Birazoku

Düşünce dünyamızın özgün ismi Sevan Nişanyan, okurlarının karşısına bu kez anılarından oluşan Aslanlı Yol ile çıkıyor.

Yanlış Cumhuriyet’te Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu mitlerini sorgulayan, Sözlerin Soyağacı’nda Türk dilinin tarihi köklerini titiz bir araştırmayla ortaya çıkaran, Küçük Oteller Kitabı’yla Türk turizmine yeni bir ufuk kazandıran Nişanyan, aynı zamanda Ege’nin Şirince köyünde kurduğu ütopya dünyası ile tanınıyor.

Nişanyan’ın anıları bizi Amerika’daki solculuk günlerinden Kafkasya’daki savaş meydanlarına, Etiyopya’da Nişanyan’ın bile tırmanmaya ürktüğü manastırlardan Isparta Askeri Mahkemesindeki duruşmalara, Amazon cangıllarında kaybolan arkadaşlardan Van’da kurulması hayal edilen köylere sürüklüyor. Yaşadığı hiçbir ortamda kendini “evinde” hissetmeyen, sınırları ölümcül risk pahasına zorlamayı tutku haline getiren bir insanla tanışıyoruz.

Bir macera romanı akıcılığıyla okunan hikâyelerin ardında ise, hayatı sürekli sorgulamanın manevi ağırlığına ve Nişanyan’ın kendi içinde bir bütünlük arayışındaki düşünce yapısına tanık oluyoruz.

***

Önsöz

DİNDAR VE MAZBUT BİR KALEM ARKADAŞIM BİR GÜN gene bana İslâmî hayat tarzının faziletlerinden söz eden bir not yazmıştı. Dayanamayıp uzun bir cevap döşendim. New Jersey’de sıradan bir Amerikalı iken yollara düşüp Filistin’de bir manastıra kapanan Philip’i, Sri Lanka’da bir hapishanede bütün gün gülümseyerek oturan Budist rahibi, Amazon ormanlarında çıplak Kızılderililere hayatını adayan peder Augustín’i, Kolombiya’da sekiz kocadan olma dokuz çocuğuyla pansiyon işleten zenci kadını, beni kırk yıl hapse mahkûm ettirmeye çalışırken pişman olup dostluk kurmaya çalışan Yusuf Paşayı anlattım. Dünyada bu kadar yol, bu kadar çeşit insan serüveni varken bunlardan herhangi birini dışlayan bir hayat önerisi doğru olabilir mi diye sordum.

“Bunları niye anlattın bilmiyorum ama niyetin beni çatlatmaksa muvaffak oldun,” diye cevap yazdı.

Tam o sırada Etyen Mahçupyan Agos‘a yazmam için ısrar ediyordu. Siyasi konulara girmeyi canım istemedi, bu hikâyeleri bir yazı dizisine çevirmeye karar verdim, maksat çatlatmaya devam etmek. Görünürde gezi hikâyeleri anlattım. Oysa gezi kisvesi altında anlattığım şey insan serüvenleri idi – kendi yolunu ararken bir an karşılaşıp sonra gözden kaybettiğin bin çeşit hayat, bin çeşit varoluş ihtimali.

O karşılaşmaların -ve gözden kaybedişlerin- hüznü yazdıklarımın çoğuna sinmiştir sanırım, üslubun hafifliğine kanmayın siz. Hem iki yönlü hüzün. Bir, şahsi: bunca ihtimal varken tek hayata mahkûm olmak ne acı! İki, felsefi: tek bir hayat tarzını, hangisi olursa olsun, yücelten ahlak öğretileri ne kadar zavallı!

*

Yazılarda tutturduğum lakonik üslup genel olarak beğenildi. Yazıları kitaplaştırmamı önerenler oldu. Lâkin çeşitli nedenlerle arkasını getiremedim, öylece kaldı.

Aradan uzun süre geçtikten sonra dindar ve mazbut arkadaşım tekrar devreye girdi. Emir kipini andıran bir kararlılıkla o    yazıları derlememi ihtar etti. Tembel öğrenci gibi birkaç gün kıvırttıktan sonra boyun eğdim. Agos makalelerini kronolojik sıraya dizdim. Aynı stilde kırk tane yazı daha çıkarabildim. Araya birkaç otobiyografik not ekleyince, bir de baktım, hayat hikâyesi gibi bir şey şekillenmiş.

Hayat hikâyesi mi, yoksa olamadığım hayatların hikâyesi mi, ondan da emin değilim doğrusu.

*

Kitabımın bir müsebbibi Mazbute Hanım ise biri de henüz bunları okuyacak yaşta olmayan kızım Anahit’tir. Büyük çocuklarım babalarını iyisiyle kötüsüyle tanıyorlar. Anahit tanımıyor ve muhtemelen birinci elden tanıma fırsatı bulamayacak. Onunla belki uzun yıllar sonra gerçekleşecek bir buluşmanın heyecanı, kendimden bunca söz etmenin sıkıcılığını hafifleten bir unsur oldu.

İkisine de teşekkür borçluyum.

Şirince, Mayıs 2012

Aslanlı Yol

ADADA VAPUR İSKELESİNDEN EVE GİDEN BİR KİLOMETRELİK yola lise yıllarımda Aslanlı Yol adını takmıştık. Yol boyu aslanlar sıralıydı ve onlara hesap vermeden eve ulaşmak imkânsızdı. Aaa Sevan neden yüzün asık? Yüzün gülüyor Sevan, neden? Paçan yırtık, kavga mı ettin? Temiz giyinmişin hayrola? Geçen gün konuştuğun o kız kimdi? Ama dün onunla konuşmadın, neden? Aferin akıllı oğlum, sen büyük adam olacaksın! Bi de akıllı derler, senden beklemezdik! Filozof mu olacaksın, oo ben de çok severim filozofluk! Her birine ayrı hikâye anlatıp kendimi saklama sanatını Aslanlı Yolda geliştirdim. Fırsatı bulunca da 17 yaşımda, dünyanın ta öbür ucuna kadar kaçtım.

Kaçış o kaçış, hâlâ kaçtığımı söyleyenler var.

Ceddim, Atam

İSTANBUL’DA DOĞMUŞUM. BABAM, BABASI VE ONUN BABASI da İstanbul’da doğmuşlar. Annemin babası olan Onnig dedem galiba Kayseriliymiş, tam hatırlayan yok. İlkgençliğinde İstanbul’a gelmiş. Bir süre sonra memlekette evinin yağmalandığı, ailesinin yok edildiği haberini almış. Aylar veya yıllar sonra iki kız kardeşini bir yerlerde sefil halde bulmayı başarmış. Hayat boyu o kızlar dedemi sömürdü diye anlatılırdı.

Anneannemlerin ailesi 1878 harbinde Bulgaristan’dan İstanbul’a muhacir gelmiş. Babaannesi Bulgarmış, Ermenice pek bilmezmiş, geldikten az sonra çok genç yaşta ölmüş. Annemlerin sarışınlığı ondan gelir derler. Babaannemlerin ise İzmit Bahçecikli olduğu söylenirdi, ama akraba taallukat arasında en “İstanbullu” olan da onlardı sanırım.

Babamın babası olan Bedros Dedem, hayatını kitapların içinde geçiren hoşsohbet, münzevi bir insanmış; ben doğmadan vefat etmiş. Tanıyanlar beni ona benzetirler. Gençliğinde Fransızcadan Ermeniceye kitaplar tercüme etmiş, Nişanyan ve bilmemneyan adlı yayınevi kurmuş, tam ayrıntısını bilmediğim bir şekilde İnkılap Yayınevinin kuruluşunda rol oynamış. 1922’den sonra kendi yayınevi kapanınca sahaflık yapmış. Beyazıt Meydanındaki dükkânı İstanbul entelijensiyasının mühim adreslerindendi diye anlatırlar. Hüseyin Rahmi, Heybeliada’dan komşusu ve can dostuymuş; Ebüzziya kardeşler Adıvarlar, Ürgüplü Hayri Efendi, Köprülüzade Fuad arkadaşlarıymış. Geçenlerde bir sahafta Edebiyat Fakültesi hocalarından Cavit Baysun’un dedemin ölümü üzerine kaleme aldığı makalenin eski yazı elyazmasını buldum. Reşat Ekrem’in de Bedros Nişanyan’dan söz ettiği birkaç makalesi vardır. Tercüman‘da çıkan bir yazıda dedemin Ermenice harfli Türkçe eşi bulunmaz koleksiyonundan söz eder, şimdi o kitaplara ne oldu diye sorar. Cevabını bilmiyorum, heyhat.

Babam Vağarşag Nişanyan inşaat mühendisi ve mimardı. Açık fikirli, entelektüel, esprili bir insandı. Babasının eski usul tozlu konulara merakına bir tür tepki olmalı, sadece matematiğe ve bilime inanırdı. Sanatlardan çağdaş sanata, ressamlardan Mondrian’a, mimari üsluplardan Bauhaus’a meyyaldi. Duygulara güvenmez, araya her zaman mesafe koyardı. Bende de vardır biraz o tutukluk sanırım; babamdan kalmış olmalı.

İTÜ’den Süleyman Demirel’le aynı yıl mezun olmuş. Polatlı’da üç yıl askerlik yaptıktan sonra Paris’e gitmiş. Le Corbusier’nin atölyesinde çalışmış. Savaş sonrası Fransa’nın imarına katkılarından ötürü Fransız    hükümetinden teşekkürname almış, hâlâ evde durur. Dedem ölünce dükkânın tasfiyesi için İstanbul’a gelmiş. Ha bugün ha yarın derken kalıvermiş. Hayat boyu o kararın -daha doğrusu kararsızlığın- isabetinden şüphe etti. 27 Mayıs askeri darbesinden sonra Demokrat Partiye iş yapanlar faslından tutuklanıp altı ay Kasımpaşa Askeri Cezaevinde yatınca şüphesi arttı. 1970’lerin sonuna doğru “bu memlekette yaşanmaz” duygusu yeniden nüksetti. Annemle teyzemleri ikna etti, 1983’te topluca Kanada’ya göçtüler. Kız kardeşim o sırada Montreal’de master yapıyordu. Ben sekiz-dokuz yıldan beri Amerika’daydım. Memlekete döneceğimize ihtimal vermediler. Dönüşüm onlara sürpriz oldu; babamı hayli sarstı da sanırım.

Annem Sona Nişanyan sağdır. Toronto’da yaşar. Hayat boyu deli oğlunu akıl ve izan yoluna getirmeye çalışmıştır. Hâlâ ilk günkü kararlılıkla o beyhude çabayı sürdürür.

Dedemin Çırağı

1984’E DEK HER YIL KINALIADA’YA YAZLIĞA GİDERDİK. Çocukluğumdan aklımda kalan hemen her şey ada ile ilgilidir. Onnig Dedem yaşamının son yıllarını adadaki bahçe ve bostanına adamıştı. Sekiz-dokuz yaşlarımda onun has çırağı oldum. Ayağımı biraz olsun toprağa basmayı ondan öğrendim. Dolapta her zaman çekiç, çivi, pense, kerpeten, ingilizanahtarı, gönye, mala, şakul, kazma, kürek, çapa, budama makası, göztaşı, zaçyağı, fırça, terebentin vs. bulundurmayı –ve gerektiğinde kullanmayı– öğreten de dedemdir.

Pazar günleri dedemlerle hep beraber yemek yemek âdettendi. Sofrada on-on beş kişiden eksik olunmazdı. Adı duyulmadık uzak akrabalar, Samatya’dan kırk yıl önceki komşular, yalnızlığı çenesine vurmuş kokona teyzeler gelip anneannemlerde bir hafta, on gün yatıya kalırlardı. Hayat boyu bana eşlik eden büyük aile tutkumu muhtemelen o sofralarda edindim. Çekirdek aileye oranla büyük ailenin bireysel özgürlüğe daha fazla pay bıraktığını orada idrak ettim. Kaçış imkânları daha fazladır, saatlerce ortadan kaybolsan kimse fark etmez.

“Ataerkil” görünen ailelerin aslında kadınlar saltanatı olduğu gerçeğiyle de ilk o ortamlarda tanışmış olmalıyım. Hakiki ağayı sahtesinden ayıran şey o bilgidir. Patron ben görüneyim, arasıra homur somur edeyim yeter. Son tahlilde kadınlar tayfasına itaat etmekten başka çare olmadığını bilirim.

Bu Çocuk Arıza

OKULDA PARLAK BİR ÖĞRENCİYDİM. AYNI ZAMANDA haytanın başıydım. Dersteki başarıma mı güvenerek haytalık ettim, yoksa o başarının ağırlığına dayanamadığım için mi haytalığa sığındım? Bilmiyorum.

İlkokuldayken cuma günleri öğretmen, Ermenice imla sınavı yapardı.* Millet üç alır, beş alır, Sevan her hafta on kelimede on. Ermenice imla kolay değildir bu arada, her kelimeyi ayrı ezberlemek gerekir, hafıza şart. Önce bu çocuk kopya çekiyor herhalde deyip ayrı sıraya oturttular. On serisi devam edince ilgi arttı. Bütün okııl nefesini tuttu, Sevan ne zaman tökezleyecek diye beklemeye başladı. On hafta, on beş hafta… Nihayet yirminci hafta filan olmalı, bekledikleri oldu, iki soruda takılıp sekiz aldım. Evreni sevinç kapladı: Tanrı değilmiş, bizden biriymiş, hahayt! Sonradan herkes o sekizi hatırladı. Ta Kınalıada’ya kadar duyuldu, aylar boyu Aslanlı Yolda yolumu kesip sekizi sordular. Hayrola Sevan, formdan mı düştün? Hani nerede senin kusursuzluğun?

1968’de Milliyet gazetesinin açtığı İlkokullararası Bilgi ve Kültür Yarışması’nda Türkiye birincisi oldum. Mühim bir olaydı, o devirde henüz ÖSS, SBS gibi ulusal sınavlar yok, Milliyet‘inki ülke çapındaki en büyük organizasyon; her ilkokuldan en başarılı tek aday katılıyor. Gazeteye manşet yaptılar. Cemaatin başı bulutlara erdi. Türkçeci omzuma sarılıp ağladı. Herkesten aferin işitmekten aferin maymunu oldum. Ben ne yaptım? Üst sınıftan sevmediğimiz bir oğlana karşı ne zamandır tasarladığımız bir terör eylemi vardı, iki suç ortağımla beraber onu yürürlüğe soktum. Hayat boyu unutulmayacak bir iş oldu. Çocuğun annesi hüngür hüngür ağlayarak okula geldi, büyük kepazelik çıkardı. Yarışmadaki başarım olmasa herhalde okuldan kovulurdum; ama gözleri yemedi, azarlamakla yetindiler. Mezuniyet töreninde müdür yarım saat atıp tuttu, dahi olman bizim için kıymetli değil, önemli olan vatana millete saygı, büyüklerine itaat, kanun nizam intizam, falan filan.

Adamı öyle konuşturmak bana daha büyük zafer gibi gelmişti. Otoritenin çaresizliğini seyretmek ayrı bir zevk.

Yarışmanın ödülü olarak ortaokulu Işık Lisesinde burslu okudum. Orada “çağdaş” kıyafetli Türk faşizmiyle yakından tanışma fırsatı buldum. Bayraktan, marştan, vatanmillet edebiyatından, kan dökme antlarından, Türk varlığına armağan edilen varlıklardan, bütün bunların ardında yatan kitlesel isteriden, yalnız ve zayıf olanı ezme şehvetinden, hepsinin simgesi ve şahikası olan Yüce Manitu figüründen nefret etmeyi öğrendim. Ortaokuldayken kusardım. Bugün dahi belli bir dozdan fazlası, fiziksel bir his olarak, o eski mide bulantısını geri getirir.

1971’de Fen Liseleri giriş sınavında Türkiye birincisi oldum. Çok güzel bir burs teklif ettikleri halde, o zihniyette bir okulu üç sene daha taşıyamayacağım için reddettim. Robert Koleje girdim. Orada da az serserilik etmedim. Ama alt alta koyup topladığımda, hayatım boyunca içinde bulunup da sevdiğim ilk – ve muhtemelen son- “kurum” orası oldu sanırım.

Robert Yılları

LİSEYE GİRDİĞİM YIL ROBERT KOLEJLE AMERİKAN KlZ LİSESİ birleşmiş, erkekler kısmı Bebek’ten Arnavutköy’e taşınmıştı. Sınıfımızdaki kızlar, iki yılı hazırlık olmak üzere beş yıldan beri kampüsün yerlisi idiler. Pembe flamingo sürüleri gibi toplu gezer, mühim ve aşkî konularda mutlaka İngilizce konuşur, Amerikalı hocalarla senlibenli şakalaşırlardı. Erkeklerin çoğu Bebek’te bir yıl lise hazırlıktan gelmişti. Ben ise evde bir-iki ay İngilizce çalışıp hazırlık sınıfı sınavını geçmiş, direktman lise bire girmiştim. Yani ortama yabancılığım bir yana, bütün kızlardan iki yaş küçüktüm. Travmayı düşünebiliyor musunuz? Kızlardan korkmayı o günlerde öğrendim. Sonradan ne kadar gayret etsem edeyim o ürkekliği üstümden tam atamadım sanırım. “Hişt ufaklık, sen anlamazsın,” deyip gülecekler diye hâlâ ödüm kopar.

Kızlara kendimi beğendirmenin yolunun entellikten geçtiğine karar verdim. Lise 1 ’deyken Jean-Paul Sartre ve şürekâsının Türkiye şubesi gibi çalışmaya başladım. Üstadın hemen hemen her eserini -tek kelime anlamadan okuduğum o 1930’lardaki post-Husserliyen felsefi makaleleri dahil- hatmettim. Bir süre küçük Roquentin gibi dolaştım. Kişilik denilen şeyin başkalarının gözünde varolan bir maske olduğu, ardında ise koca bir boşluk -daha doğrusu, bir dizi kaçış- bulunduğu fikrini sevdim. İkiye geçtiğim yaz L’être et le néant’ı Fransızcadan Türkçeye çevirmek gibi sapık bir işe giriştim.

Haftalarca sabahlara kadar çalıştım. Yapamadım tabii, ama yazı Türkçesinin yapısal ve tarihsel sorunlarıyla ilk kez ciddi şekilde yüz yüze gelişim bu vesileyledir.

Lise 2’de ilk yılın tutukluğunu üstümden attım, okul birincisi oldum. Son sene daha iddialı bir işe giriştim. Birinci olmak marifet değil, sonuçta her yıl birisi birinci olur; marifet birinci olabilecekken sonuncu olmaktır dedim: gerçek irade ve gerçek özgürlük odur. Tom Davis’in Dünya Edebiyatı sınıfı ile Mike Hamilton’ın manyak derecede zor fizik dersi haricinde bütün dersleri serdim.
:
O yıl vaktimin büyük kısmı Osman Kavala ve avenesiyle beraber Akıntıburnu’nda Ali nin kahvesinde briç oynayarak geçti. (Arnavutköy Camiinin altındaki dehliz gibi mağazalardan biriydi; şimdiki Bahar Pastanesidir.) Bir ara eve kapanıp Latince öğrendim. Davis için yeryüzünde kötülüğün felsefi nedenleri ve şeytanın anlamı üzerine 40 sayfalık bir risale yazdım, “he hath shewn“li filan King James İngilizcesine özenerek. Sonra orta çağ skolastiğine merak sardım. Thomas’ın 4500 sayfalık Summa‘sının büyük bir kısmını okudum; spekülatif zekânın şahikasıyla tanışmış oldum. Onun heyecanıyla James Joyce’un estetik anlayışı hakkında, skolastiklerin soru-cevap-itiraz-itiraza cevap formatında, 110 sayfalık bir tez döktürdüm, kenar boşluksuz ve satır aralıksız daktiloyla. Davis’e dönem ödevi olarak verdim. “Okumadım tabii kerata” dedi, ama A+ verdi. Okul sonuncusu olma hayalimi bozdu.

O zamanlar lise bitirme sınavları vardı. Türkçe kompozisyon sınavında “başarıya ulaşmak için inanç şarttır” gibi moron bir konu yazmamızı istediler. İnançla aklın asla bağdaşamayacağını, aklın bittiği yerde inancın başladığını savunan bir yazı yazdım, 3. yüzyıl ilahiyatçılarından Tertullianus’tan Latince alıntılarla besleyerek. Böyle aptal sorular soranların, tabii, bu konuları anlamasına imkân olmadığını da özenle vurguladım. Sıfır verdiler. Tarih, Türkçe ve sosyolojiden de çaktım. Yıllarca lise diplomamı alamadım. Çok sonraları babamın ısrarıyla dışarıdan sınava girip mezun olabildim.

Arada tabii Yale’e kabul edilmiştim. Gittiğimde diploma filan sormadılar. Aylar sonra bir gün öğrenci işleri müdürü bir kenara çekti. Diplomasız olduğumu bildiklerini, ama göz yummaya karar verdiklerini anlattı, bu kıyağımızı unutma gibilerinden.