Birazoku

Kur’an’ın metin yapısı, günümüz Batılı Kur’an araştırmalarının en dikkat çekici konuları arasında yer almaktadır. XIX. yüzyıldan itibaren Batı’da Kur’an’ın “dağınık” bir metin yapısına sahip olduğu yönünde hâkim bir kanaat mevcutken; 1980’lerden sonra “bütüncül” ve hatta “simetrik” bir metin olduğu varsayımı temelinde yeni yaklaşımlarla karşılaşılmaktadır. Bu kapsamda, kısa Mekkî sûrelerden başlayıp Kur’ân metninin tamamına uzanan seviyelerde bütünlük arayışını ifade eden esaslı bir literatür teşekkül etmiştir. Çalışma, söz konusu araştırma alanının tarihsel arka planına, teorik ve metodolojik temellerine odaklanmakta, ayrıca bu kapsamda öne çıkan yaklaşımları irdelemektedir.

Eserde; Batı’da ortaya çıkan tarihsel-eleştirel metotların Kur’an araştırmalarına etkisi ve Kur’an’ın kronolojik tertibine yönelik çalışmaların arka planına dair incelemelerde bulunulmaktadır. İlâveten; Batı’da Kur’an’ın “tarihsel metin” ve “edebî metin” olmak üzere iki farklı zaviyeden okunmasının getirdiği sonuçlar, bazı Batılı çalışmalarda karşılaşılan teolojik ve ideolojik saikler, çağdaş Kitâb-ı Mukaddes araştırmalarının ve çağdaş edebiyat kuramlarının Batılı Kur’an araştırmalarına etkisi gibi önemli pek çok husus mercek altına alınmaktadır.

İÇİNDEKİLER
TABLOLAR DİZİNİ—————————————————————————————————————- 9
RESİMLER DİZİNİ—————————————————————————————————————– 9
KISALTMALAR——————————————————————————————————————— 10
ÖN SÖZ——————————————————————————————————————————— 11
GİRİŞ————————————————————————————————————————————– 13
A- Araştırmanın Konusu, Amacı, Önemi ve Varsayımları———————————————— 15
B- Araştırmanın Yöntemi ————————————————————————————————— 22
C- Araştırmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları ————————————————————————- 25
B İ R İ N C İ B Ö L Ü M
METİN BÜTÜNLÜĞÜ ARAYIŞLARI ÖNCESİ DÖNEM:
KUR’ÂN’IN “DAĞINIK METİN” OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ
(1850’ler-1980’ler Arası)——————————————————————————————————— 29
1.1. TARİHSEL ELEŞTİRİ, KUTSAL METİNLER VE KUR’ÂN————————————- 31
1.1.1. Tarihsel Eleştirinin Tarihçesi——————————————————————————— 33
1.1.2. Tarihsel Eleştirinin Konusu ve Varsayımları ——————————————————– 37
1.1.3. Tarihsel-Eleştirel Metotlar————————————————————————————- 43
1.1.3.1. Metin Eleştirisi (Textual Criticism) —————————————————————- 43
1.1.3.2. Kaynak Eleştirisi (Source Criticism)————————————————————— 45
1.1.3.3. Form Eleştirisi (Form Criticism) ——————————————————————– 47
1.1.3.4. Redaksiyon Eleştirisi (Redaction Criticism)————————————————— 50
1.1.4. Tarihsel Eleştiriye Yöneltilen Eleştiriler ————————————————————— 51
1.2. KUR’ÂN’IN METİN YAPISINA VE ÜSLUBUNA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER-59
1.3. KRONOLOJİ ARAYIŞLARI ————————————————————————————— 71
1.3.1. Tarihsel Veriler —————————————————————————————————— 75
1.3.2. Edebî Veriler———————————————————————————————————- 85
1.3.3. Kronoloji Çalışmalarında Edebî Verilerin Belirleyiciliği:
Örnekler ve Bazı Sorunsallar——————————————————————————————- 89
1.4. KRONOLOJİK TERTİP ARAYIŞLARINDAN
METİN BÜTÜNLÜĞÜ ARAYIŞLARINA DOĞRU ——————————————————– 95
İ K İ N C İ B Ö L Ü M
METİN BÜTÜNLÜĞÜ ARAYIŞLARININ TEORİK VE METODOLOJİK TEMELLERİ -105
2.1. EDEBÎ METİN VE METİN BÜTÜNLÜĞÜ KAVRAMLARI———————————- 113
2.2. ÇAĞDAŞ EDEBİYAT KURAMLARI———————————————————————– 118
2.2.1. Yazar-merkezli Kuramlar————————————————————————————- 119
2.2.2. Metin-merkezli Kuramlar———————————————————————————— 120
2.2.3. Okur-merkezli Kuramlar————————————————————————————- 127
2.3. ÇAĞDAŞ KİTÂB-I MUKADDES ARAŞTIRMALARI——————————————— 130
2.4. TEFSİR LİTERATÜRÜ ——————————————————————————————— 134
2.4.1. Klasik Tefsir Literatürünün Eleştirisi—————————————————————— 135
2.4.2. XX. Yüzyıl Tefsir Literatürü Etkisi———————————————————————- 141
2.5. METİNLERARASILIK VE METİNİÇİLİK ————————————————————– 156
2.6. RETORİK ANALİZİ————————————————————————————————– 158
2.7. SÖZLÜ BAĞLAM —————————————————————————————————– 160
2.8. DEĞERLENDİRME————————————————————————————————– 162
Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M
METİN BÜTÜNLÜĞÜ ARAYIŞLARINDA ÖNE ÇIKAN YAKLAŞIMLAR —————— 167
3.1. EDEBÎ-TARİHSEL YAKLAŞIM: ANGELIKA NEUWIRTH ÖRNEĞİ—————— 169
3.1.1. Yemin pasajları-Kâhin Sözleri İlişkilendirmesi ————————————————– 178
3.1.1.1. Âdiyât Sûresi Örneği ————————————————————————————- 182
3.1.1.2. Tîn Sûresi Örneği——————————————————————————————- 188
3.1.1.3. Duhâ Sûresi Örneği————————————————————————————— 190
3.1.2. Mekkî Sûrelerin Kasîde Metin Yapısı ile Mukayeseli Okunuşu ———————— 193
3.1.2.1. Sâffât Sûresinin Bütüncül Okunuşu: Nicolai Sinai Örneği————————- 199
3.1.3. Mekkî Sûre Yapılarının Kitâb-ı Mukaddes Metinleri Üzerinden Okunuşu —– 205
3.1.4. Değerlendirme —————————————————————————————————– 213
3.2. TEMATİK-YAPISAL YAKLAŞIM: BAKARA SÛRESİ BAĞLAMINDA
M. MIR, N. ROBINSON, M. ZAHNISER, D. E. SMITH VE N. REDA ÖRNEĞİ——- 218
3.2.1. Mir: Bakara 2/163-242. Âyetlerin İnsicamına Dair Bir Okuma ————————- 222
3.2.2. Robinson: Hitap İfadeleri ve Terminolojik Tekrarlar Eksenli Bir İnceleme —- 224
3.2.3. Zahniser: Bakara 2/153-162. Âyetlerin Sûre Bütünü İçindeki
Bağlamına Dair Bir Öneri ——————————————————————————————— 230
3.2.4. Smith: Döngüsel Tekrarlar Eksenli Bir Okuma ————————————————- 232
3.2.5. Reda: Bir Retorik Unsuru Olarak “İnklüzyo” Merkezli Bir Analiz——————- 235
3.2.6. Değerlendirme —————————————————————————————————– 242
3.3. SAMİ RETORİĞİ ANALİZİ BAĞLAMINDA
SİMETRİK BÜTÜNLÜK ARAYIŞLARI: M. CUYPERS VE R. FARRIN ÖRNEĞİ —– 245
3.3.1. Sami Retoriği, Simetri ve Kur’ân———————————————————————— 246
3.3.1.1. Simetrik Metin Yapısı Çeşitleri——————————————————————– 250
a. Paralel Kompozisyon (Parallelism)——————————————————————— 252
b. Ayna-Yansımalı Kompozisyon
(Mirror Composition/Chiasmus/Inverted Paralellism)—————————————– 255
c. Merkez-Temalı Kompozisyon (Concentric/Ring Composition)———————– 261
d. Kısmî Simetriler————————————————————————————————– 263
3.3.1.2. Simetrik Bütünlük Arayışlarının Kur’ân’a Taşınması———————————- 265
a. Sûre Bütünlüğü Arayışları: Bakara Sûresi Örneği———————————————- 265
b. Sûre Çiftlerinde Bütünlük Arayışları —————————————————————– 269
c. Sûre Grupları Arasında Bütünlük Arayışları—————————————————— 275
d. Sûre Gruplarının Sistemler Oluşturması ve Kur’ân’ın Tamamında
Bütünlük Arayışları————————————————————————————————- 276
3.3.1.3. Değerlendirme———————————————————————————————– 282
3.3.2. Sami Retoriği Analizi ve Dinsel Çoğulculuk İlişkisi—————————————— 290
3.3.2.1. Dinsel Çoğulculuk Düşüncesi ———————————————————————- 290
3.3.2.2. Batılı Kur’ân Araştırmacılarının Dinsel Çoğulculuk Vurgularına
Genel Bir Bakış———————————————————————————————————– 293
3.3.2.3. Mâide, Bakara, Âl-i İmrân ve Yusuf Sûrelerinde
Dinsel Çoğulculuk Vurgusu İddiaları ———————————————————————– 296
a. Mâide 5/65-71 Örneği—————————————————————————————— 296
b. Mâide 5/87-96 Örneği—————————————————————————————— 297
c. Bakara Sûresi Örneği ——————————————————————————————- 299
c. Âl-i İmrân Sûresi Örneği ————————————————————————————- 299
d. Yûsuf Sûresi Örneği ——————————————————————————————– 300
3.3.3. Değerlendirme —————————————————————————————————– 300
SONUÇ ——————————————————————————————————————————– 307
KAYNAKÇA———————————————————————————————————————— 315
DİZİN———————————————————————————————————————————– 333

ÖN SÖZ

Batılı Kur’ân araştırmaları, Müslümanlar tarafından genellikle ihtiyatla karşılanmakta, özellikle son iki asırda teşekkül eden literatür ise “oryantalistik” faaliyetler kapsamında değerlendirilmektedir. İlgili çalışmaların tarihî arka planına göz atıldığında, söz konusu perspektifin bütünüyle yanlış olmadığı teslim edilmelidir. Ancak Batı’da yapılan çalışmalara karşı geliştirilen savunmacı refleks, bazen yanlış bazen de haksız genellemelere yol açabilmektedir. Ayrıca bu tavır, Batılı araştırmacıların meseleye daima tek bir zaviyeden baktıkları gibi bir yanılgıyı da beraberinde getirmektedir. Bu itibarla biz, Batılı çalışmaların elden geldiğince önyargısız bir şekilde kendi tarihsel ve teorik zemininde anlamlandırılmaya çalışılmasının daha isabetli bir tercih olduğu kanaatindeyiz.

Batı’da Kur’ân üzerine yapılan araştırmaların kadîm bir geçmişe sahip olduğu malûmdur. Özellikle son yarım asırda ise eskiye nazaran daha ilmî düzeyde çalışmaların varlığı inkâr edilemez. Bunlar arasında Kur’ân’ın metin yapısı, günümüz Batılı Kur’ân araştırmalarının en dikkat çekici konuları arasında yer almaktadır. XIX. yüzyıldan itibaren Batı’da Kur’ân’ın “dağınık” bir metin yapısına sahip olduğu yönünde hâkim bir kanaat mevcutken; 1980’lerden sonra “bütüncül” olduğu varsayımı temelinde yeni yaklaşımlarla karşılaşılmaktadır. Bu kapsamda, kısa Mekkî sûrelerden başlayıp Kur’ân metninin tamamına uzanan seviyelerde bütünlük arayışını ifade eden esaslı bir literatür teşekkül etmiştir. Çalışmamız, “Batı merkezli münasebet arayışları” olarak da nitelendirilebilecek olan bu araştırma alanının tarihsel arka planına, teorik ve metodolojik temellerine odaklanmakta, ayrıca bu kapsamda öne çıkan yaklaşımları irdelemektedir.

Üç bölümden oluşan çalışmanın ilk bölümünde, XIX. yüzyıldan itibaren Batılı kutsal metin araştırmalarında etkili olan tarihsel-eleştirel metotlar hakkında bilgi verilmekte, bu metotların Kur’ân araştırmalarındaki tesirleri üzerinde durulmaktadır. Aynı dönem içinde Kur’ân metninin yapısına yönelik Batılı kanaatler ve önemli bir araştırma alanı hâline gelen kronoloji arayışları da yine bu bölümde irdelenmektedir.

İkinci bölümde, Batı’da Kur’ân metninde bütünlük arayışlarının ortaya çıkmasında ve gelişiminde etkili olan unsurlar konu edilmektedir. Bu kapsamda “edebî metin” ve “metin bütünlüğü” kavramları üzerinde durulduktan sonra çağdaş edebiyat kuramları, çağdaş Kitâb-ı Mukaddes araştırmaları, tefsir literatürü, metinlerarasılık ve metiniçilik, retorik analizi ve sözlü bağlam başlıkları altında bir inceleme yapılmaktadır.

Son bölümde ise âyet gruplarında, müstakil sûrelerde, sûre çiftlerinde, sûre gruplarında ve Kur’ân metninin tamamında edebî bütünlük arayışları çerçevesinde öne çıkan yaklaşımlar analiz edilmektedir. Bunlar; Edebî-tarihsel Yaklaşım, Tematik-yapısal Yaklaşım ve Sami Retoriği Analizi Bağlamında Simetrik Bütünlük Arayışları adıyla üç ayrı başlıkta ele alınmaktadır.

Sonuç bölümünde çalışma neticesinde ortaya çıkan tespit ve değerlendirmelerin yanı sıra bazı yeni araştırma alanlarına projeksiyon tutulmaktadır. Çalışmama çok değerli katkılar sunan Prof. Dr. Süleyman Gezer’e, Prof. Dr. Selim Türcan’a, Doç. Dr. Yakup Çoştu’ya, Prof. Dr. Halis Albayrak’a ve Prof. Dr. İsmail Çalışkan’a şükranlarımı sunuyorum.

Müzakereleriyle destek veren Dr. Öğr. Üyesi Ömer Dinç’e ve Arş. Gör. Dr. Yunus Öztürk’e; edebiyat öğretmenleri Selim Ümütlü’ye ve Mehmet Güngör’e; Almanca okumalarımda yardımcı olan Arş. Gör. Fahrettin Haliloğlu’na; teknik destek sağlayan bilgisayar öğretmeni Ali Fatih Türkoğlu’na müteşekkirim.

Online platformlarda gerçekleştirdiğimiz müzakerelerle kendilerinden istifade ettiğim Prof. Abdullah Saeed’e, Prof. Gabriel Said Reynolds’a, Prof. Michel Cuypers’a, Prof. Mustansir Mir’e, Prof. Carl W. Ernst’e, Prof. Steven L. Mc Kenzie’ye, Assoc. Prof. Raymond Farrin’e, Asst. Prof. Nevin Reda elTahry’ye ve Dr. Marianna Klar’a teşekkür ediyorum.

Eserin oluşum aşamasında kendisiyle Türkiye’de bizzat tanışma fırsatı bulduğum ve Kasım 2016’da vefatından kısa bir süre öncesine kadar desteklerini esirgemeyen Prof. Andrew Rippin’e ise burada hususi bir teşekkürü borç bilirim.

Son olarak, eserin yayımlanmasını üstlenen Fecr Yayınevi editörü Hüseyin Nazlıaydın ve tüm yayınevi çalışanlarına, hızlı ve titiz çalışmalarından dolayı müteşekkirim.

Ersin KABAKCI 20.08.2020

…