Birazoku

Ahmed Cevdet Paşa… İmparatorluğun en uzun yüzyılı olarak adlandırılan 19. yüzyılda, devletin üst düzey kadrolarında görev alıp ömrünü Tanzimat hükümlerinin uygulanarak Osmanlı Devleti’nin ayağa kaldırılmasına adayan bir devlet adamı ve bir tarihçi…

Kaleme aldığı tarih metinleriyle kendinden sonraki dönemde Osmanlı tarihinin ana kaynaklarından biri haline gelen ve olayların ele alınışına ve yorumlanmasına kendi bakış açısına göre yön vermeyi başaran Ahmed Cevdet Paşa, son dönem Osmanlı tarihi hakkında çalışmalar yapan araştırmacıların üzerinde oldukça etkili olmuştur.

Kübra Fettahoğlu, Bir Tanzimat Bürokratı Ahmed Cevdet Paşa isimli bu kapsamlı çalışmada önemli bir devlet adamı ve tarihçi olan Ahmed Cevdet Paşa’yı ezber bozacak bilgiler ve yorumlar eşliğinde ayrıntılı bir şekilde ele alıyor. Fettahoğlu’nun değerlendirmeleri, Türkiye’de Osmanlı tarih yazıcılığının pek çok noktada yeniden ele alınması gerektiğini ayrıntılı örneklerle ortaya koyuyor.

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ / 9
KISALTMALAR / 13
GİRİŞ
EĞİTİMİ, AİLESİ VE ESERLERİ / 15
BÖLÜM 1
DEVLET HİZMETİNE GİRİŞİ VE İLK TECRÜBELERİ / 29
Memuriyete Başlaması ve İlk Bürokratik Çevresi / 29
Meclis-i Maarif-i Umumiyye Üyeliği ve
Darülmuallimin Müdürlüğü (1850-1864) / 52
Vakanüvisliği (1855-1866) / 70
Meclis-i Âlî-i Tanzîmat Üyeliği (1857-1861) / 75
BÖLÜM 2
REFORM MECLİSLERİNDEN TAŞRA YOLLARINA / 93
Meclis-i Ahkâm-ı Adliyye ve
Meclis-i Âlî-i Hazâin Üyelikleri (1861-1866) / 93
Halep Valiliği (1866-1868) / 163
BÖLÜM 3
MERKEZDE TUTUNMAYA ÇALIŞIRKEN / 197
Yeni Adliye Teşkilatına Doğru / 197
Şûrâ-yı Devlet Üyelikleri (1871-1873) / 232
Evkaf Nazırlığı (1873) / 241
Maarif Nazırlığı (1873) / 243
Şûrâ-yı Devlet Başkan Yardımcılığı (1874) / 250
BÖLÜM 4
MERKEZ-TAŞRA ARASI GELGİTLER / 253
Yanya Valiliği (1874-1875) / 253
İkinci Maarif Nazırlığı (1875) / 261
İkinci Adliye Nazırlığı (1875-1876) / 266
Üçüncü Maarif Nazırlığı (1876) / 276
Üçüncü Adliye Nazırlığı (1876-1877) / 281
Dahiliye Nazırlığı (1877) / 288
İkinci Evkaf Nazırlığı (1877-1878) / 300
Suriye Valiliği (1878) / 302
BÖLÜM 5
SULTANIN İZİNDE YOLUN SONU / 319
Ticaret ve Ziraat Nazırlığı (1878-1879) / 319
Dördüncü Adliye Nazırlığı (1879-1882) / 324
Memuriyet Olmaksızın Hayatı (1882-1886) / 348
Beşinci Adliye Nazırlığı (1886-1890) / 351
Mecâlis-i Âliye Memuriyeti (1890-1895) / 373
SONUÇ / 399
KAYNAKÇA / 405
DİZİN / 433

ÖNSÖZ

Uzun yıllar toplumsal ve bütüncül tarihçiliğin hüküm sürdüğü bir ortamda “mesleğin sevilmeyen üvey evladı” sayılan biyografi , bireyin olaylara etkisi ya da şahitliğine verilen önemin artması ve son zamanlarda revaç bulan mikro tarih çalışmalarının tamamlayıcısı sayılması nedeniyle akademik geçerliliğini arttırmaktadır. 20. yüzyıl tarih yazımında önemli etkiye sahip olan Annales ekolünün “büyük adam”ların rolünün abartılmasına karşı geliştirdiği “insan değil toplumsal örgütlenme” ve “sosyo-ekonomik mantaliteler” eleştirisinin zamanla aşırıya kaçtığının anlaşılması biyografinin tekrar tarih ilminin bir parçası sayılmasını sağlamıştır.1 Göreliliğin yaygınlaşması, psikanalitiğin gelişimi ve insan doğasının karmaşıklığının iyice idrak edilmesi ile birlikte biyografi çalışmaları, görünenin ardına bakmayı ve farklı ihtimallerin peşine düşmeyi amaçlayan bir yaklaşımla, tarihçilerin kaynakları eleştirel kullanabilmesi açısından da oldukça öğretici bulunmaktadır.2 Ahmed Cevdet Paşa; tarihçi, hukukçu, devlet adamı, âlim vasıflarını birlikte taşıması ve Tanzimat Dönemi’ni yaşamış ve yazmış bir şahit olması hasebiyle 19. yüzyılın araştırılması ve üzerinde düşünülmesi gereken figürlerinden biridir. Hakkında kitap, tez ve makale türünde birçok yayın yapılmış ve yapılacaktır. Ancak, tarih disiplininin aynı zamanda güncel siyasetin aracı olduğu gerçeğinden yola çıkarak belli kesimler tarafından muhafazakar-reformist bir referans gibi sahiplenilen Paşa’nın hayatı üzerine yazılanlar daha ziyade Tezâkir ve Ma’rûzât kaynaklı yani kendi anlatımıyla sınırlı kalmıştır.

Buradaki temel problem, Cevdet Paşa’nın özellikle Tarih-i Cevdet ’in yazarı ve Mecelle ’nin öncüsü kimliğiyle kazandığı ün ve otoritenin literatürü ve algıyı karakterin lehine fazlasıyla etkilemiş olmasıdır. Bazı araştırmacıların sadece kendi ideolojilerine uygun parçaları Paşa’nın yazdıklarından makaslayarak bir karakter inşa etmeye çalışmaları ise meseleyi daha da sıkıntılı hâle getirmiştir. 1940’lı yıllardan itibaren yoğunlaşan ve büyük bir çoğunluğu, ilerici-gerici dikotomisi üzerinden yürüyüp verdiği bilgileri ve iddialarını sorgulamaksızın doğru kabul eden bu çalışmalar Paşa’nın hukukçu ve tarihçi kimliğine yoğunlaşmıştır.3 Araştırmacıların genellikle gözden kaçırdığı nokta ise Cevdet Paşa’nın anlattığı olaylarda sadece tarihçi kimliğiyle değil aynı zamanda siyasî bir karakter olarak yer alması ve hikâyesini mümkün mertebe sicilini kirletmeyecek şekilde kurgulamak istemesidir. Dolayısıyla Cevdet Paşa’nın mülkî görevlerinin ve siyasî kariyerinin sorgulayıcı bir yöntemle ortaya konulması yazdıklarının kaynak değerini yeniden belirlemek açısından da oldukça önemlidir. Bu anlamda, Paşa’nın sabit karakteri ve yanılmazlığı tabusuna ilk ciddi karşı çıkış Christoph K. Neumann’ın Araç Tarih Amaç Tanzimat : Tarih-i Cevdet ’in Siyasî Anlamı adıyla Türkçe ’ye çevrilip yayımlanan doktora tezidir. Tarih-i Cevdet üzerinde yaptığı tetkiklerle hem eseri hem de Paşa’yı farklı bir bakış açısıyla değerlendiren Neumann, aynı zamanda çelişkili, siyasî emelleri olan ve pragmatist bir karakterin varlığına işaret etmektedir.4 Ayrıca Mustafa Gündüz’ün Eğitimci Yönüyle Ahmed Cevdet Paşa adlı kitabı, Akif Bilge Çelik’in “Fırka-i Islâhiye”, Fatih Sansar’ın “Tanzimat Döneminde Bir İskân Modeli Fırka-i Islâhiye ve Gü ney Anadolu ’nun İskânı”, Hatice Akın’ın “Ahmet Cevdet Paşa’nın Bosna Müfettişliği” başlıklı yüksek lisans tez çalışmaları ile Yusuf Halaçoğlu’nun “Fırka-i Islâhiye ve Yapmış Olduğu İskân”, Tufan Buzpınar’ın “Cevdet Paşa ve Araplar”, Yahya Akyüz’ün “Darülmuallimin ’in İlk Nizamnamesi (1851), Önemi ve Ahmed Cevdet Paşa” makaleleri Cevdet Paşa’nın mülkî görevlerine odaklanan müstakil ve öncü çalışmalar arasında sayılabilir. Bu kitapta ise Cevdet Paşa’nın diğer yönlerine göre arka planda kalan mülkî görevleri ve siyasî faaliyetlerinin, eleştirel ve farklı ihtimallere dikkat çeken bir yaklaşımla ilk kez toplu olarak anlatılması amaçlanmıştır. Cevdet Paşa’nın kendi yazdıklarının, arşiv belgelerinin, süreli yayınların, hatıratların ve mevcut literatürün birbiriyle mukayeseli şekilde ele alınması yöntem olarak benimsenmiştir. Yine belli bir bakış açısı ve amaçla yazılan resmî belge, gazete ya da hatırat türü kaynaklara ne kadar güvenilebileceği ayrıca tartışılabilirse de5 Paşa’nın daha ziyade başarılarını ve mağduriyetlerini anlattığı otobiyografisinin özetlenmesiyle ciddi bir biyografi yazılamayacağı da açıktır. Bu nedenle, Cevdet Paşa’nın teorik düşüncelerini değerlendirmekten ziyade zaman, mekân ve kişisel gelişim evrelerine dikkat edilerek fiilen içinde bulunduğu ya da karar aşamalarına katıldığı idarî uygulamaların ve siyasî etkinliğinin anlatımına ağırlık verilmiştir. Paşa’nın atandığı memuriyetlerde özellikle formelleşme açısından ne yaptığı ve aynı zamanda bu memuriyetlerin de Paşa’yı nasıl etkilediği interaktif bağlamda incelenmiştir. İki boyutlu şekilde ilerleyen çalışmada, bir yandan Cevdet Paşa’nın “memur” vasfına uygun şekilde mülkî görevleri ve siyasî kariyeri hikâyeci bir yöntemle anlatılırken diğer yandan “münşî” sıfatıyla kendisi, olaylar ve kişiler hakkında yazdıklarının ne ölçüde doğruyu yansıttığı sorgulanmıştır. Paşa’nın yaşadığı dönemde ve sonrasında nasıl algılandığı, bu algının ne yönde ve hangi etkenlere göre değiştiği “devlet adamı” kimliği üzerinden değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tezâkir ve Ma’rûzât ile karşılaştırma yapma imkânı sağlayan araştırmanın esas kaynakları, arşiv evrakı ve matbu-yazma eserlerdir. Yerli-yabancı süreli yayınlar, hatıratlar ve mevcut literatür ise farklı yorum ve iddiaları ortaya koyma ya da alınan kararların uygulanıp uygulanmadığını belirleme açısından tamamlayıcı unsurlar olarak kullanılmıştır. Cevdet Paşa’nın ilk gençlik yıllarına ait verdiği bilgilerin alternatif kaynakların yokluğu nedeniyle kritike edilemeyip ihtiyatlı bir dille aktarılmak zorunda kalınması ise çalışmanın çözülemeyen en temel problemini yaratmıştır. Kitap, giriş, beş bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Karakter, devlet görevleri ve siyasî etkinliği üzerinden kronolojik bir şekilde inşa edilmiştir. Girişte, Cevdet Paşa’nın hayatının kurucu unsurları olarak eğitimi, ailesi ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde Cevdet Paşa’nın devlet hizmetine girişi, ilk tecrübeleri ve bürokratik çevresi, ikinci bölümde reform meclislerinde ve taşrada üstlendiği önemli görevler, üçüncü bölümde vezâret aldıktan sonra merkez bürokrasisinde atandığı memuriyetler, dördüncü bölümde hızla değişen politik dengeler sonucu yaşadığı merkez-taşra arası gelgitler, beşinci bölümde II. Abdülhamid dönemindeki siyasî etkinliği ve Sultan ile yakın ilişkisi ele alınmıştır. Sonuç kısmında ise Cevdet Paşa’nın yaklaşık yarım asır süren devlet memuriyeti sırasında nasıl bir dönüşüm geçirdiği, Paşa’nın karakteri üzerinden birey ve otoritenin birbirini ne ölçüde etkileyebildiği ve tüm bu ilişkiler neticesinde ortaya çıkan biyografik malzemenin ne tür sorunlar yaratabildiği değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu kitap, isimlerinin bazılarını zikredebileceğim birçok insanın yardımlarıyla ortaya konabilmiştir. Çalışmanın her aşamasında bana yardımcı olan, metni titiz ve mükemmeliyetçi yaklaşımıyla defalarca okuyup vaktini benden esirgemeyen kıymetli hocam Prof. Dr. Ali Akyıldız’a çok teşekkür ederim. Desteğini her zaman yanımda hissettiğim, eseri okuma nezaketi gösteren hocam Prof. Dr. Yüksel Çelik’e, araştırma ve yazım sürecinde teşvik ve tavsiyeleriyle bana yardımcı olan Prof. Dr. Kemal Beydilli, Prof. Dr. Feridun Emecen, Prof. Dr. Tahsin Görgün, Prof. Dr. Tufan Buzpınar, Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya, Dr. Öğr. Üyesi Zekeriya Türkmen, Prof. Dr. Zekeriya Kurşun, Prof. Dr. Kemalettin Kuzucu, Prof. Dr. Gülden Sarıyıldız, Doç. Dr. Nalan Turna, Doç. Dr. Ömer Faruk Bölükbaşı, Dr. Muharrem Varol, Dr. Nursel Manav ve Dr. Lale Uçan’a, konu ile ilgili buldukları belgeleri benimle paylaşan Sevil Sadıkoğlu, Hasan Ali Çakmak, Mesut Sayan, Sinan Kaya, Salih Değirmenci, Kübra Tolak Sağlam, Ali Sarı, Dr. Aydın Çakmak ve Yener Bayar’a teşekkür ederim. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İSAM, IRCICA, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi, SALT Kütüphanesi, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Boğaziçi Üniversitesi Kütüphanesi ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi çalışanlarına gerekli ilgi ve kolaylığı gösterdikleri için minettarım. İlk hâli doktora tez çalışmam olan bu kitabın yayına hazırlanmasını sağlayan başta Selim Ahmetoğlu olmak üzere tüm Timaş Akademi ekibine ayrıca teşekkür etmeliyim. Yıllardır çalışmalarımda en büyük destekçim olan aileme ve kendilerine ayıracağım zamanı sabırla bekleyen arkadaşlarıma minettarım.

Kübra Fettahoğlu

İstanbul , Ağustos 2021

….