Birazoku

Türkiye Cumhuriyeti’nin İslamî temellere dayandığını ileri sürmek; Cumhuriyet tarihinin oldukça uzun bir süreyi kapsayan bölümünde Cumhuriyet’i İslam karşıtı gibi sunmakta olan ilahiyatçı kavrayış ve politize edilen dinî ortam ile elbette yaman bir çatışmaya girmeyi göze almaktır.

On yıllar boyunca yaygınlaştırılmış olan genel kabul, altı temel ilkesinden biri laiklik olan bu rejimin dinî bir temele dayanmasının mümkün olmayacağı üzerinedir. Toplumun kutuplaştırılıp ikiye bölündüğü yakın tarihimiz boyunca, İslamcı muhafazakârlığın karşısında yer alan yetersiz Cumhuriyet savunması ise, yine genel kabul olarak “laiklik” ilkesinin kavramsal tarihine bile değinmeye tenezzül etmeyecek şekilde tezahür etmiştir. Batı’nın tüm yönleriyle taklit edildiği iddiasıyla karşıtının söylem ortağı olan ve laikliği Cumhuriyet’in projesi olmayan sekülerleşmeye indirgeyen bu kesimi de hesaba kattığımızda, bu çalışmanın bir meydan okuma olduğu aşikârdır.

Bütüncül bir kavrayışla ele alındığında ve Türk tarihi içerisinde İslam dininin tecrübe fazlarının bilgisine sahip olunduğunda, çok katmanlı Cumhuriyet projesinin İslam’ın Türk yorumunu kendisine ontolojik bir temelde kaynak olarak seçtiği gerçeği, bizlerden zannettiğimiz kadar uzakta değildir. Buna rağmen ekseriyetle araştırmacıların konuyu “din siyaseti” veya “din söylemi” gibi indirgemeci bir tasavvur ile ele almalarından ötürü bu hakikat maalesef göz ardı edilmektedir.

Bu kitap, hem Türklerin İslam tarihi içerisindeki dönüşümlerini ele alarak hem de Cumhuriyet’in kurucu bilincinin üzerine çekilen örtüyü kaldırmaya azmederek bu politik ontolojiyi gün ışığına çıkarmayı hedeflemektedir.

İÇİNDEKİLER
TAKDİM…………………………………………………………………………………………..9
ÖN SÖZ ………………………………………………………………………………………….13
GİRİŞ ……………………………………………………………………………………………..17
CUMHURİYET’İN DİNÎ YAŞAM POLİTİKALARI ÜZERİNE
YAPILAN BAZI ÇALIŞMALARIN TAHLİLİ …………………………………………….27
BİRİNCİ BÖLÜM
DİN VE İKTİDAR
İSLAM TARİHİNDE DİN VE SİYASİ İKTİDAR İLİŞKİLERİNİN SEYRİ ………..37
İSLAM DÜŞÜNCE TARİHİNDE DİN VE SİYASET
İLİŞKİLERİNE BAKIŞLAR …………………………………………………………………47
1. Ebu Hanife’de Din ve Siyaset İlişkileri………………………………………..48
2. Mâverdî’de Din ve Siyaset İlişkileri…………………………………………….50
3. Gazali’de Din ve Siyaset İlişkileri ………………………………………………52
4. İbn Teymiyye’de Din ve Siyaset İlişkileri……………………………………..54
5. İbn Haldun’da Din ve Siyaset İlişkileri ……………………………………….55
SELÇUKLU VE OSMANLI DÖNEMLERİNDE DİN VE
SİYASİ İKTİDAR İLİŞKİLERİNE DAİR BİR DEĞERLENDİRME………………..61
OSMANLILARIN BATILILAŞMA SÜRECİ …………………………………………….68
İKİNCİ BÖLÜM
CUMHURİYET VE MÂTURÎDÎLİK
CUMHURİYET’İN HANEFÎ-MÂTURÎDÎ TEMELLERİ……………………………..81
ÜMMETTEN MİLLETE DİN DİLİNİN MİLLÎLEŞMESİ……………………………86
1. İbadet Dilinde Millîleşme………………………………………………………….93
2. Hukuk Dilinde Millîleşme…………………………………………………………103
TÜRK TÖRESİ, TÜRK ULUSLUĞU VE TÜRK LAİKLİĞİ …………………………119
1. Ulus Bilincinin Oluşmasında Dinin Rolü…………………………………….125
2. Türk Ulusallığının Batı’ya Karşı Özgünlüğü………………………………..128
3. Türk Laikliği ve Türk Tarihinde Laikliğin Önemi………………………….135
CUMHURİYET’İN TEOLOJİSİNİN FİKRÎ ÖNDERLERİ…………………………..153
1. Ahmet Cevdet Paşa………………………………………………………………….153
2. Ziya Gökalp……………………………………………………………………………..156
3. Mansurizade Said Bey ……………………………………………………………..160
4. Mehmet Kâmil Miras……………………………………………………………….163
5. Mehmet Rifat Börekçi………………………………………………………………165
6. Mehmet Şerafettin Yaltkaya………………………………………………………168
7. Mehmet Şemsettin Günaltay…………………………………………………….171
8. Besim Atalay …………………………………………………………………………..173
9. Nurettin Topçu ………………………………………………………………………..174
CUMHURİYET’İN MÂTURÎDÎ YÜZÜ: MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’ÜN
İSLAM’I KAVRAYIŞI…………………………………………………………………………..182
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
CUMHURİYET’İN TEOLOJİSİNE İDEOLOJİK KARŞITLIKLAR
CUMHURİYET KARŞITI ZİHNİYETLER ……………………………………………….193
İSLAM TARİHİNDE DİN TEMELLİ MUHALEFET ………………………………….200
1. Osmanlı Dönemi Din Temelli Muhalefet …………………………………….205
CUMHURİYET KARŞISINDA İSLAMCI MUHALEFET…………………………….211
KARŞIT ZİHNİYETLERİN ŞAHSİYETLERİ……………………………………………227
1. Mustafa Sabri ………………………………………………………………………….227
2. Said Nursi ………………………………………………………………………………230
3. Necip Fazıl Kısakürek………………………………………………………………234
4. Kadir Mısıroğlu ……………………………………………………………………….236
İSLAMCILIĞIN POLİTİK PSİKANALİZİ………………………………………………..242
SONUÇ………………………………………………………………………………………265
KAYNAKÇA…………………………………………………………………………………271
DİZİN ………………………………………………………………………………………..293

TAKDİM

Yıllar önce Mehmet Ali Kılıçbay üstadın kitaplarının birinde görmüştüm, “cumhuriyetçi nefes sahaları” ifadesini. Kimlik, din ve köken kaynaşmasından kurtulan siyasal ahlak ve yurttaşlık sahaları demekti bu. Cumhuriyet; bireyi, mensubiyeti her ne olursa olsun, diğerleriyle eş saymakta ve onu cemaat cenderesinden kurtarmaktaydı. Aynı zamanda Cumhuriyet ideali, toplumu meydana getiren yurttaşların her düzeydeki farklılıklarını gösterebilme, ifade edebilme ve yaşayabilme özgürlüğüne dayanmaktaydı.

Bu değerlendirmeler, Cumhuriyet’e karşı gösterilen ve dinî olarak addedilen muhalefetin kimyasını anlamamda çok yardımcı olmuştur. Cumhuriyet bir potadır. Yerellikler içinde donmuş etnik, dinsel ve kültürel cemaatleri halk hâline getiren bir pota. Cumhuriyet’in “halkları” olamayacaktır, “cemaatleri” olan bir nizama Cumhuriyet denemeyecektir. Cumhuriyet; halk-millet, cemiyet ve ülke sacayakları üzerine temellenebilir. Halkın hepsinin aynı etnik kökenden olması, aynı dinî inanca sahip bulunması, aynı kültürü paylaşması gerekmez; Cumhuriyet bunlarla ilgilenmez. Üstelik bunlar yerel özelliklerdir.

Son dönemlerde büyük bir değişim içine girmiş olmasına rağmen Osmanlı’nın Cumhuriyet’e mirası, maalesef cemaatçi toplum olmuştur. Cumhuriyet’in önündeki en önemli sosyolojik engel… Toplumda her bir cemaat, ayrı bir kimliklenme ortamı olarak vardır ve bu ortam, toplumun kendini kendisi için güncelleyebileceği “kamu bilincinin” doğmasına müsaade etmez. Cemaatçi zihniyet, kabileci zihniyet kodlarına da sahiptir ve eleştiriye, tartışmaya açık değildir; iktidarı ve din söylemini tekele alma arzusuyla hareket eder.

Osmanlı, son dönemlere kadar cemiyet-millet ve ülke düşüncesine genel anlamda yabancıdır. Halbuki Cumhuriyet’in gayesi, cemaatin özcü bireyi yerine ülkenin vatandaşı olma özelliği ile devletin

…