Birazoku

30 Sene Evvel İstanbul, Sermet Muhtar Alus’un neredeyse yazı hayatının her aşamasında kadrosunda yer aldığı Akşam gazetesindeki yazılarının bir kısmından meydana geliyor. “30 Sene Evvel İstanbul” üst başlığıyla yayımlanan bu yazılar onun aynı zamanda düzenli bir biçimde İstanbul’u yazmasının başlangıcıdır. Bu kitapta, tefrikanın başlığından da anlaşılacağı üzere 1900’lerin başındaki İstanbul’dan manzaralar yer alır. Alus, 1931’den 1952’de vefatına kadar Akşam’da kısa aralıklar haricinde çeşitli tasniflerle İstanbul’u anlatmıştır. “75 Sene Evvel İstanbul”, “Eski Günlerde”, “Eski Defterdekiler”, “İstanbul Kazan, Ben Kepçe”, “Gördüklerim ve Duyduklarım” gibi, farklı yıllarda tefrika hâlinde uzun yazılar kaleme almıştır.

Bu kitapla Akşam gazetesindeki yazıların birinci cildi okur karşısına çıkıyor. Her bir kitap, yazarın kendi tercihi olan tefrika başlıkları ile yayımlanacaktır. Bunlar dışında kalan muhtelif yazıları ve tefrika edilen resimli, macera türünden küçük romanları ise ayrıca kitaplaşacaktır. 30 Sene Evvel İstanbul, Alus’un Türkçesindeki zengin dünyayı daha anlaşılır kılmak için titizlikle notlanmıştır. Alus’un yazılarına açıklayıcı notlar ilave edilirken müellifin kendi yazılarından istifade edildiği de görülecektir. Okur bu vesileyle bir kavram ya da özel isim hakkında daha fazla malumat edinmek istediğinde Alus’un başka yazılarına yönelebilecektir. Kitapta kullanılan görseller aynı zamanda gazetede yer alan resimlerdir ve Sermet Muhtar Alus’un elinden çıkmıştır.

İÇİNDEKİLER
HAZIRLAYANIN NOTU ………………………………………………………………………………13
30 SENE EVVEL BEYOĞLU CADDE-I KEBIRI, BURADAKI
DÜKKÂNLAR VE MÜDAVIMLERI……………………………………………………………..15
30 SENE EVVEL BEYOĞLU’NDA EN ÇOK GÖRÜLEN SIMALAR,
TOKATLIYAN’IN GEDIKLILERI …………………………………………………………………23
O ZAMANIN GÜZEL ERKEKLERI, KADINLAR ARASINDA
DILDEN DILE DOLAŞANLAR…………………………………………………………………….27
DILLERE DESTAN OLAN ESKI KÂĞITHANE ÂLEMLERI NASILDI,
BURADA NASIL EĞLENILIRDI?………………………………………………………………..33
DIREKLERARASI’NDA RAMAZAN PIYASASI VE
GIZLI ŞARETLERIN MANALARI………………………………………………………………39
ESKI FENERBAHÇE ÂLEMLERI, BURADA YAPILAN PIYASA
VE MEŞHUR SIMALAR………………………………………………………………………………..45
FENERBAHÇE DENIZ HAMAMLARI O ZAMANLAR EN ÇOK
RAĞBET GÖREN YERDI ……………………………………………………………………………..51
MANAKYAN’IN OSMANLI DRAM KUMPANYASI VE
KUMPANYANIN BAŞLICA ARTISTLERI …………………………………………………..55
HANDEHANE-I OSMANÎ, MESERRETHANE-I OSMANÎ,
EĞLENCEHANE-I OSMANÎ VE OYUNLARI ……………………………………………61
TULUAT KUMPANYALARINDA KANTO ÇOK MÜHIMDI.
KANTOCULARA GELINCE… ……………………………………………………………………..67
MAMA MESIRESININ ŞAŞAALI ZAMANLARI,
HAMDI MERHUMUN ORTA OYUNLARI ……………………………………………….73
SEYYAR VARYETE NUMARALARI: AKKÂMLAR, KABAKÇI,
KUKLACI, AYICILAR, SEYYAR SAZ ……………………………………………………………79
ESKI NCE SAZ TAKIMLARI, AMATÖR VE
PROFESYONEL SAZ HEYETLERI ……………………………………………………………….83
ESKI 19 AĞUSTOS DONANMA GECELERI VE O
ZAMANIN MEŞHUR DONANMACILARI ……………………………………………….89
KÖPRÜDEN HAYDARPAŞA’YA GIDIŞ, VAPURDAKI ŞAYAN-I
DIKKAT SIMALAR VE SOHBETLER…………………………………………………………..95
ESKI KAYIŞDAĞI ÂLEMLERI, TOZ TOPRAK ÇINDE
HOPLAYA ZIPLAYA GIDIŞ…………………………………………………………………………103
KADIKÖY TARAFI VE KUŞDILI ILE HAYDARPAŞA
ÇAYIRININ MEŞHUR SIMALARI ……………………………………………………………109
STANBUL’UN ESKI MEŞHUR MAĞAZALARI, ÇARŞILARDA
ALIŞVERIŞ, TERZILER………………………………………………………………………………..115
ESKI DÜĞÜNLER, VELIME CEMIYETI, DAVETLILERIN
HAZIRLIĞI VE KOLTUK RESMI ………………………………………………………………121
ESKI SÜNNET DÜĞÜNLERI; HOKKABAZ, ORTA OYUNU,
KARAGÖZ VE ÇENGILER………………………………………………………………………….127
ESKI ZAMAN YANGINLARI, TFAIYE TEŞKILATI VE
MAHALLE TULUMBALARI………………………………………………………………………..133
ESKI ZAMAN KONAKLARI VE KONAKLARIN BELLI BAŞLI
SIMALARI …………………………………………………………………………………………………….139
ESKI KONAKLARIN GEDIKLI KADINLARI VE BUNLARLA B
ERABER KONAKLARA GELENLER…………………………………………………………..145
ESKI KONAKLARIN SELAMLIK TARAFI VE BURANIN
GEDIKLI ERKEKLERI …………………………………………………………………………………151
NAZARA, BÜYÜYE, ŞIRINLIĞE KARŞI TEDBIRLER;
BÜYÜ YAPMAK, BÜYÜ BOZMAK ŞLERI………………………………………………..157
MEŞRUTIYET’TEN EVVEL EDEBÎ SOHBETLER VE TAHSIN
NAHID’IN EVINDE ÇTIMALAR…………………………………………………………….163
STANBUL’UN ESKI AMATÖR BISIKLETÇILERI VE
BUNLAR ARASINDA EN LERI GELENLERI………………………………………….169
ESKI SPORLAR, 1905’TE GALATASARAY KULÜBÜNÜN
TEŞKILI VE TÜRK SPORCULARI……………………………………………………………..175
1905’TE GALATASARAY LISESI’NDEKI TALEBE VE ŞAYAN-I
DIKKAT BAZI SIMALAR…………………………………………………………………………….181
1905 SENESINDE GALATASARAY HOCALARI ARASINDA
DERS NAZIRI CEMIL BEY’IN VAKARI, ZIYA BEY’IN
FRANSIZCASI………………………………………………………………………………………………187
O VAKITLER SMI “MEKTEB-I HUKUK-I
ŞAHANE” VE ÇI BABIL KULESI GIBI BIR YERDI ………………………………..193
“MANASTIR MUTASARRIFLIĞINA” MI? “MINNA
SETERE MUTTASIRÜN FELEGUNNE” MI?…………………………………………….199
O ZAMANIN DOKTORLARI ARASINDA ŞÖHRETI ÂFÂK-GIR
KI KIŞI VARDI……………………………………………………………………………………………205
HASTA KOĞUŞUN KAPISINDA GÖRÜNÜR GÖRÜNMEZ
BAĞIRDI: “DUR ORADA… SOYUN” ……………………………………………………….211
BOĞAZ, KULAK, GÖZ, NISAIYE, ASABIYE
MÜTEHASSISLARININ EN MARUFLARI KIMLER?……………………………..217
HALIL BEY’IN FIRÇASINDA DAHA O ZAMANDAN BIR
BAŞKALIK, BIR YENILIK GÖRÜNÜYORDU ………………………………………….223
TULUMBACI KIYAFETLI ZEBALLÂ GIBI KI ADAM BIZIM
ÜZERIMIZE ATILDI VE… …………………………………………………………………………..231
PATLICAN DOLMASINI HÂMIL KOCA KAYIK TABAĞINI
ŞETARET KALFA SOFRAYA GETIRINCE …………………………………………………237
RAMAZANDA, EVVELDEN HABER VERMEDEN BASKIN
TARZINDA FTARA GITMEK ÂDET DI…………………………………………………243
STIBDAT DEVRINDE HANGI KELIMELER NETAMELI,
HANGI KELIMELER NETAMESIZDI……………………………………………………….249
RÜTBE, NIŞAN, MADALYA BOLLUĞU “ZAMM-I MAAŞ” VE
HSAN-I ŞAHANELER………………………………………………………………………………..255
ABDÜLHAMID DEVRINDE MIMLILER VE BUNLARIN ÖN
SAFINDA BULUNANLAR ………………………………………………………………………….261
ESKI DEVRIN SEVIMLILERI: VEZIRLER, MAHDUM VE
DAMAT BEYLER, HÜNKÂR YAVERLERI …………………………………………………267
O ZAMANIN EN ÇOK MÜRACAAT EDILEN TEDIP
VASITASI SÜRGÜNE GÖNDERMEKTI …………………………………………………..273
ESKI ESIRCI EVLERI VE BU EVLERDE BULUNAN
MUHTELIF ÇEŞIT ESIRLER!……………………………………………………………………..279
HANIMEFENDI HOTOZUNU TAKAR, ELMASLARINI
TAKIŞTIRIR, ODALIK ARAMAYA ÇIKARDI…………………………………………..285
ŞART ETMEK SIYASETI, BOŞAMA, HÜLLE VE
PROFESYONEL HÜLLE ERBABI ……………………………………………………………….291
ESKI ÇOCUK OYUNLARI: EL EL ÜSTÜNDE KIMIN ELI VAR,
UÇTU UÇTU, BALIK KAÇTI… …………………………………………………………………..297
ESKI KOCAKARI EFSANELERI VE BUNLARIN TATBIKINE
NEZARET EDENLER …………………………………………………………………………………..301
ESKI BOĞAZIÇI ÂLEMLERI, MEHTAPTA
DENIZ GEZINTILERI, SAZLAR, SÖZLER ……………………………………………….307
ANADOLU YAKASI SAYFIYELERI, KIZILTOPRAK,
FENERBAHÇE, ERENKÖY TARAFLARI …………………………………………………..313
EMINÖNÜ VE KARAKÖY, ESKI KÖPRÜ, DILENCILER VE
KÖPRÜNÜN KI TARAFI…………………………………………………………………………..319
EMINÖNÜ’NDEN DIVANYOLU TARIKIYLE FATIH’E
GIDILIRKEN NELER GÖRÜLÜRDÜ?……………………………………………………..325
ESKI PAZAR YERLERI, BURALARDA SATILAN EŞYA VE
PAZARLARIN ZIYARETÇILERI …………………………………………………………………331
YIYECEK VE ÇECEĞE DAIR MEŞHUR ŞEYLER VE
BUNLARIN SATILDIĞI YERLER ………………………………………………………………337
SOKAKLARDA ŞIMDI TESADÜF EDILMEYEN TIPLER VE
SATICILAR, ESKI EVLER…………………………………………………………………………….343
MEVSIMLERE DAIR TANDIRBAŞI KANAATLERI, YAZ VE
KIŞ HAKKINDA HÜKÜMLER…………………………………………………………………..347

HAZIRLAYANIN NOTU

30 Sene Evvel İstanbul, Sermet Muhtar Alus’un neredeyse yazı hayatının her aşamasında yazar kadrosunda yer aldığı Akşam gazetesindeki yazılarının bir kısmından meydana geliyor. “30 Sene Evvel İstanbul” üst başlığıyla yayımlanan bu yazılar onun aynı zamanda düzenli bir biçimde İstanbul yazıları yazmasının başlangıcıdır. 1952’de vefatına kadar Akşam’da kısa aralıklar haricinde çeşitli tasniflerle İstanbul’u anlatmıştır. “75 Sene Evvel İstanbul”, “Eski Günlerde”, “Eski Defterdekiler”, “İstanbul Kazan, Ben Kepçe”, “Gördüklerim ve Duyduklarım” gibi Akşam’da farklı yıllarda tefrika hâlinde uzun yazılar kaleme almıştır. Bu kitapla Akşam gazetesindeki yazıların birinci cildi okur karşısına çıkıyor. Her bir kitap, yazarın kendi tercihi olan bu tefrikaların isimleri ile yayımlanacaktır. Bunlar dışında kalan muhtelif yazılar ve resimli tefrika macera türünden küçük romanları ise ayrıca kitaplaştırılacaktır. 30 Sene Evvel İstanbul, Alus’un Türkçesindeki zengin dünyayı daha anlaşılır kılmak için birtakım notlamayı gerektiriyordu. Yazarın kendisi tarafından atılmamış dipnotlar haricindeki bütün açıklamalar bana aittir. Burada Alus’u, kendi yazılarından istifade ederek notladığımı özellikle belirtmeliyim. Okur bu vesileyle bir kavram ya da özel isim hakkında daha fazla malumat edinmek istediğinde Alus’un başka yazılarına yönelebilecektir. Kitapta kullanılan görseller aynı zamanda gazetede yer alan resimlerdir ve S imzasından da anlaşılacağı üzere Alus’un kendi çizimleridir.

Yakup ÖZTÜRK

Bilecik, Aralık 2022

30 SENE EVVEL BEYOĞLU CADDE-İ KEBİRİ, BURADAKİ DÜKKÂNLAR VE
MÜDAVİMLERİ

Beyoğlu Cadde-i Kebiri… 25, 30 sene içinde esaslı bir değişiklik görmüyorum. Yeni olarak: Elektrik, elektrikli tramvay ve otomobiller. Metro hanı, Rus Konsoloshanesi, Tokatlıyan Oteli ve sinemalar. Ortadan kalkan da konak arabaları, sokak köpekleri, çığırtkan Rum dilenci, Tüysüz Haçik. Bilmem fazla bir şey var mı? Cadde aynı en, aynı boy ve hiç şüphesiz aynı kaldırım. O zaman tünelin medhali o kadar tozlu, topraklı, karanlık bir yerdi ki, tıpkı yeni tahliye edilmiş bir kömür ardiyesine yahut da yağ deposuna benzerdi. Tekke sırasında, gramofoncunun yanındaki kitapçı dükkânı çok eskidir. O zaman adı Hristodulos’tu. Mektepliler, bilhassa Mekteb-i Sultanî talebesi hep oradan alışveriş ederlerdi. Hamdullah Suphi Bey’i ilk defa orada görmüştüm. “409 şair Hamdi!” diye gösterdiler. Şimdi karşıki kitaphanede tezgahtar olan Dimitri buradan yetişmedir. İşte 25 senede 5 yaş bile ihtiyarlamayan çehre! Librairie Mondiale’deki2 siyah takkeli, kara sakallı da aynı hâldedir. Şayan-ı hayrettir! Karşı köşede, gözlükçü Verdu’nun camekânları hiç silinmez, kirli durur, raflardaki eşyaların üzerinde bir parmak toz görülürdü. Sağdaki Tiring mağazasının kapısında Florinalı Nazım Bey’e3 benzeyen kıranta elbiseli mankenler vardır.

Bugünkü Lebon yine o eski Lebon’dur.4 Vitrindeki tabaklar, yumurta şeklindeki atlas kutular bile ihtimal o zamandan kalma. Yerlerinden kımıldatılmamış. Camekânın önündeki köşe, Anadolu Şimendiferleri Direktörü Hügnen’in taht-ı inhisarında5 idi. Yanında bir iki ahbabı, bilhassa Türkiye Millî Bankası meclis-i idare azasından Cemal Bey merhum, ağzında purosu, önünde şampanyası, her gün burada hazır ve nazırdı. Hatırlar mısınız bilmem, Hügnen, Fransız şairi Catulle Mendès’e6 benzemez miydi?

Yandaki dükkândan sapınca bir kartpostalcı dükkânı vardı. Sahibi gayet yakışıklı bir adamdı. Eğer tanışıklığınız varsa, dükkânın boş bir köşesine çekilir, etrafı kollaya kollaya yarı çıplak kadın kartları tedarik edebilirdiniz. Göğüs ve bacakları biraz fazlaca açılmış bir resim ele geçirmek bir muvaffakiyet idi.

….