Birazoku

“Afetler coğrafi sınırlarının çok ötesine uzanan derin bir bozulma yaratabilir. Psikolojik ve davranışsal tepkiler, bir afetin ardından en önemli halk sağlığı yükünü oluşturur. Müdahaleler kanıta dayalı olmalı, toplumun ihtiyaçlarına göre uyarlanmalı ve güvenliği, sakinleştirmeyi, toplumsal etkinliği, sosyal bağlılığı, umut ve iyimserliği geliştirmeye hizmet etmelidir.”

Afetler, aniden meydana gelen, yıkıcı ve etkilenenlerin müdahale imkânının yetersiz kaldığı doğal olaylardır. Ekolojik ve ekonomik sonuçları daha çok gündem edilse de toplumların işlevlerini bozmaları, başa çıkma mekanizmalarını tahrip etmeleri bakımından afetlerin öncelikle psikolojik ve psikososyolojik sonuçları vardır. Afet Psikolojisi: Doğal Afetlerde Psikososyal Destek ve Müdahaleler kitabı, psikoloji ve psikiyatri alanlarında uzman olan isimlerin katkısıyla, afet sırasında ve sonrasında ortaya çıkan psikolojik etkilere dair kapsamlı bir inceleme yürütüyor.

Afet psikolojisi alanındaki temel kavramları, teorik çerçeveleri ve araştırma bulgularını ele alarak afetlerin psikolojik etkilerini anlamaya yönelik bir temel çerçeve sunuyor. Başta ülkemiz olmak üzere tüm dünyada çeşitli doğal afetlerden etkilenen insanların psikolojik durumlarının anlaşılmasına ve afetzedeler için uygun psikososyal desteğin ve tedavinin sağlanmasına katkı sunma amacında olan kitap, akademisyenler, psikiyatristler, sosyal hizmet uzmanları, klinik psikologlar ve konuya ilgi duyan herkes için bir başvuru kaynağı olacaktır.

İÇİNDEKİLER

Katkıda Bulunanlar 9
Teşekkür 13
Giriş 15
Mustafa Bilici
1. bölüm
Afetlerde Psikososyal Destek ve Müdahalelerin Organizasyonu 21
Mahir Yeşildal
2. bölüm
Afetzedelerde Ortaya Çıkan Nörofizyolojik Değişiklikler 103
Özge Yılmaz
3. bölüm
Sosyal Psikoloji Açısından Afet Psikolojisi 141
A. Sena Sezgin
4. bölüm
Afet Zamanlarında Medya Tüketimi ve Psikolojik İyi Oluş 187
Ekmel Geçer
5. bölüm
Afetzedelerin Klinik Psikolojik Değerlendirilmesi ve Afet Sonrası
Etkilerin Sağaltımı 211
Tuğba Yılmaz
6. bölüm
Afet Sonrası Kayıplar ve Yas 235
Ayşe Altunkaya Erdoğmuş
7. bölüm
Afete Karşı Psikolojik ve Toplumsal Dayanıklılık 295
Aslıhan Nişancı – Zeynep Betül Yücesoy
8. bölüm
Doğal Afetlerin Psikiyatrik Yönü 335
Mustafa Bilici

Bu kitap, doğal afetlerde hayatını kaybeden, yaralanan, ruh sağlığı bozulan tüm afetzedelere, afetzedelerin yardımına koşan tüm profesyonellere ve ortalıkta görünmeden afetzedeler için canla başla koşuşturan isimsiz kahramanlara ithaf edilmiştir

giriş
mustafa bilici

Son yıllarda afetlerin meydana geliş sıklığı artış göstermektedir. Bu artışın açıklanmasında ekonomik, sosyal, siyasi ve coğrafi pek çok etken incelenmektedir. Afet derken aniden meydana gelen, beklenmedik, yıkıcı ve afetzedelerin müdahale imkânlarının yetersiz olduğu doğal olaylar kastedilir. Afet, bireylerin, grupların, toplulukların ve toplumların işlevlerini bozar, başa çıkma mekanizmalarını tahrip eder. Fiziksel, psikolojik, ruhsal, ekonomik, mesleki ve maddi olmak üzere çeşitli kayıpların oluştuğu afetler doğası gereği akut bir kriz olarak ele alınır.

Felaketler İçin Epidemiyolojik Araştırma Merkezi bir olayın afet olarak kabul edilmesi için ondan fazla kişinin ölmesi, yüzden fazla kişinin günlük hayatının etkilenmesi, olayın yönetimi için uluslararası yardımın talep edilmesi ve acil durum ilan edilmesi gerektiğini ileri sürmüştür. Doğal afetler arasında depremler, tsunamiler, kasırgalar, volkanik patlamalar, sel, kuraklık, orman yangınları, şiddetli yağışlar, don, salgın, heyelan ve fırtına sıktır. Afet yaşayan herkes bir dereceye kadar etkilenir, ancak tüm afetzedelerin psikolojik durumu etkilenme şekli, düzeyi, yoğunluğu, süreğenliği, süresi ve afet öncesi fiziksel ve psikolojik işlevsellik düzeyi gibi çok sayıda faktöre bağlı olarak değişir. Dünya tarihi, yerel, bölgesel, ulusal veya uluslararası ölçekte insan ve çevre acılarını içeren trajedilerle doludur.

OECD ülkelerine kıyasla düşük-orta gelirli ülkelerde bir afette ölüm olasılığı 200 kat daha fazladır. 2008 yılında Myanmar’da Nargis kasırgası sonucu 138.000, 2003 yılında Avrupa’da sıcak hava dalgaları nedeniyle 70.000 ve 2023 Kahramanmaraş depremlerinde 50.000’den fazla kişi hayatını kaybetmiştir. Doğal afetlere bağlı oluşan maddi kayıplar, olayın yaşandığı ülkelerin ekonomik ve sosyal durumunu derinden etkilemektedir. Kitap, giriş dışında toplam sekiz bölümden oluşuyor. İlk bölümde “afetlerde psikososyal destek ve müdahalelerinin organizasyonu” konusu ele alınmaktadır. Psikososyal destek, bireylerin ve toplumların psikolojik yaralarını iyileştirmeye ve sosyal yapılarını yeniden inşa etmeye yönelik faaliyetleri kapsar. Afetlerin ardından etkilenen birey ve topluluklara yönelik psikolojik destek sağlama, toplumsal ve kültürel ihtiyaçlara uygun yardım çalışmaları yürütme, bireysel ve toplumsal iyileşme becerilerinin artırılması gibi konular detaylandırılmıştır.

Psikososyal müdahale araçları, ihtiyaç ve kaynak değerlendirmeleri, psikolojik ilk yardım, sevk etme, yönlendirme ve toplumu harekete geçirme gibi temel konular incelenmektedir. Bu bölüm, afet ve acil durumlarda psikososyal müdahale ve destek sistemlerinin kurulumu, yönetimi ve uygulaması ile ilgili kapsamlı bir rehber niteliğindedir. İkinci Bölümde afetzedelerde ortaya çıkan nörofizyolojik değişiklikler tartışılmaktadır.

Bu bölümde, doğal afetlerin tecrübe edildiği andaki ve sonrasındaki psikolojik süreçlerin altında yatan nörofizyolojik mekanizmaları incelenerek, travmatik yaşam olaylarının insan beyni ve sinir sistemi üzerindeki etkileri anlatılmaya çalışılmıştır. Felaketlerin ardından ortaya çıkan nörofizyolojik değişimleri ve kişilerin bu değişiklerle nasıl başa çıktığını anlamamıza yardımcı olacak bilgiler ele alınmıştır. Üçüncü Bölüm “Sosyal Psikoloji Açısından Afet Psikolojisi” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde, son yıllarda görece artış gösteren afetlerin sosyal psikolojik dinamikleri ayrıntılı olarak tartışılmıştır. Ayrıca afetlerin bazı sosyal psikolojik boyutları derlenerek, tartışılmış ve bu dinamiklerin afeti anlamak ve yönetmek için nasıl bir ihtiyaç oluşturduğu incelenmiştir.

Kitabın Dördüncü Bölümü, “Afet Zamanlarında Medya Tüketimi” konusuna ayrılmıştır. Bu bölümde, afetzedelerin belirsizliği gidermek ve kaygıdan kaçınmak için en kolay ulaşabileceği uğraşılardan birinin medya tüketimi olduğu açıklanmaktadır. Medya tüketimi, sosyal medyada gezinmek, müzik dinlemek, film seyretmek ya da haberleri takip etmek şeklinde ortaya çıkabilir. Afetzedelerin başvurduğu bu aşırı tüketim yanılgılarla karşılaşmaya yol açabilir. Bu bölüm afet zamanlarında yoğunlaşan medya tüketiminin psikolojik iyi oluş üzerindeki etkisini tartışmayı, medya psikolojisi ve içerik üretimi/tüketimi arasındaki ilişkiye değinmeyi ve bu tüketime yönelik belirli öneriler sunarak bireyin kitle iletişim araçları ile olan etkileşimini düzenlemesine yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

Beşinci Bölüm “Afetzedelerin klinik psikolojik değerlendirilmesi” konusuna ayrılmıştır. Bu bölümde afet yönetiminde klinik psikologların görevleri, afetlerde psikolojik sağlık aşamaları, afet sonrası ortaya çıkan psikolojik sorunlar ve afet sonrası etkilerin psikolojik sağaltımı konuları detaylı bir şekilde incelenmiştir. Afetlere maruz kalan kişilerin baş etme kapasitelerini aşacak düzeyde yüksek düzeyde stresöre maruz kaldığı göz önüne alındığında, afete verilen bireysel psikolojik tepkilerin incelenmesi önem arz etmektedir. Bu bölümde afetzedelerin psikolojik tepkilerine odaklanılarak bu belirtiler açıklanmaya çalışılmıştır. “Afet Sonrası Kayıplar ve Yas” konusunun incelendiği Altıncı Bölümde, afet sonrası yaşanan kayıp ve yas süreçleri ile bu süreçlere yönelik psikolojik destek uygulamaları ele alınmaktadır.

Afetlerde kayıplar ve yas, yas kavramı, yas tutma, yasın evreleri, yasın işlevi, yas görevleri, yas çeşitleri, uzamış yas bozukluğu, yas sürecinde risk faktörleri, afetlere bağlı kayıplarda yas sorunu, yas sürecinde kişilerin kendilerine yapabilecekleri yardımlar ve yas sürecinde psikolojik destek detaylı olarak anlatılmaktadır. Bölüm yas ve travma sonrası büyüme kısmı ile tamamlanmaktadır. Yedinci Bölümde, “Afete karşı psikolojik ve toplumsal dayanıklılık” konusu ele alınmaktadır. Afete dayanıklılık gerek doğal gerekse insan eliyle gelen afetler karşısında bireysel ve toplumsal olarak direnme, baş etme ve afet sonrası uyum sağlama ve toparlanma süreçleri ile doğrudan ilişkili bir kavramdır. Afete psikolojik ve toplumsal dayanıklılık ve bireysel dayanıklılık kavramları birbiriyle ilişkili olarak ve sosyal belirleyicileriyle birlikte sunulmaktadır.

Afet öncesinde ve sonrasında toplumsal dayanıklılığı desteklemeye yönelik model ve uygulamalar sunulmakta, bu süreçlerde psikososyal desteğin ve kültüre duyarlı hizmetler sunulmasının önemine değinilmektedir. Bölümün sonunda “afete dayanıklılık” kavramına yönelik eleştiriler kısaca tartışılmaktadır. Kitabın sekizinci ve son bölümü “Doğal Afetlerin Psikiyatrik Yönü”ne ayrılmıştır. Afetlerin akut aşamasında, afetzedelerde uyuşma, ağlama, kaygı ve aşırı tetikte olma durumları görülebilir. Afetzedelerin çoğu, zamanla ve kapsamlı destekle önceki işlevsellik düzeylerine geri döner. Ancak bazı afetzedeler için semptomlar uzun süre devam eder.

Bazı afetzedelerde anksiyete bozuklukları, depresyon ve travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) gibi çeşitli psikolojik bozukluklar gelişebilir. Bölüm, bu klinik psikiyatrik tabloların incelenmesi ve tedavisi konusundaki son güncel bilgileri gözden geçirmektedir. Doğal afetler adı üzerinde tabii hadiselerdir; istemesek de çeşitli zaman dilimlerinde ortaya çıkacaktır ve büyük kısmının oluşmasını engelleyemeyeceğiz. Ancak yaşanan afetlerden ders çıkararak afetlere bağlı kayıpların ve psikolojik sıkıntıların azaltılması mümkün. Bu kitabın ülkemizde ve dünyada afetlerden ders çıkarılması, gerekli tedbirlerin önceden alınması, afetlere hızlı müdahale edilmesi ve oluşan her türlü yıkımın bir an evvel giderilip gündelik hayatın kısa sürede afet öncesi duruma döndürülmesi konusundaki bilincin artırılmasına katkı sağlayacağını umuyoruz.

…