Birazoku

Emevî Devleti’ni kanlı bir darbe ile iktidardan uzaklaştıran Abbasoğulları 750 tarihinde kendi hanedanlarının adıyla Abbâsî Devleti’ni kurdular. Bu yeni devletin ilk iki halifesi Ebü’l-Abbas es-Seffah (750-754) ve Ebû Cafer el-Mansur (754-775) kurucu halifeler oldular. Her iki halife de önce kendileri adına darbe yapan ve iktidarlarını kendilerine ikram edenleri suikastlar tertipleyerek ortadan kaldırdılar.

Ele geçirdikleri devletin meşruiyetini kanıtlamak için kendilerini Allah’ın yeryüzündeki gölgesi ilan ettiler. Bu devleti kurmak üzere kendilerini Allah’ın görevlendirdiğini ve Hz. Peygamber’in asıl varislerinin kendileri olduğunu ilan ettiler. Mansur Bağdat’ı yaptırdıktan sonra başkenti Bağdat’a taşıdı. Şiiler başta olmak üzere isyana kalkışan bütün grupları sert bir şekilde bastırdılar. Muhammed el-Mehdi (775-785) siyasi istikrarı büyük ölçüde sağlanmış yeni devlete sorunsuz halife oldu. Onun dönemi devlete küsen geniş halk kitlelerinin yaralarının sarıldığı, devletle barıştıkları bir dönem oldu. Abbâsîler’in zirve dönemleri Halife Harun Reşid (786-809) ile başladı. Devlet artık siyasi, ekonomik, iç istikrar ve dinî duyarlılıklar adına güç ve kudretinin zirvesindeydi. Hârun Reşid’ten sonra Me’mun (813-833), Mu’tasım (833-842) ve Vâsık (842-847) dönemlerinde Mutezile mezhebi devletin resmi mezhebi ilan edildi. Buna itirazı olanlar cezalandırıldı. Bu halifeler devletin resmi mezhebine karşı olan ilim adamlarını devlete karşı gelmekle suçladılar. Onlara ağır zulümler, işkenceler yaptılar. Mihne dönemi adı verilen bu dönem Halife I. Mütevekkil (847-861) döneminde sona erdi. Bundan sonra Abbâsî Devleti gerileme ve yıkılış sürecine girdi. İslâm medeniyetine önemli katkılar sunduğu günler geride kaldı. Bağdat hilafeti devlete egemen olan başka milletlerin kuklasına dönüştü. Uzun yıllarca iç savaşlarla ve ayrılıkçı güçlerle uğraştı. En sonunda 1258 yılında Moğollar tarafından yıkılarak tarih sahnesinden kalktılar.

ÖN SÖZ

Nasıl ki Müslümanlar için siyer sadece bir ömrün hikâyesi değildir. Vahiy aracılığı ile Allah’a bağlı, vahiy ve risalet boyutları ile Allah’ın kontrolündedir. Yaşanmışlığı itibarıyla Hz. Muhammed’e ait iken örnekliği ile de bütün Müslümanlara ait olan peygamberlik ömrüdür. Abbasi hilafetinin/ devletinin varlığı ve tarihî süreci, siyasi ve dinî davranışları, din-siyaset ilişkileri bağlamı da herhangi bir devletin varlığı ve tarihî süreci, dinî ve siyasi davranışları gibi asla değildir. Abbasiler, Müslümanların daha sonraki devletlerinde devlet aklında, devlet kurumlarında, din-devlet-siyaset ilişkilerinde büyük ölçüde örnek aldıkları bir devlettir. Belki bundan daha önemlisi Abbasiler dönemi, Müslümanların, dinî anlayış ve davranışlarının şekillendiği, dinin âdeta kurumsallaştığı bir dönemdir. Abbasi hilafeti, dinî ilimler çalışması yapan herkes için özellikle de Müslüman ilim insanları için daha yakın ilgiyi hak eden bir dönemdir. Çünkü tefsir, hadis, fıkıh, kelam, felsefe, siyer, tasavvuf vd. dinî ilimlerin ortaya çıktığı ve müstakil bir şekilde kendi özgün kimliklerine kavuştukları bir dönemdir. Sözün özü, İslami ilimlerin yazıldığı ve temel kaynaklar olarak şekillendiği, siyasi, itikadi, fıkhi mezhep ve meşreplerin teşekkül ettiği bir dönemdir.

Abbasiler dönemi, Medine, Mekke, Bağdat, Kahire, Isfahan, Nişabur, Rey, Merv, Semerkant, Buhara, Basra, Kûfe, Yemen ve daha nice ilim merkezlerinde, kendilerinden sonraki Müslüman ulemaya kaynaklık ve rehberlik eden, insanlığa paha biçilemez katkılar sağlayan seçkin ilim insanlarının dönemidir. Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf, İmam Mâlik, İmam Şâfiî, Ahmed b. Hanbel, İmam Eş’arî, İmam Mâturîdî, Taberî, İbn Sînâ, Fârâbî, Gazâlî, Zemahşerî, Râzî, Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd ve daha nice üstad âlimlerin, eşsiz eserlerini yazdıkları, Müslümanların problemlerine çözümler ürettikleri, bir şekilde tüm insanlığa dokundukları dönemdir. Abbasiler dönemi, tıp alanında çağdaşı dünyanın en önde olanıdır. Bu dönem, Bağdat hastanelerinde hasta bakmak üzere açılan doktorluk sınavına sekiz yüzden fazla doktorun müracaat ettiği bir dönemdir. Bağdat, ilk eczacılık fakültesinin ev sahibidir. Bağdat, ünlü kimyacı Câbir b. Hayyân’ı kucaklayan ona kol kanat geren bir ilim âşığıdır. Bağdat, insanlığa bugünkü rakamları, ondalık usulünü, sıfırı ve matematikte kullanımını, cebiri, logaritmayı hediye eden ilim insanlarının sığınağı, barınağıdır. Bağdat, Beytü’l-Hikme’de yapılan tercümelerle Helen patentli Batı’nın ve Hint patentli Doğu’nun bilimsel kabullerine cevaplar üretilen; seçkin ilim adamlarının din, akıl, felsefe, tıp, astronomi, matematik vb. alanlardaki derin analizlerine ev sahipliği yapan bir ilim-irfan yuvasıdır. Tüm bu güzelliklerin yanında Bağdat hapishaneleri, inançlarından taviz vermeyen nice âlimin, bileklerindeki ve boyunlarındaki zincirlerden, ayaklarındaki bukağılardan, sırtlarındaki kırbaçlardan akan kanların ve nice şehadetlerle vuslata erenlerin zalimleriyle hesaplaşacağı günün şahitleridir. Abbasi Devleti’nin tarihi, bilineni ve bilinmeyeni, görüneni ve görünmeyeni, doğrusu ve eğrisi ile bütün bu yaşanmışlıkların tarihidir. Daha da önemlisi, dinî ilimlerin telif ve tedvinlerinde, ulemanın kanaatlerinin oluşmasında, düşünce eksenlerinde, yazdıklarında ve söylediklerinde siyasi arka planlarının etkilerinin ne ölçüde olduğunun saklı tarihidir. Abbasi tarihi, İmam Ebû Hanîfe’nin, İmam Mâlik’in, İmam Ahmed b. Hanbel’in, İmam Ebû Yûsuf’un ve diğer seçkin âlimlerin yaşadıklarının, yaşatıldıklarının siyasi, dinî, ilmî akılları ve içtihatları üzerindeki etkilerinin kitap sayfalarından çıkarılmayı beklediği bir tarihtir. Biz bu çalışmamızla evvela, okuyucularımızın Abbasi dönemi din-siyaset ilişkilerini bilme ihtiyacının farkındalığına erişmelerine katkı sağlamayı; ikinci olarak da okuyucularımızın önüne yanlışını en aza indirme gayretiyle kaleme almaya çalıştığımız din-devlet-siyaset ilişkileri merkezli bir Abbasi siyasi tarihi koymayı hedefledik. Elbette pek çok eksiğimiz çıkacaktır. Maksadımızı aşan ifadelerimiz, haddimizi aşan cüretkârlığımız olmuşsa Rabbimiz’den bağışlanma diliyor; okuyucularımızdan da özür diliyoruz. Okuyucularımızın, ikna olacağımız bütün eleştirilerini, inşallah ikinci baskıda göz önünde bulunduracağımızı bilmelerini istiyor, onlara şimdiden teşekkür ediyoruz. Bu eserin yayımlanmasında eşsiz katkıları olan Hüseyin Nazlıaydın, Rufi Tiryaki ve Sibel Savaş’tan teşekkürlerimi kabul buyurmalarını istirham ediyorum.

Şefaettin Severcan

Kayseri 2024

 
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ ……………………………………………………………………………… 9
GİRİŞ: ÜMEYYEOĞULLARINDAN ABBASOĞULLARINA
1. Siyasi Arka Plan……………………………………………………………. 17
2. Dinî Arka Plan……………………………………………………………… 31
I. KURULUŞTAN ZİRVEYE SİYASET VE DİN
1. Abbasi İhtilali ………………………………………………………………. 43
2. Yeni Hanedan Yeni Devlet……………………………………………… 58
3. Ebü’l-Abbas Dönemi (132-136/750-754)………………………….. 65
4. İhtilal Kendi Çocuklarını Yiyor……………………………………….. 79
5. Ca’fer El-Mansûr Dönemi (136-158/754-775)…………………… 82
5.1. İlk Siyasi İsyan………………………………………………………… 85
5.2. İhtilal Çocuklarının En Güçlüsünü Yiyor ……………………. 86
5.3. Dinî Görüntülü Siyasi İsyanlar ………………………………….. 89
5.4. Mansûr ve Bitmeyen Muhalefet Şiiler…………………………. 93
5.5. Mansûr’un Yönetimi ……………………………………………… 102
5.6. Yeni Devletin Din-Devlet-Siyaset Anlayışı …………………. 105
6. Muhammed El-Mehdi Dönemi (158-169/775-785) ………….. 109
6.1. Mehdi’nin Yönetimi ………………………………………………. 111
6.2. Mehdi’nin Din-Devlet-Siyaset Anlayışı ……………………… 114
a. Mehdi ve Hz. Ali Evladı (Şiiler)……………………………….. 116
b. Mehdi ve Zındıklar: Mukanna İsyanı……………………….. 117
II. ZİRVE DÖNEMİNDE SİYASİ VE DİNÎ ALAN
1. Hârun Reşid Dönemi…………………………………………………… 123
1.1. Hârun Reşid’in Hilafet Anlayışı……………………………….. 127
1.2. Veliaht Tayini ………………………………………………………. 130
1.3. Siyasi Sorunlar ve İsyanlar………………………………………. 134
1.4. Hârun Reşid ve Şiiler-Hariciler ……………………………….. 139
1.5. Hârun Reşid ve Bermekiler……………………………………… 143
1.6. Hârun Reşid Döneminde Dış Politika……………………….. 151
1.7. Hârun Reşid Yönetiminde Din-Devlet-Siyaset …………… 155
2. Me’mûn Dönemi…………………………………………………………. 160
2.1. Hilafeti Ele Geçirmesi…………………………………………….. 160
2.2. Me’mûn ve Yönetimi……………………………………………… 165
2.3. Fars/Pers Unsurunun Devlete Egemen Olması ve İsyanlar…169
2.4. Me’mûn’un Ali Rıza’yı Veliaht Tayini ve
Bağdat’ta II. Halife ………………………………………………………. 175
2.5. Devletin Dinî/Mezhebî Anlayış Dayatması ve Mihne Süreci.187
2.6. Beytü’l-Hikme ………………………………………………………. 205
2.7. Me’mûn Yönetiminde Din-Devlet-Siyaset………………….. 210
3. Mu’tasım Dönemi……………………………………………………….. 219
3.1. Mu’tasım’ın Halife Olması……………………………………… 219
3.2. Bâbek ve Mâzyâr İsyanları ……………………………………… 223
3.3. Sâmerrâ: Yeni Başkent Yeni Dönem…………………………. 228
3.4. Ey Mu’tasım! Yetiş!……………………………………………….. 232
3.5. Siyasette Türk Nüfuzu/Egemenliği ve Tarihçiler…………. 237
3.6. Mu’tasım Yönetiminde Din-Devlet-Siyaset………………… 243
4. Vâsık Billah Dönemi Din-Siyaset İlişkisi …………………………. 252
5. Cafer El-Mütevekkil Alellah Dönemi: Mutezile’den Tekrar
Hadis/Sünnet Ehline………………………………………………………… 258
III. ZİRVEDEN YIKILIŞA SİYASİ VE DİNÎ ALAN
1. Muntasır Billah’tan (247-248/861-862) Mu’temid’e …………. 269
2. Zencî İsyanı ………………………………………………………………. 273
3. Bağımsızlık Hareketleri ……………………………………………….. 276
4. Bağdat’a Dönüş: Mu’tazıd ve Müktefî Dönemleri…………….. 287
5. Karmatiler …………………………………………………………………. 291
6. Muktedir Billah Dönemi………………………………………………. 298
6.1. Muktedir Billah’ın Halifeliği……………………………………. 298
6.2. Hallâc-ı Mansûr’un Öldürülmesi……………………………… 306
IV. SONUN BAŞLANGICI
1. El-Kâhir Billah’tan El-Kâdir Billah’a (320-381/932-991) …… 327
2. Büveyhi Egemenliği……………………………………………………… 339
3. Kâim Bi-Emrillah ve Selçuklu Egemenliği ……………………….. 342
4. El-Muktedi Biemrillah’tan
Ahmed Nâsır’a (467-575/1075-1225)………………………………… 353
5. Yüreklerin Acıyla Oyulduğu Dönem: Haçlılar ………………… 358
V. MOĞOLLAR VE SON
1. Zâhir Biemrillah’tan Musta’sım Billah’a (622-640/1225-1258).367
2. Memluklu Dönemi Mısır Abbasi Halifeleri (1261-1517) …… 377
VI. ABBASİLER DÖNEMİNDE İKTİDAR-ULEMA İLİŞKİLERİ
1. Ebû Hanîfe (150/767)………………………………………………….. 392
2. Ebû Yûsuf (ö. 182/798) ……………………………………………….. 403
3. İmam Mâlik (ö. 179/795) …………………………………………….. 410
4. İmam Şâfiî (ö. 204/820)……………………………………………….. 420
5. Ahmed B. Hanbel (ö. 241/855)……………………………………… 423
Kaynakça …………………………………………………………………………. 435
Dizin ……………………………………………………………………………….. 451

….