Birazoku

Abdullah Nergiz, yurtiçi ve yurtdışındaki arşivlerden, ilgili kurumların evrakından ve kişisel koleksiyonlar dahil olmak üzere literatürdeki her türlü kaynaktan yararlanarak kaleme aldığı bu kitapta, Osmanlı-Türk modernleşmesinin dikkat çekici kurumsallaşma öykülerinden biri olan sivil havacılığın tarihine yakından bakıyor.

Türk sivil havacılığının doğuş ve gelişim dönemini, milli kimlik inşası ve milli iktisat politikalarının bir uzantısı olarak ele alıp analiz eden Nergiz, çalışmasında, ilk yerli uçak fabrikası projesinden ilk uçak alımına, ilk havalimanı tesisinden ilk uçuş deneyimine kadar pek çok ilgi çekici konu başlığına yer veriyor. Devlet Hava Yolları: Türkiye’de Sivil Havacılığın Doğuşu (1933-1956) 1930’lardan 1950’lere dek değişen uluslararası siyasi arenada İngiliz, Alman ve Amerikan sanayii ile Türk havacılığı arasındaki ilişkilere de yer vererek okurlarına çok geniş bir perspektif sunuyor.

ÇNDEKLER
Önsöz
010
Giriş
012
1. Bölüm
022
Sivil Havacılığın Doğuşu
023
Havacılıkta lkler
023
kinci Dünya Savaşı ve Sonrası
032
2. Bölüm
040
Türkiye’de Havacılığın lk Yılları
(1909-1929)
041
Türk Havacılığında lkler
042
Türkiye ve Yabancı Havayolu Şirketleri
049
Türk Tayyare Cemiyeti
065
TOMTAŞ (Kayseri Uçak Fabrikası)
066
3. Bölüm
071
Türkiye’de Devletçilik Uygulamasına
Geçiş ve Milli Sivil Havacılığın Kuruluşu
(1930-1945)
072
Türkiye’de
Devletçilik Politikasının Gelişimi
073
Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı
081
Dünya Genelinde Kurulan
Milli Havayolu Şirketleri
084
Curtiss-Wright Şirketinin Türkiye’deki
Faaliyetleri
088
Curtiss-Wright Şirketi
088
Ahmed Emin Yalman’ın, Curtiss-Wright
Şirketinin Temsilcisi Olması
089
ABD’ye Gönderilen Havacılar Heyeti
091
New York – stanbul Gösteri Uçuşu
094
Kayseri Uçak Fabrikasında
“Curtiss Hawk” Üretimi
097
Curtiss-Wright ile Yapılan
şbirliğinin Sonu
100
Türk Hava Posta
şletmeleri
102
Curtiss-Wright Tarafından
Gerçekleştirilen Havayolu Analizi
103
Türk Hava Postalarının (THP) Kuruluşu
110
Havayolları Devlet şletme daresinin
Kuruluşu
116
Milli Havayolu Sisteminin
Kurulması
116
Hines Raporu
124
Kuruluş Döneminde
DHY Filosunun Gelişimi
127
Türkiye’nin Önde Gelen
Havalimanları
133
stanbul’daki Havalimanları
133
Ankara’daki Havalimanları
138
4. Bölüm
144
kinci Dünya Savaşı Sonrası
Kutuplaşma ve Türkiye Sivil
Havacılığının Gelişimi
(1945-1957)
145
Siyasi ve ktisadi Gelişmeler
146
kinci Dünya Savaşı Sonrası
DHY’nin Gelişimi
164
Yabancı Uzman Raporları
166
Douglas DC-3 Tipi Uçakların
Satın Alınması
171
Yabancı Havacılık Uzmanları ve Eğitim
182
Türkiye’de Uçak Motoru Üretimi
188
lk Yurtdışı Hattının Açılması
193
Yurtdışı Hatların Gelişimi
196
Yurtiçi Hatların Gelişimi
204
mzalanan Uluslararası
Sivil Havacılık Anlaşmaları
208
Havalimanı Altyapı Çalışmaları
209
Pan Am ile Yapılan
Teknik Destek Anlaşması
232
Yaşanan Uçak Kazaları
237
Sivil Havayolu Sektörünün
Yeniden Yapılandırılması
238
SHGM’nin Kuruluşu
239
DHM’nin Kuruluşu
240
THY’nin Kuruluşu
241
Amerikalı Uzman Desteği
242
THY Filosunun
Yenilenmesi Çalışmaları
245
Pan Am ile Yapılan
Ortaklık Görüşmeleri
248
BOAC Ortaklığı
256
Sonuç
260
Ekler
270
Kaynakça
310
Dizin
316

ÖNSÖZ

Türkiye’de sivil havacılık sektörünün kuruluş dönemini bilimsel ve sistematik bir biçimde inceleyen kapsamlı çalışmalar yok denecek kadar az. Öncelikle, okuyacağınız bu eserin bu yolda atılmış bir ilk adım olmasını ve gelecek yıllarda bundan çok daha iyi çalışmaların yapılmasını temenni ediyorum. Türk Hava Yollarının 1956-1990 yılları arasındaki tarihini incelediğim yüksek lisans tezimin ardından, doktora çalışmamda bir adım geriye giderek ülkemizdeki sivil havacılık sektörünün kuruluş dönemini ele almaya karar vermiştim. Hedefim, 1933-1956 arasında olan biteni ortaya çıkarmaktı. 1933, Havayolları Devlet şletme daresinin kurulduğu, 1956 ise sivil havacılık sektörünün üç farklı devlet kurumu çerçevesinde yeniden yapılandırılarak idari anlamda modernize edildiği yıllardı. Bu amaçla temel olarak, ülkemizde T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivinden ve Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Arşivinden faydalandım. Havacılık sektöründeki ilgili kurumların söz konusu döneme ilişkin arşivlerine ulaşmam ise maalesef mümkün olmadı.

Neticede hem Türkiye hem de Amerika Birleşik Devletleri’nde sürdürdüğüm beş yılı aşkın bir çalışmanın sonucunda, 2019 yılının başlarında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ktisat Tarihi bölümündeki doktora tezimi başarıyla tamamlamıştım. O aşamadan itibaren, bu çalışmamın bir kitap haline getirilip daha geniş bir okuyucu kitlesiyle ulaşması için ayrı bir süreç başladı. Öncelikle gerek tez çalışmam süresince, gerekse kitabın hazırlandığı dönemde bana desteklerini hiçbir zaman eksik etmeyen sevgili eşim Sevda Nergiz ve biricik oğlum Ali Enver Nergiz’e teşekkürlerimi sunuyorum. Doktora tez danışmanım Sayın Murat Koraltürk’ün hakkını da sanırım kolay kolay ödemem mümkün değil. Zira uzun yıllar boyunca çalışmamla en yakın bir biçimde ilgilenerek işin bu noktaya ulaşmasında paha biçilemez bir destek vermiş durumda. Yine çalışmalarıyla bana yol gösteren ve kişisel arşivini açarak yardımlarını esirgemeyen Sayın Kıvanç Hürtürk’e de teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak, Vakıfbank Kültür Yayınları Yayın Müdürü Sayın Hasan Aksakal ve muhterem dostum Ozan Sağsöz’ü de anmadan geçmek olmaz.

Abdullah Nergiz

20 Mayıs 2020

GİRİŞ

Türk Hava Yollarının özellikle 2005-2015 yılları arasında çok hızlı bir biçimde büyümesi ve bunun yanı sıra aynı dönemde Pegasus, Atlasglobal, Onur Air, Sun Express gibi özel havayollarının gelişimi, sivil havacılığın ülkemiz kamuoyunda oldukça yakından takip edilmesini sağladı. Bir yandan bu şirketlerde çalışan sayısının giderek artması, diğer yandan da havayoluyla seyahatin nispeten ucuzlayarak uçağa binen yolcu sayısının çoğalması, havacılığa olan popüler merakı iyice artırdı. Buna paralel olarak, sektörle ilgili temel konular ve güncel gelişmeler çok daha yakından takip edilmeye başlandı. Özellikle yerli uçak üretimi konusunun gündelik siyasetin bir parçası haline dönüşmesi, sivil havacılığın tarihçesinin de ilgi çekmeye başlamasına yol açtı. Bu çerçevede, uçak üreticisi Nuri Demirağ ve bağımsız pilot Vecihi Hürkuş, kamuoyunun en fazla bildiği ve tartıştığı isimlerin başında geldi. Her iki isimle de ilgili çok sayıda belgesel hazırlandı, kitap ve makaleler yazıldı. Gelgelelim, son yıllarda gözle görülür bir artış olsa da ülkemizde, sivil havacılık sektörü hakkında yazılan kitap sayısı oldukça sınırlı sayıda. Özellikle işin akademik tarafına bakıldığında, yapılan çalışmaların çok daha az olduğu görülmekte. Sektörün tarihi gelişimine yönelik araştırmalar ise yok denebilecek kadar az. 2008 yılında tamamladığım yüksek lisans çalışmamda, Türk Hava Yollarının (THY) yönetim kurulu karar defterlerini inceleyerek şirketin bir anonim şirket statüsünde yeniden yapılandırıldığı 1956 yılından, o zamanki adıyla stanbul Menkul Kıymetler Borsasına arz edilerek ikincil piyasalar üzerinden özelleştirme sürecinin fiilen başladığı 1990 yılına kadar olan gelişimini ele almıştım. Bunun ardından başladığım doktora çalışmamda ise bundan bir önceki döneme dönerek, Türkiye’de sivil havacılık sektörünün kuruluşunu inceledim. şin kurumsal tarafına, yani sivil havacılık sektörünün ülkemizdeki kuruluş dönemine ilişkin ise akademik düzlemde neredeyse hiçbir kapsamlı çalışma yapılmadı. Birazdan okumaya başlayacağınız çalışmamda işte bu boşluğu doldurmaya çalıştım. Yukarıda da değindiğim üzere, çalışma boyunca T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivinden ve Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Arşivinden elde ettiğim son derece değerli evrakı kullandım. On binlerce sayfa arşiv belgesi okudum. Buna ilave olarak, çalışmam için ikincil kaynak niteliğinde olan çok sayıda kitap ve makaleden faydalandım. Neticede ortaya, ülkemizde sivil havacılığın kuruluş dönemine bir nebze olsun ışık tutan bu eser çıktı. Tüm insanlık tarihine baktığımızda, havacılık daha dün başlamış gibi. Sektörün geçmişi, yüz yılı biraz aşıyor. Bu durum, sektörün daha emekleme günlerinden itibaren kayıt altında olmasını beraberinde getiriyor. Zaten Wright Kardeşler tarafından gerçekleştirilen ve dünyanın bir uçakla yapılan ilk başarılı uçuşu olarak kabul edilen denemenin ardında da bu görsel kayıt meselesi yatıyor. 1903 yılının soğuk bir Aralık günü yapılan o denemenin fotoğraf çekilerek ispatlanması, Wright Kardeşler’e bu unvanı kazandıran etken olmuş. Elinizdeki kitap, sivil havacılığın dünyadaki kuruluş dönemiyle başlıyor. Birinci ve kinci Dünya Savaşı ve sonrasında yaşanan gelişmeleri bu bölümde ele aldım. Osmanlı Devletinin son yıllarına denk gelen aynı tarihlerde ülkemizde yaşanan havacılık olayları ise 2. Bölümde yer alıyor. Türkiye’de yapılan ilk uçuş, ilk pilotlar, gerçekleştirilen ilk girişimler hakkında bilgileri burada bulabilirsiniz. Yine 2. Bölümde, ülkemizde milli havacılık sistemi kurulmadan önce stanbul’a sefer yapan Avrupalı havayollarına değindim. Alman, Fransız ve talyan şirketlerin daha o dönemki girişimleri bir hayli ilgi çekici. Çalışmamın 3. Bölümünde, milli sivil havacılık sisteminin kuruluşu bulunuyor. Bu bölümde, bir Amerikan şirketi olan Curtiss-Wright ile yapılan işbirliği, Ahmed Emin Yalman’ın aracılığı, New York ile stanbul arasında gösteri amacıyla yapılan direkt uçuş, işin askeri uçak üretim boyutu gibi konular var. stanbul ve Ankara’daki havalimanlarının kuruluş dönemindeki tarihçelerine yine bu bölümde yer verdim. Kitabın 4. ve son bölümünde ise kinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan gelişmeler yer alıyor. Türkiye’nin iki kutuplu dünyada tarafını Batıdan yana seçmesi, Amerikan yardımları, meşhur DC-3 uçaklarının satın alınması, açılan ilk yurtdışı hat ve dönemin sonunda sivil havacılık sektörünün üç farklı devlet kurumu arasında paylaştırılarak yeniden yapılandırılması, bu bölümdeki başlıklardan bazıları. Önsözde de belirttiğim gibi, kitabımın söz konusu kuruluş dönemiyle ilgili bir ilk adım olmasını ve gelecek yıllarda bundan daha kapsamlı çalışmaların yapılması, en büyük temennim.

1956 öncesi ve sonrası

Türkiye’de havacılık sektöründe 1933-1956 dönemi ile 1956 sonrası arasında temel bazı farklılıklar göze çarpıyor. Ufak tefek değişiklikler olsa da 1933-1956 arasındaki kuruluş yılları en yalın bir biçimde Devlet Hava Yolları (DHY) adı altında incelenebilir. lk dönem ile ikinci dönem kıyaslandığında DHY’yi en farklı kılan özellik, günümüzde üç farklı kurum tarafından gerçekleştirilen sivil havacılık faaliyetlerinin tek çatı altında toplanması. 1956 yılında DHY ilga edilirken, o tarihe kadar yürüttüğü görevler üçe bölünerek THY, Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM)1 ve Devlet Hava Meydanları şletmesi (DHM) olmak üzere üç farklı organizasyon kurulur. THY, özel hissedarların da bulunduğu bir anonim ortaklık olarak yapılandırılırken sadece havayolu işletmeciliğine odaklanması amaçlanır. SHGM ve DHM ise birer devlet kurumu niteliğine sahip. SHGM, ülkemizdeki sivil havacılık sektörünü düzenleyen, denetleyen ve uluslararası ilişkileri yürüten kurumdur. DHM ise Türkiye’deki havalimanlarının işletilmesi ile Türkiye hava sahasındaki trafiğin düzenlenmesi ve kontrolü görevini üstleniyor.

….