Birazoku

Osmanlı Devleti, Selçukluları takiben, doğudan gelen nüfus kaynakları ile beslenmiştir. Anadolu ya Türkistan ve İran üzerinden olduğu gibi Kafkasya bölgesinden de önemli sayılacak hacimde göçler olmuştur. Bu yeni insan kaynakları devleti her alanda güçlü kılmış, hasım ve çatışan diğer devletler karşısında mukayeseli üstünlük sağlamıştır. İmparatorluğun son asırlarına doğru, özellikle Batı Avrupa daki nüfus artışı karşısında bu üstünlük önce kaybolmaya başlamış ve sonraları da durum aleyhimize dönmüştür. Osmanlı Cihan Devleti nin batılı devletler karşısında daha zayıf duruma düşmesinin belirgin sebeplerinden birisi de hiç şüphesiz beşeri kaynaklar alanında nitelik ve sayısal yönden zayıflamasıdır. Osmanlı döneminde ülkemizde şüphesiz sadece dış göçler olmamıştır. Rasyonel bir nüfus politikasının gereği olarak bir taraftan hem yeni fethedilen topraklara doğru ve hem de Anadolu nun kendi sınırları içinde “iç göç”ler vuku bulmuştur. Devletin iskan politikası, önemli ölçüde nüfusun Balkanlarda yeni elde edilen topraklara, Kıbrıs a ve imparatorluğun diğer bölgelerine kaydırılmasını gerektirmiştir. Bir diğer deyişle Osmanlı Devleti büyür ve toprak kazanırken ana çekirdek bölgelerden fethedilen ülkelere doğru nüfus hareketi ve yerleşmeler olmuştur.

İçindekiler

Kısaltmalar…………………………………………………………………………. 11

XVI. Yüzyılda Hüküm Süren Osmanlı Sultanları……………………….. 12

Önsöz…………………………………………………………………………………. 15

Giriş……………………………………………………………………………………21

BİRİNCİ BÖLÜM

Nüfus Hareketleri Nasıl Bir Yönetim Altında Gerçekleşti?

Çağdaş Dünya Devletlerinde Yönetim………………………………..37

Osmanlı Devleti’nde Yönetime İlişkin Tesbitler………………………………41

a.   Genel Olarak Yönetim……………………………………… 46

b.   Eyâletler Sistemi / Özel Durumlarda

Özel Uygulama Esnekliği………………………………………51

Toprak Yönetimi………………………………………. . 59

Eyalet Sayılarının Değişmesi/ İdari Örgü…………..61

Fetihler ve Örgütlenme…………………………………..63

Yönetim, Fetihler ve Nüfus Çekme Aracı Olarak Istimalet ve Tedric Yöntemi……………………………..67

İKİNCİ BÖLÜM Dünyada ve Osmanlı’da Nüfus

Nüfus Sayımı………………………………………………………………….81

Nûfus’un Tesbitine ilişkin Usüller………………………………………83

Osmanlı Devleti’nde Nüfus Sayımları…………………………………86

a.   Tahrirlerin Başlaması…………………………………………….87

b.   Hâne Kavramı……………………………………………………..91

Nüfusta Artış Trendi………………………………………………………..94

a.   Osmanlı Nüfus Yapısı ve Artışı………………………………..94

b.   Dünyada Nüfus Artışı…………………………………………..107

Dünyada ve Akdeniz Avrupa’sında    Nüfus………………………..110

a.   Dünya Nüfusu……………………………………………………. 110

b.   Akdeniz Avrupa’sında Nüfus……………………………….. 114

Osmanlı Devleti’nin Nüfusu……………………………………………122

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Sosyo-Psikolojik Tahliller ve Tarihi Teshiller

Sosyo-Psikolojik Tahliller………………………………………………. 149

a.   Göç Hadisesi……………………………………………………. 149

b.   Göç Sebepleri ve Türleri…………………………………….. 151

c.   Göçün Çeşitli Sosyo-Psikolojık Etkileri……………………154

Tarihi Teshiller…………………………………………………………….. 157

a.  Tarihte Göçler ……………………………………………………. 157

b.  Göçler ve Medeniyetler Arasındaki Bağıntı……………. 163

c.  Göçler ve Topluluklar Arası Özümseme…………………..166

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Osmanlı’da Genel Olarak Nüfus Hareketleri

Osmanlı’da XVI. Yüzyılda Göçe İlişkin Tesbitler………………… 177

a  İnsanlığın Değişmeyen Serüveni: Göç…………………….177

b. Serbest Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü…………………. 194

İstanbul’a Göç……………………………………………..202

c. Köylerde Önce-Sonra Gelenler Arasındaki Anlaşmazlıklar . 204

d. Yerinde Üretim …………………………………………………..205

Göç Sebepleri ………………………………………………………………207

a. Vergi Yükü …………………………………………………………207

b. Yöneticilerin Uygulamaları …………………………………..208

c. Salgın Hastalıklar ……………………………………………….213

d. İş Arama ……………………………………………………………215

e. Dağlardan Ovalara Yerleştirme ……………………………..217

f.  Kıtlık …………………………………………………………………220

g. Zirai    Alan Yetersizliği ………………………………………….222

Aşiretler, Yörükler, Çıngâne ve Gurbet Taifeleri …………………225

a. Bunlara İlişkin Açıklama ………………………………………225

Aşiretler, Yörükler : Konar-Göçerler ………………..228

Konar Göçerlikten Yerleşik Düzene …………………230

Gurbet ve Çingenelerin Hayat Tarzı ………………232

b. İşgücü Kaynağı …………………………………………………..233

BEŞİNCİ BÖLÜM Osmanlı’da Cebri Nüfus Hareketleri / Plânlı Göçler / İskânlar

Planlı Göçler/ İskânlar ……………………………………………………253

a. Tarihte İskânlar …………………………………………………..253

b. Osmanlı Devleti’nde İskân ……………………………………255

Hâli Ve Harabe Yerlere İskân …………………………………………..268

Etrafa Zarar Verenlerin iskânı …………………………………………275

İskâna Öncülük Eden Kurumlar ……………………………………..284

a. Kale Civarına iskân ……………………………………………..286

b. Han Civarına İskân ……………………………………………..291

c. Derbent Civarına İskân ………………………………………..292

d.Köylerin Güvenliği ve Göç ……………………………………293

e.Mera Yerleri ve Saray Civarına İskân……………………….297

f.  Çeşme Civarına İskân …………………………………………..299

g.Köprü ve Kervansaray Civarına İskân ……………………..299

h.Cami ve İmâret Civarına İskân ………………………………303

ALTINCI BÖLÜM Osmanlı’da Cebri Nüfus Hareketleri II

Sürgünler …………………………………………………………………..317

Osmanlı Devleti’nde Sürgünler ………………………………………317

a. Genel Olarak Sürgünler ………………………………………317

b. Tebriz Sürgünleri ………………………………………………321

c. Mısır’dan Sürgünler ……………………………………………333

Kahire’den İstanbul’a Sanatkar ve Yahudi    Tehciri .. 334

Kahire‘den İstanbul’a İlim Adamı, Tüccar

Ayan, Sanatkâr ve Bürokrat Gönderilmesi ……..334

d. Anadolu’nun Muhtelif Yerlerinden Kıbrıs’a Sürgün … 337

e. Sakız Adası’nda Çift Yönlü Göç ……………………………345

f.   Yemen’den İstanbul’a Sürgünler ……………………………346

Geriye Göçler ………………………………………………………………346

Değerlendirme ……………………………………………………………..359

Kaynakça …………………………………………………………………….367

Belge Ekleri …………………………………………………………………381

Görsel Malzeme………………………………………………………….425

İndeks ………………………………………………………………………..427

ÖNSÖZ

Önemli nüfus hareketleri, insanlık tarihinin akış seyrini derin bir biçimde etkileyen ve hatta yönünü değiştirebilen faktörlerin ön sırasında yer almaktadır. Uzak ve yakın tarih incelendiğinde bu durum çok açık bir şekilde görülebilir. Tarihe damgasını vuran büyük değişimlerin, savaşların öncesi veya sonrasında dikkâti çeken nüfus kaymalarına, göçlere şahit olmaktayız. Bu nüfus hareketleri ya çeşitli sebeplerin sonucu olarak kendiliğinden doğmakta veya hâkim gücün zorlayıcı politikası neticesinde ortaya çıkmaktadır. Her iki şekilde ve tabiatıyla özellikle İkincisi çoğu defa büyük insanlık facialarına da yol açmaktadır. Tehcirler ve sürgünler; dikkatli, plânlı ve insani endişeler göz önüne alınarak yapıldığında bu acılar ve kayıplar alt düzeye inmektedir.

Büyük istilâ hareketleri ile birlikte Asya kıtasından Avrupa’nın içlerine ve Ortadoğu’ya nüfus hareketleri ve nüfus kaymaları olmuştur. Bizim tarihimizde Cengiz ve Atilla’nın batı istikametine gerçekleştirdikleri istilâlar beraberinde ve müteakiben büyük nüfus kitlelerinin bu yeni topraklara gelip yerleşmeleri ve hatta devletler kurmalarına yol açmıştır. Bu durumun en belirgin örneklerinden birisi de günümüze kadar merkezi Avrupa’da varlığını koruyup sürdürebilmiş olan Macaristan (Hungary)dır. Tabiatıyla bugünkü Rusya Federasyonu’nda yer almış bulunan “Tataristan” ve “Başkurdistan’da diğer örneklerdir. Balkanlardaki Bulgaristan’ın teşekkül ve kuruluşu da bu sahada üzerinde durup incelenebilecek diğer bir oluşumdur.

…