Birazoku

“23 Nisan 1920’de toplanan meclis kuşkusuz bir ihtilal, bir devrim meclisidir. Toplanma nedenleri ve oluşum biçimi bunu açıkça yansıtmaktadır. Ancak, bu meclisin kurumsal bağlamda üyelerinin tümünce benimsenmiş bir ideolojisinden söz etmek zordur. Fakat, meclisin kapılarından içeri girip de meclis tartışmaları yakından incelendiğinde milletvekillerinin büyük çoğunluğunun bir arayış içinde oldukları açıkça görülür. İşte bu arayış içinde bulunan Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde bir grup milletvekilinin savunduğu çağdaş düşünce akımlarını ve kendi ülkelerinin içinde bulunduğu somut koşulları içeren bir ideolojinin de varlığı dikkatimizi çeker.”

Prof. Dr. İhsan Güneş, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Bilim ile Yayın Kurulları ve Türk Parlamento Tarihi Yazım Kurulu üyeliklerinde bulundu.
Halen Anadolu Üniversitesi Atatürk İlkeleri va İnkılap Tarihi bölüm başkanlığı görevini sürdürmektedir.

***

İçindekiler

Üçüncü Baskıya Önsöz     XIII
Giriş     1
a) Konunun Boyutları     1
b) Kaynakların Eleştirisi     3

I
Meclisi Mebusan’dan Büyük Millet Meclisi’ne Geçiş

A – Osmanlı İmparatorluğumda Parlamenter Sistem Düşüncesinin Doğuşu ve Gelişimi     15
B – Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Toplanmasını Zorunlu Kılan Etmenler     27
1 – Çeşitli Etnik Öğelerin Ayrılıkçı Eylemleri     28
a) Ermenilerin İstek ve Eylemleri     28
b) Rumların İstek ve Eylemleri     30
c) Kürtlerin İstek ve Eylemleri     31
2 – İtilaf Devletlerinin Tutumu     33
3 – İmparatorluk Merkezinin Durumu     37
4 – Osmanlı Meşruiyetinin Sona Ermesi     43
C – Kurucu Meclisin Toplanması     57
1 – Meclisin Açılması ve Ülke Yazgısına El Koyması     64
2 – Türkiye Büyük Millet Meclisi Adının Benimsenmesi     71
3 – Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Sosyolojik Yapısı     73
a) Meslek     80
b) Eğitim     90
c) Yaş     97
d) Başlık     105
e) Bölge     110
f) Parlamento Deneyimi     118
g) Doğum Yeri-Seçim Çevresi İlişkisi     121
D – Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Döneminin Sona Ermesi     123

II
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Düşünce Ayrılıkları

A – Meclis Açılmadan Önceki Düşünce Ayrılıkları     133
1 – Mandacılık     134
a) İngiliz Mandacılığı     135
b) Amerikan Mandacılığı     137
2 – Yöresel kurtuluş düşüncesi     139
3 – Tam bağımsızlıkçı düşünce     141
B – Meclis Açıldıktan Sonraki Düşünce Ayrılıkları     151
1 – Uluslararası İlişkilerin Getirdiği Düşünce Akımı:
Sosyalizm     151
a) Basının Bakışı     152
b) Meclisin Bakışı     160
2 – Sosyalist Partileşme Hareketi     165
a) Yeşil Ordu     165
b) Türkiye Komünist Fırkası     168
c) Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası     169
3 – Meclisteki Sosyalizm Tartışmalarının Durdurulması     171
C – Meclisi Oluşturan Kişi ve Grupların Sosyoekonomik ve Kültürel Yapılarından Kaynaklanan Düşünce Ayrılıkları ve Bunların Meclise Yansıması     175
1 – Halk Zümresi     179
2 – Tesanüd Grubu     182
3 – İstiklâl Grubu     183
4 – İslahat (Reform) Grubu     184
5 – İttihatçı Grup     189
6 – Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti     193
7 – Mudafaa-i Hukuk Grupları     197
a) Birinci Grup     197
b) İkinci Grup     205
D – Halkçı Düşünce     215
1 – 1920 öncesinde Türkiye’de Halkçı Düşünce     216
2 – 1920-1923 Döneminde Halkçı Düşünce     217
a) Siyasal Rejim Olarak Halkçılık     217
b) Yönetim Sistemi Olarak Halkçılık     224
c) Memur Otokrasisine Tepki Olarak Halkçılık     227
d) Toplumsal Devrim ve Ulusçuluk Anlayışı Olarak Halkçılık     229
3 – Halkı Egemen Kılma Yöntemi     235
a) Mesleki Temsil Yöntemi     236
b) Tek Dereceli Seçim Yöntemi     243
c) Şûra’dan Şûra’ya Seçim Yöntemi     244

III
Yeni Türkiye Devleti’ni Yapdandıracak Temel Düşünceler

A – Meclisin Siyasal Sistem Düşüncesi:
Meclis Hükümeti Sistemi     249
1 – Kuruluşu     249
2 – Görev ve Yetkileri     260
B – Meclisin TBMM Hükümeti Otoritesini Ülkede Egemen Kılma Düşüncesi     279
1 – iç Güvenliği Sağlayıcı Yeni Örgütler     282
2 – Yasal Önlemler     284
3 – Propaganda     289
a) Sözlü Propaganda     293
b) Yazılı Propaganda     294
C – Kuva-yı Milliyeden Düzenli Orduya Geçiş     303
D – Meclisin Eğitim Konusundaki Düşüncesi     321
1 – Maarif Vekillerinin Görüşleri     322
2 – İslamcıların Eğitim Konusundaki Düşünceleri     326
3 – Ulusalcıların Eğitim Konusundaki Düşünceleri     329
4 – Eğitim Alanında Karşılaşılan Sorunlar     332
a) Okul Sorunu     332
b) Ders Programları Sorunu     333
c) Öğretmen Sorunu     334
d) Öğretmenlerin Askerlik Görevlerinin Tecil Edilmesi     336
e) Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar Sorunu     337
5 – Eğitim ve Öğretimi Geliştirmek İçin Yapılan Çalışmalar     340
a) Maarif Kongresi’nin Toplanması     340
b) Halk Dersleri’nin Açılması     344
c) Âli Derslerin Başlaması     345
d) Telif ve Tercüme Encümeni’nin Kurulması     351
E – Meclisin Mali Konudaki Düşüncesi     353
F – Meclisin İktisadi Alandaki Düşüncesi     369
1 – Tarım Alanında     369
2 – Ticaret Alanında     376
3 – Sanayi Alanında     382
4 – Yabancı Sermaye Konusundaki Düşüncesi     387
G – Meclisin Sosyal Yardım ve Sosyal Güvenlik Alanındaki Düşüncesi     397
H – Meclisin Dış Politika Konusundaki Düşüncesi     413
1 – Batı’ya Karşı İzlenen Politika     415
2 – Şark’a Karşı İzlenen Politika     427
I – Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Denetim     441
1 – İstifa Eden Vekiller     446
2 – Düşürülen Vekiller     450
Sonuç     457

Ekler     467
Notlar     483
Seçilmiş Kaynakça     533
Dizin     545

KISALTMALAR
a.g.d     :     Adı geçen dergi
a.g.e.     :     Adı geçen eser
a.g.g.     :     Adı geçen gazete
a.g.mk     :     Adı geçen makale
a.g.tef     :     Adı geçen tefrika
A.R.M.H.G     :     Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu
A.S.D     :     Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri
A.T.T.B     :     Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri
BOA     :     Başbakanlık Osmanlı Arşivi
c     :     Cilt
İ.T     :     İttihat ve Terakki
İ.T.C.     :     İttihat ve Terakki Cemiyeti
kar     :     Karşılaştır
S     :     Sayı
s     :     Sahife
TBMM     :     Türkiye Büyük Millet Meclisi
TBMMG.C.Zb.     :     Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları
TBMM Zb. C.     :     Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi
U.S.     :     United States
v.d     :     Ve devamı
y.a.g.e     :     Yukarıda Adı Geçen Eser
Ya. Ta.     :     Yakın Tarihimiz

Üçüncü Baskıya Önsöz

Birinci Dünya Savaşı sonrasında imparatorluklar birer birer çökerken yerlerini uluuıı ve demokratik devletler almaya başladı..

Osmanlı İmparatorluğu’nu sömürgeleştirmek ve Türk ulusunu köleleştirmek isteyen Avrupa’nın emperyalist güçleri daha Mondros Mütarekesinin mürekkebi kurumadan Türk ulusu üzerine çullanmaya başladı. Yöneticilerın teslimiyetçiliğine, işbirlikçilerin bozgunculuğuna karşın Türk ulusu Mustafa Kemal Paşa’nın etrafında toplanarak hem sömürgecilere hem de onlarla işbirliği içinde bulunan teslimiyetçilere karşı varlığını, kimliğini ve bağımsızlığını koruma mücadelesini başlattı. Bu mücadelenin ana kuruluşu ise halkın katılımıyla oluşturulan Türkiye Büyük Millet Meclisi oldu.

“Kellesini torbaya koyarak” Ankara’ya gelen halk temsilcilerinin oluşturduğu Türkiye Büyük Millet Meclisi olağanüstü bir çabayla işgalci güçleri yurttan attı ve “bir avuç Türk’ün yaşadağı ata yurdunda ulus egemenliğine dayalı kayıtsız koşulsuz yeni bir Türk devleti” kurdu.

Günümüzde her geçen gün yeni Türkiye Devleti’nin oluşum sürecine duyulan ilgi giderek artmaktadır. Bu ilgi zaman zaman bilimsel görüntü altında yeni Türkiye Devleti’nin kuruluş felsefesinin sorgulanmasına, hatta yanlış temeller üzerine oturtulduğu imajının verilmesine dek uzanmaktadır. Günümüzün bakış açısıyla değil, ülkenin ve zamanın koşulları gözönünde tutulduğunda yeni Türkiye Devleti’nin ne kadar doğru temeller üzerinde kurulduğu kendiliğinden ortaya çıkar. Objektif, önyargısız ve bilimsel bir yaklaşımla Yeni Türkiye Devleti’ni kuran Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi incelendiğinde kendinden öncekilerden değil sonrakilerin çoğundan daha dinamik daha üretken daha yurtsever ve daha bağımsızlıkçı olduğu görülür.

Bu çalışma, akademik yaşamınım ilk eseridir. 1982’de Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkiye Cumhuriyeti Anabilim Dalına doklora tezi olarak sunulmuş ve 1985’te Anadolu Üniversitesi tarafından basılmıştı. Doktora tezi olduğu için az sayıda basılmış geniş bir okuyucu kitlesine ulaştırılamamıştı. 1997’de Türkiye İş Bankası Kültür Yayını olarak basıldı ve kısa sürede bitti. Çeşitli kesimlerden aldığım olumlu izlenimler üzerine kitabın yeniden basılmasını düşündüm. Ancak araya giren idari görevlerim nedeniyle bu arzuyu yerine getiremedim. 20ü7’de Emre Yalçın Bey’in bu çalışmayı yeniden basma isteğini alınca çalışmayı yeniden gözden geçirmeye ve kimi eklemeler yapmaya karar verdim. Meclisin sosyolojik yapısını yeni veriler ışığında genişlettim, önceki baskılardaki eksiklikleri giderdim iki yeni bölüm ekledim, eğitim bölümünü genişlettim.

Bu eserin yeniden yayınlanmasındaki amaç, çağdaş dünyanın yetiştirdiği en büyük devlet adamlarından biri olan Mustafa Kemal Atatürk’ün “En buyuk eserimdir” dediği ve genç kuşaklara emanet ettiği Türkiye Cumhuriyeti’nin hangi düşünce temeli üzerine kurulduğunu belgeleri ile ortaya koymak ve bunu geniş kitleyle paylaşmaktır.

Çalışmamın Atatürk’ün kurmuş olduğu Türkiye İş Bankası tarafından yeniden basılması beni ayrıca mutlu etmektedir. Bana bu mutluluğu tattıran İş Bankası Yayın Kurulu Editörü sayın Emre Yalçın başta olmak üzere Kurtuluş Savaşı koşullarının bugünku kuşaklara aktarılmasında büyük pay sahibi olan Türkiye İş Bankası’nın değerli yöneticilerine, çalışmalarımı büyük bir özveriyle destekleyen eşim Yrd. Doç. Dr. Zeliha Güneş’e, meslektaşım Yrd. Doç. Dr. Şaduman Halıcı’ya, Arş.Gör. Murat Burgaç’a içten teşekkürlerimi sunuyorum.

Prof. Dr. İhsan Güneş
Eskişehir, Eylül 2007

Giriş

a) Konunun Boyutları

Ulusal Kurtuluş Savaşlarının öncüsü, Türk Devrimi’nin kuramcısı, eylemcisi ve önderi Mustafa Kemal Atatürk’ü odak noktası alarak, Yeni Türk Devleti’ni araştırmayı amaçlayan çeşitli çalışmaların yayınlandığı görülmektedir. Ancak, dün olduğu gibi bugün de, büyük bir çoğunluğunun uzun bir araştırmaya dayanılmaksızın hazırlandığına inandığım bu çalışmalara bakarak Atatürk’ü, Atatürkçülüğü ve Yeni Türk Devleti’ni tanımanın olanaksız olduğu kanısındayım.

Yeni Türk Devleti’ni tanımak için, bu devletin kuramsal ve eylemsel temellerinin atıldığı Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni ve bu meclisin düşünce örgüsünün saptanmasını zorunlu görmekteyim.

Demokratik toplamların, özgür düşünce üretmesini sağlayan birer laboratuvar konumundaki meclisler, halkoyuna dayalı olarak oluşmaktadır. Bu nedenle de meclise gelen temsilciler tüm olumsuzluklara, baskılara, dayatmalara rağmen, yeni yeni düşünceler ortaya atabilmekte, ülkesini ve halkını bulunduğu konumdan daha ileri bir düzeye ulaştırabilecek öneriler sunabilmektedir, özellikle kurucu, ihtilalci ve devrimci nitelikteki meclislerin, düşünce zenginliğine sahip olmaları, bunların düşünce örgüsünü karmaşık bir hale getirmektedir.

Böyle olduğu halde, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne yönelik yapılan araştırmalarda, araştırmacıların daha çok meclisin kurucu yanı üzerinde durdukları ve bu konuda da birkaç yasayı temel aldıkları görülmektedir. Tüm araştırmalarda 20 Ocak 1921’de çıkarılan Teşkilat-ı Esâsiye Kanunu önemli bir yer tutmaktadır. Kuşkusuz, Yeni Türk Devleti’nin kuruluşunda bu yasa önemlidir, fakat tümüyle belirleyici midir? Salt kuruculuk yönünden de konuya bakılsa, bir yasayla meclisin niteliğini ve düşünce örgüsünü açıklamak olanaksızdır.

Bilindiği gibi, Türkiye Büyük Millet Meclisli’nin kurucu çalışması 23 Nisan 1920’de meclisin açılışıyla başlamıştır. Teşkilat-ı Esâsiye Kanunu ise 8 ay 27 gün sonra çıkarılmıştır. Bu nedenle kuruculuk niteliği açıklanırken bu yasayla birlikte bundan önce çıkarılan ve temel yasa niteliğini taşıyan diğer yasalara da bakmak ve bu yasaların arkasındaki düşünce örgüsünü de saptamak gereklidir.

1921 Teşkilat-ı Esâsiye Kanunu ulusal, çağdaş, demokratik, halkçı ve tam bağımsız yeni bir devletin kuruluşunu kanıtladığına göre, bu devletin sosyal, ekonomik, kültürel, politik v.b. yönlerinin belirlenmesi de zorunludur. Oysa bugüne kadar ortaya konan çalışmalarda bunlar yapılmamıştır. Bunun yanında meclisin ihtilalci ve devrimci yanı da yeterince bilimsel olarak aydınlatılmamıştır.

23 Nisan 1920’de toplanan meclis kuşkusuz bir ihtilal, bir devrim meclisidir. Toplanma nedenleri ve oluşum biçimi bunu açıkça göstermektedir. Ancak, bu meclisin, kuramsal bağlamda, üyelerinin tümü tarafından benimsenmiş bir ideolojisinden söz etmek zordur. Fakat, meclisin kapılarından içeri girip de meclis tartışmaları yakından incelendiğinde, milletvekillerinin büyük bir çoğunluğunun bir arayış içinde oldukları açıkça görülür. İşte bu arayış içinde olan Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde, bir grup milletvekilinin savunduğu çağdaş düşünce akımlarını ve kendi ülkelerinin içinde bulunduğu somut koşulları içeren bir ideolojinin varlığı da dikkatimizi çeker.

Aydınlanma felsefesinin Fransa’da Burjuva Demokratik Devrimi’ni, Marksist felsefenin Rusya’da Sosyalist Devrim’i yarattığı gibi Anadolu İhtilali de ulusçu, halkçı, tam bağımsız, demokratik bir nitelik taşıyan Türk Devrimi’ni yaratmıştır.