Birazoku

Mitolojik hikâyeleri sever misiniz?

Yüzyıllardır heykellere, resimlere, tablolara ilham veren mitolojik sahneler, mitoloji sevenlerin gönüllerine taht kurmaya aday bu kitapta bir araya geliyor. Üstelik içinde yalnız Antik Yunan ve Roma mitolojileri değil, Çin, Hint, Japon mitolojilerinden İskandinav ve Latin Amerika mitolojilerine uzanan birçok hikâye var…

Bu kitaptaki hikâyelerin ortak noktası, bitkilerin dilinden konuşmaları… Defne ağacından nergise, ketenden bambuya, adamotundan üzerliğe, şekerkamışından ters laleye, insanlığın ortak hafızasından süzülen bu mitler, onlarca bitki üzerinden coğrafyalar ve zamanlar arası bir gezinti sunuyor!

Özgül ve Sinan Cömert’in hazırladığı Dünya Mitolojilerinde Bitkiler, nadide bir dünya mitolojileri derlemesi…

İÇİNDEKİLER
Abanoz……………………………………………………………………………………………. 13
Adaçayı…………………………………………………………………………………………… 16
Adamotu (Abdüsselam otu)……………………………………………………………. 19
Akasya ……………………………………………………………………………………………. 24
Akzambak ………………………………………………………………………………………. 27
Alıç …………………………………………………………………………………………………. 31
Ardıç……………………………………………………………………………………………….. 34
Armut……………………………………………………………………………………………… 38
Arpa ……………………………………………………………………………………………….. 42
Ayçiçeği (Günebakan) …………………………………………………………………….. 47
Ayva ……………………………………………………………………………………………….. 50
Badem …………………………………………………………………………………………….. 53
Baldıran ………………………………………………………………………………………….. 57
Bambu…………………………………………………………………………………………….. 61
Böğürtlen………………………………………………………………………………………… 66
Buğday……………………………………………………………………………………………. 71
Ceviz ………………………………………………………………………………………………. 89
Civanperçemi………………………………………………………………………………….. 92
Çam ………………………………………………………………………………………………… 96
Çavdar ………………………………………………………………………………………….. 105
Çay ……………………………………………………………………………………………….. 109
Çeltik (Pirinç)………………………………………………………………………………… 113
Çınar……………………………………………………………………………………………… 119
Çiğdem, Acıçiğdem ………………………………………………………………………. 125
Çimen……………………………………………………………………………………………. 130
Darı……………………………………………………………………………………………….. 135
Defne…………………………………………………………………………………………….. 139
Devedikeni……………………………………………………………………………………. 143
Dişbudak ………………………………………………………………………………………. 147
Dut………………………………………………………………………………………………… 151
Eğrelti……………………………………………………………………………………………. 155
Elma ……………………………………………………………………………………………… 159
Erguvan ………………………………………………………………………………………… 169
Erik ……………………………………………………………………………………………….. 174
Fesleğen ………………………………………………………………………………………… 177
Gelincik…………………………………………………………………………………………. 182
Gül………………………………………………………………………………………………… 187
Haoma (Soma) ………………………………………………………………………………… 192
Haşhaş ………………………………………………………………………………………….. 196
Hurma…………………………………………………………………………………………… 200
Ihlamur…………………………………………………………………………………………. 204
Isırgan …………………………………………………………………………………………… 209
İncir ………………………………………………………………………………………………. 212
Kabakgiller……………………………………………………………………………………. 219
Kadife çiçeği………………………………………………………………………………….. 224
Kahve ……………………………………………………………………………………………. 228
Kakao ……………………………………………………………………………………………. 234
Kaktüs …………………………………………………………………………………………… 239
Kamış ……………………………………………………………………………………………. 244
Kantaron……………………………………………………………………………………….. 252
Karaağaç ……………………………………………………………………………………….. 255
Karanfil…………………………………………………………………………………………. 259
Kardelen ……………………………………………………………………………………….. 262
Kasımpatı (Krizantem)………………………………………………………………….. 266
Kavak ……………………………………………………………………………………………. 269
Kayın…………………………………………………………………………………………….. 275
Kekik …………………………………………………………………………………………….. 281
Kenevir (Kendir) …………………………………………………………………………… 284
Keten …………………………………………………………………………………………….. 287
Kızılcık………………………………………………………………………………………….. 292
Kiraz……………………………………………………………………………………………… 295
Köknar (Göknar) …………………………………………………………………………… 299
Kuşburnu (İtburnu) ………………………………………………………………………. 302
Kuşkonmaz …………………………………………………………………………………… 305
Ladin …………………………………………………………………………………………….. 308
Lahana ………………………………………………………………………………………….. 311
Lale, Ters Lale ……………………………………………………………………………….. 316
Mantıvar (Ölmez otu)……………………………………………………………………. 320
Menekşe………………………………………………………………………………………… 323
Mersin (Murt) ……………………………………………………………………………….. 327
Meşe ……………………………………………………………………………………………… 330
Mısır……………………………………………………………………………………………… 341
Muz ………………………………………………………………………………………………. 349
Nar………………………………………………………………………………………………… 353
Nergis……………………………………………………………………………………………. 361
Nilüfer ve Lotus ……………………………………………………………………………. 365
Orkide …………………………………………………………………………………………… 373
Ökseotu…………………………………………………………………………………………. 377
Palmiye …………………………………………………………………………………………. 381
Pamuk…………………………………………………………………………………………… 386
Papatyagiller…………………………………………………………………………………. 389
Patates…………………………………………………………………………………………… 392
Porsuk…………………………………………………………………………………………… 397
Portakal…………………………………………………………………………………………. 400
Safran ……………………………………………………………………………………………. 403
Sakız ağacı…………………………………………………………………………………….. 406
Sarmısak ……………………………………………………………………………………….. 410
Sarmaşık ……………………………………………………………………………………….. 413
Sedir ……………………………………………………………………………………………… 417
Servi………………………………………………………………………………………………. 423
Söğüt …………………………………………………………………………………………….. 427
Sümbül………………………………………………………………………………………….. 432
Süsen (İris)…………………………………………………………………………………….. 436
Şekerkamışı…………………………………………………………………………………… 440
Şerbetçiotu…………………………………………………………………………………….. 443
Turp………………………………………………………………………………………………. 447
Tütün…………………………………………………………………………………………….. 452
Üzüm ……………………………………………………………………………………………. 457
Yosun…………………………………………………………………………………………….. 468
Yüksükotu…………………………………………………………………………………….. 471
Zakkum ………………………………………………………………………………………… 475
Zencefil …………………………………………………………………………………………. 478
Zeytin……………………………………………………………………………………………. 481

Abanoz
Diospyros ebenum (Ebenaceae)

Parıl parıl yanan bir kristal avizenin aydınlattığı salona girdiklerinde İdris Âmil Hazretleri, melek motifli kâğıtla kaplı duvarlarda, eski zaman insanlarının, altın yaldızlı çerçeveler içerisindeki yağlı boya tablolarını gördü. Salonun ortasındaki abanoz sehpanın ve her dört duvardaki Onaltıncı Lui, Bidermayer, rejans tarzındaki konsolların üstünde, gümüş vazolar, biblolar ve şamdanlar ışıl ışıl parlıyordu.

İhsan Oktay Anar, Galîz Kahraman

Çoğunlukla Asya, Afrika ve Amerika’nın tropikal bölgelerinde yetişen abanoz, tarihte ilk kez Sümer tabletlerinde, Tanrı Enki (Akkadca Ea) tarafından Dilmun’a edilen bir hayır duasında geçer:

Deniz ülkesi (?) sana abanoz, kralın … süsü getirsin (?),
Zalamgar ülkesi sana yün, (?), iyi maden cevheri (?) (ve) … taşısın;
Elam ülkesi sana yün (?) … (ve) ağır (?) haraç taşısın;
Krallığın kürsüsü, … kenti Ur sana tahıl, susam yağı, soylu giysiler (ve) büyük tekneler [getirsin (?)]; …

MÖ 3. bin yılda Sümer kralları saray ve tapınak yapımı için Hindistan’dan abanoz ağacı getirtir. Herodotos ise Pers İmparatoru Kambyses’in Mısır sınırındaki Etiyopyalıları boyunduruk altına almasından sonra iki yılda bir; “iki khoinix1 som altın, iki yüz abanoz kütük, beş Etiyopyalı çocuk ve beş tane de fildişi”nden oluşan yüklü bir vergi aldığını yazar.2 Abanoz, Türk-İslam sanatlarında özellikle kakmacılıkta görülür. Siyah renginin fildişi ve sedefle sağladığı uyum nedeniyle dolap, çekmece, kutu, tavla, dama-satranç tahtası gibi eşyaların üretiminde kullanılmıştır.3 Dokusunun sıkılığı sayesinde ağaç kurtlarına, mantarlara, rutubete dayanıklı ve güneş ışınlarına karşıysa hassas olan abanoz, siyaha yakın rengine rağmen yüzlerce yıl boyunca değerli mobilyaların yapımında tercih edilmiştir.4 Hatta başının etrafında sürekli kelebekler uçuşan Yunan uyku tanrısı Hypnos’un da karyolası abanoz ağacındandır.

Ağustos 1952’de Fransız bir araştırma grubu, Ağrı Dağı’nda Nuh’un Gemisi’ni aramak üzere yola çıkar. Cumhuriyet gazetesi muhabiri Yaşar Kemal de yanlarındadır. Çiçeği burnunda genç muhabir, Ağrı Dağı eteğindeki Ahuri köyüne vardığında efsanevi gemiyi gördüğünü iddia eden ihtiyar bir adamla karşılaşır…

“O gemi kıyamete kadar çürümez. O gemiyi yalnız günahsızlar, sabi çocuklar, evliyalar görebilir. Abanoz ağacından yapılmıştır. Sular çekilirken geminin durduğu yer hâlâ bellidir. Mıhtepe yakınlarında bir düzlüktür. O yerin bir tonluk, iki tonluk, on tonluk bir kayasını alıp Van Gölü’ne atın batmaz, aynen vapurlar gibi yüzer. Boşuna aramayın… Bu gâvurlarla gemi size gözükmez.” “Sen gördün mü?” dedim, “gemiyi.”

“Ben gördüm ya, bir çoban vardı bizim… Evliya çoban. O, gemiyi her zaman görürdü. Gemiden kopardığı bir parçayı yanında gezdirirdi. Kapkara bir parçaydı.”

Sami halklarının ortak atası kabul edilen Nuh, Büyük Tufan’da yeryüzünde yaşayan tüm hayvanları kurtarırken, bitkileri kurtarma fikrini aklının ucundan bile geçirmez. Bu durum, bitkileri yerlerinden kıpırdamayan, cansız nesneler olarak gören semavi dinlerin ortak bakış açısından kaynaklanır.

Adaçayı
Salvia (Lamiaceae)

Bir kayanın altında gölgeye uzandım, uzaktaki ovaya, denize bakıyor, derin derin soluk alıyordum. Hava, adaçayı ve kekik kokuyordu. Kalktım, bir kucak adaçayı topladım, bunları yastık yapıp uzandım; yorgundum, gözlerimi yumdum.

Nikos Kazancakis, Zorba

Hıristiyan söylencelerinde, adaçayının iyileştirici ve kurtarıcı gücü, bitkinin Meryem Ana tarafından kutsanmasına yorulur. Yüzlerce yıldır Mesih’in gelmesini bekleyen Yahudiler, bu süreçte sadece kendi içlerinden değil, farklı dinlerden, hatta çok uzak diyarlardan onlarca insanın Mesih olma iddiasıyla tarih sahnesine çıkışına tanıklık eder. İçlerinde Nasıralı İsa gibi idam edilenler de olur, Smyrna’lı Sabetay Sevi gibi sürgün cezasına çarptırılanlar da… Mesih olmayı bekleyen en güçlü, zengin kişiyse Iudaea Kralı Büyük Hirodes’tir. Fakat umduğunun aksine, kâhinler kendisine Mesih’in yakın zamanda doğduğu haberini iletir. Tahtının hem kendi hem de vârisleri için tehlikede olduğunu düşünen Hirodes, Beytüllahim ve çevresinde iki yaşından küçük tüm erkek çocuklarının öldürülmesini emreder. Meleklerin durumdan haberdar ettiği Yusuf (İsa’nın üvey babası), Meryem ve İsa’yı yanına alıp şehirden kaçmayı başarır. Amaçları Roma’nın başka bir eyaletine, Mısır’a ulaşarak Hirodes’in yetki alanının dışında kalmaktır. Süveyş kıstağına vardıklarında, Yusuf su ve yiyecek bulmak için ailesini bir süreliğine yalnız bırakır. Kocası gittikten sonra bebek İsa’yla tek başına kalan Meryem, Hirodes’in süvarilerinin yaklaştığını fark eder. Etrafta saklanabilecekleri bir yer bulmak için çırpınan Meryem, gül ağacına koşup ondan yardım ister. Gül, askerler tarafından çiğnenme korkusuyla bunu kabul etmez. Derler ki o günden sonra kimse onu eline almasın diye dikenle lanetlenmiştir. Sonra şebboya döner, fakat ondan da hayır yoktur. Son olarak adaçayından yardım ister. Ricasını geri çevirmeyen adaçayı, bir anda çevrelerinde çiçekler açarak onları gizler. Kurtuluşlarının ardından adaçayını kutsayan Meryem, bundan böyle bitkinin herkese şifa vermesini temenni eder.

Atina’nın 90 kilometre güneybatısında bulunan Miken akropolisindeki1 küçük bir tapınağa ait olduğu düşünülen tablette, kutsal çocuğu koruyan, biri yaşlı biri genç iki tanrıçayla ilgili şu ifade geçer: “İki kraliçe-tanrıça için, örtü serme şenliklerinde, adaçayı kokulu iki ölçek yağ.”2 Antik Yunan ve Roma halkları, kokusunu çok sevdikleri ve en büyük tanrıları olan Zeus’a atfettikleri adaçayının antiseptik özelliğinin farkındalardı. Adaçayını saçlarını siyaha boyamak için kullanan Romalılar, bahçesinde bu bitkiyi yetiştirenlerin ölmeyeceğini söylerken, İngilizler de “Kim uzun yaşamak istiyorsa mayısta adaçayı içmelidir,” der. Nitekim adaçayının bilimsel adı olan salvia ve İngilizce karşılığı olan sage sözcüğü de Latince salvare, yani “kurtarmak” fiilinden türetilmiştir.3

…