelerin her bir tekil durum için fetvaları nasıl yeniden yorumladıklarını analiz etmeyi amaçlıyor. Fetvaların içerik olarak ne söylediğiyle birlikte “nasıl” verildiğini de sorgulayarak, fetvanın etik yönünü tartışmaya açıyor. Kitap aynı zamanda fetva veren aktörler olan ve Diyanet ile soru soranlar arasında aracı vazifesi gören vaizelerin hikâyelerine odaklanıyor. Vaizelerin pedagojilerini, duygularını, geleneksel fetvaları nasıl dönüştürdüklerini ve fetva verirken Diyanet’in, arayan insanların ve kendi vicdanlarının sesleri arasında nasıl kaldıklarını anlatmayı hedefliyor.

Sözlükteki karşılığı “bir olayın hükmünü açıklayan veya hükmünü koyan, güçlükleri çözen kuvvetli cevap” olan fetva, fıkıh terimi olarak ise “fakih bir kişinin fıkhi bir meseleye yazılı veya sözlü olarak verdiği cevap, ortaya koyduğu hüküm” anlamına gelir (Atar, 1995). Buradaki hüküm kelimesi bizi yanıltmasın, fetvalar ibadetten tutun gündelik hayatın detayları ile ilgili bir konuya kadar aklınıza gelebilecek herhangi bir meseleyi içerebilen ve bağlayıcılığı olmayan tavsiyelerdir.1 Benim fetvalara, bilhassa kadınların Alo Fetva aracılığıyla fetva vermesine olan ilgimi besleyen üç konudan bahsetmek istiyorum. İlk olarak, Türkiye’de fetvalara olan yaklaşımın çok sınırlı ve ideolojik bagajlarla yüklü olduğunu söyleyebilirim. Kimileri fetvayı sadece egemen iktidarın projelerini gerçekleştirmek için kullandığı bir araç olarak düşünüyor, kimileri ise fetvaları küçümseyerek insanların gündelik hayatındaki önemsiz ve fazlasıyla detay olarak görülen sorunlarına çözüm aradığı bir yol olarak görüyor. Akademik yazında da, son dönemlerde tarihçilerin fetvaları analiz ederek, dönemin hukuki ve toplumsal yapısı üzerine yazdıkları metinlerin sayısı son derece fazla olsa da, antropoloji ve sosyoloji literatüründe fetva üzerine yapılmış çalışmalar oldukça azdır.2 Halbuki fetva sadece geçmişe ait…