Birazoku

Fars edebiyatı tarihsel geçmişi, etki alanı, zengin şiir dağarcığı ile dünya edebiyatında, özellikle de doğu edebiyatında önemli bir konuma sahiptir. Türk edebiyatıyla klasik dönemlerden beri süregelen sıkı ilişkileri dolayısıyla divan edebiyatı üzerinde de derin etkisi vardır. Şairlerin dizelerinde yer alan maddi dünya ve fizikötesi âlemlere özgü, ilginç ve esrarengiz varlıkların şahıs, hayvan, yer, zaman, bitki, nesne, tanrılar, kutsallar, melekler, isimler ve kavramların derinlikleriyle aynı oranda geniş bir mitolojik arka planları vardır. Edebiyatı ve tarihî metinleri iyi kavrayabilmek, şiiri hakkıyla çözümleyerek bazı sonuçlara varabilmek için bu kavram ve ögeleri derinlikleriyle anlamak gerekir. Bu ögeler edebiyatın en dinamik kaynakları ve temel taşlarındandır.

Fars edebiyatı, kültürü ve coğrafyasına dair bir başvuru kaynağı olan Fars Mitolojisi Sözlüğü, alanında ülkemizde yapılmış ilk çalışmadır. Fars Dili ve Edebiyatı, Türk Dili ve Edebiyatı, Tarih başta olmak üzere sosyal bilimlerin değişik dallarında çalışan öğretim üyeleri, lisans, yüksek lisans, doktora düzeylerindeki öğrenciler, araştırmacılar ve konunun meraklıları için bir kılavuz niteliğindedir.

İÇİNDEKİLER

7 Önsöz
11 Giriş
25 SÖZLÜK
745 Kaynakça

ÖNSÖZ 

Fars edebiyatı; tarihsel geçmişi, etki alanı, zengin şiir dağarcığı ve çeşitli açılardan farklı boyutlarıyla dünya edebiyatında, özellikle de doğu edebiyatında dikkate değer bir konuma sahiptir. Türk edebiyatıyla klasik dönemlerden beri süregelen sıkı ilişkileri ve divan edebiyatı üzerinde derin etkisi vardır. Kültürel, tarihsel ve sosyal gelişmeler, toplumsal değişim, düşünce ve bilgi aktarımı gibi etkenlerin yanı sıra, çeşitli alanlarda değişik dönemlerde yaşanan karşılıklı etkileşimlerin ortaya çıkardığı Fars edebiyatı da başka ulusların edebiyatları gibi insanlığın ortak kültür mirasının parçalarından biridir. İçeriği ve etki alanı açısından alabildiğine zengin ve çok eski çağlardan beri geniş coğrafyalarda egemen bir edebiyatın temel dayanaklarından biri olan mitolojik unsurlara ilişkin bir çalışmanın kolay olmadığı, çok boyutlu bir altyapı ve uzun soluklu bir araştırma gerektirdiği tartışılmaz bir gerçektir. Şairlerin dizelerinde yer alan maddi dünya ve fizikötesi âlemlere özgü, ilginç ve esrarengiz varlıkların şahıs, hayvan, yer, zaman, bitki, nesne, tanrılar, kutsallar, melekler, isimler ve kavramların derinlikleriyle aynı oranda geniş bir mitolojik arka planları vardır. Edebiyatı iyi kavrayabilmek, şiiri hakkıyla çözümleyerek bazı sonuçlara varabilmek için bu kavram ve öğeleri derinlikleriyle anlamak gerekir. Bu öğeler edebiyatın en dinamik kaynakları ve temel taşlarındandır. Dolayısıyla mitolojik dünyaya girerek o atmosferin unsurlarını tanımak, şiiri daha iyi kavramayı sağlayacaktır. Bu tür çalışmaların zorluğu, edebiyatın yanı sıra başta tarih, dinler tarihi, eski dünya dinleri ve milletleriyle ilgili ayrıntılar olmak üzere farklı alanlarda bilgiye ulaşmayı da zorunlu kılmasıdır. Bugünkü İranlıların ataları olan Aryan kavminin, İran topraklarına gelirken Hint Aryanlarıyla birlikte yaşamış atalarından miras aldığı hikâye, destan ve efsanevi rivayetleri de beraberinde getirmiş olması, İran mitolojisine ilişkin çalışmalarda İran ve Hint mitolojilerinin ortak yönlerine de eğilmeyi gerektirmektedir. Öte yandan İran rivayetleri ile Mezopotamya, Yunan ve Mısır mitolojileri arasındaki benzerlikler ve karşılıklı etkileşimler üzerine çalışmalar sürmektedir. Ülkemizde şimdiye kadar bu alanda bir çalışma yapılmamış oluşu bütün bu zorluklarına rağmen bizi, Fars şiirinin temel yapı taşlarından biri olan İran mitolojisini, Fars edebiyatı penceresinden bakarak değerlendirme hedefine yöneltti. Yaklaşık dört yıl süren yoğun bir çalışma sonucu elinizdeki bu eser ortaya çıktı. Elbette Fars edebiyatı üzerinde çok geniş ve derin etkisi olan Fars mitolojisini, kahramanlık anlatılarını ve milli söylencelerini, tüm mitolojik öğeleri, tanrıları, yarı tanrı varlıkları, milli kahramanları, fizikötesi yaratıkları, kavramları, mazmunları vb. unsurları eksiksiz olarak toplama gibi bir iddiamız olamazdı. Bu alabildiğine geniş boyutlu konuda, imkânlar ölçüsünde en güzelini yapmaya çalıştık. Bu çalışmada madde başları, özellikle İran mitolojisiyle ilgili olanlar, aşağıda yazılış tarihlerine göre sıralanan en kapsamlı eserler taranarak oluşturuldu:

1. Muhammed Muîn, Mezdiyesnâ ve Edeb-i Fârsî, Tahran, Hş. 1338, I-II.
2. Alî Ekber Dihhudâ, Luğatnâme-yi Dihhudâ, Tahran, Hş. 1346, I-L.
3. Muhammed Muîn, Ferheng-i Fârsî, Tahran, Hş. 1352, I-VI.
4. Zebîhullâh Safâ, Hemâseserâyî Der Îrân, Tahran, Hş. 1367.
5. Rahîm Afîfî, Esâtîr ve Ferheng-i Îrân Der Niviştehâ-yi Pehlevî, Tahran, Hş. 1374.
6. Muhammed Ca’fer Yâhakkî, Ferheng-i Esâtîr ve İşârât-i Dâstânî der Edebiyyât-i
Fârsî, Tahran, Hş. 1375.
7. Sîrûs Şemîsâ, Ferheng-i İşârât-i Edebiyyât-i Farsî, Tahran, Hş. 1375.
8. Sîrûs Şemîsâ, Ferheng-i Telmîhât, Tahran, Hş. 1375.
9. Huseyn Şehîdî Mâzenderânî, Ferheng-i Şahnâme/Nâm-i Kesân ve Câyhâ,
Tahran, Hş. 1377.
10. Celîl Dusthâh, Avesta, Tahran, Hş. 1381, I-II.
11. Dâiretu’l-maârif-i Bozorg-i İslâmî, Tahran, Hş. 1367, I-XI.
12. M. Huseyn Muhammedî, Ferheng-i Telmîhât-i Şi’r-i Muâsir, Tahran, Hş. 1374
13. Muhammed Muhammedî, Ferheng-i Îrânî Pîş Ez İslâm, Tahran, Hş. 1374.
14. İbrâhîm Pûrdavud, Ferheng-i Îrân-i Bâstân, Tahran, Hş. 1380.
15. Huseyn Rezmcû, Kalemrov-i Edebiyyât-i Hamâsi-yi Îrân, Tahran, Hş. 1381, I-II.
16. John Russells Hinnells, Şınâht-i Esâtîr-i Îrân (çev. Jâle Amûzgâr, Ahmed
Tefezzulî), Tahran, Hş. 1382.

Madde başları Türkçe alfabetik sırada verilirken gereksiz tekrarlardan kaçınmak için aralarında yakın ilgi bulunan maddelerde göndermeler yapıldı. Madde başlarının farklı biçimleri varsa yaygın bilineni esas alındı ve daha az kullanılan biçimleri için de aynı şekilde ana maddeye göndermeler yapıldı.

Maddelerin anlatımına geçilmeden önce, sözcüğün eski ve yeni şekilleri, anlamları tek tek verildi, ardından da değişik kaynaklardan bilgiler aktarıldı. Maddelerin anlatımları ve gerekli açıklamalar bittikten sonra, ilgili oldukları maddelere de “bkz.” işaretiyle gönderme yapılarak tekrarlardan kaçınıldı. Maddelerin örneklendirilmesinde Fars edebiyatındaki önemleri ve etkileri göz önünde tutuldu. Örnek olarak verilen dizeler şairlerin ölüm tarihleri dikkate alınarak sıralandı. Madde başlarıyla ilgili Kur’ân ayetlerinin Türkçe çevirilerinde Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları’nın Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli (2006) kullanıldı. Herkesçe bilinen kutsal kitap adları dışında bütün eser isimleri italik dizildi, makale isimleri tırnak içerisine alındı. Madde sonlarında verilen kaynakçalarda, çalışmada faydalanılan kaynaklar ve yazar isimleri kısaltmalarla, alfabetik bir düzen içinde verilirken tam künyeleri kitabın sonundaki “Kaynakça” bölümünde gösterildi. Çalışmada yararlanılan kaynakların yazılışında da bazı genel kurallar gözetildi: Türkçe kitap, dergi ve makale adlarındaki her sözcüğün ilk harfi büyük yazıldı. Arapça kurala göre düzenlenen kitap isimlerinde yalnızca ilk sözcük büyük harfle yazılırken, özel isimler dışındaki diğer sözcükler küçük harflerle, Farsça kurala göre yazılan eser isimlerinde ise her sözcük büyük harfle başlatıldı. Arapça, Farsça bütün eser ve yazar isimlerinde transkripsiyon açısından yalnızca uzun sesliler gösterildi:

Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar …
Taberî, Târîhu’r-rusul ve’l-mulûk …
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab …
Safâ, Târîh-i Edebiyyât Der Îrân …

Alanında ülkemizde yapılmış ilk çalışma olan Fars Mitolojisi Sözlüğü’nün ilk baskısı hem Fars Dili ve Edebiyatı bölümlerinde öğretim üyeleri, lisans, yüksek lisans ve doktora düzeylerindeki öğrenciler hem de başta Türk Dili ve Edebiyatı, Tarih bölümleri başta olmak üzere sosyal bilimlerin değişik dallarında araştırmacılar ve birçok çevreden yoğun ilgi gördü. İlk basımı okurlarına ulaştığı günden beri aldığım çok sayıdaki takdir ve teşekkür bu eserin bu alanda önemli bir boşluğu doldurduğunu gösterdi. Bu yoğun ilgi beni de yeni çalışmalar için teşvik ettti. Fars Mitolojisi Sözlüğü’nü baştan sona okuyup eksiklikleri ve birtakım hataları not ederek yeni baskısına hazırlama konusunda işimi kolaylaştıran, kendisiyle İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde yüksek lisans öğrenimine başladığım ilk gün tanıştığım ve öğrencisi olmakla gurur duyduğum saygıdeğer Prof. Dr. A. Naci Tokmak hocama, her zaman teşvikleriyle çalışma azmini kamçılayan kıymetli hocam Prof. Dr. Mehmet Kanar’a, yine Fars Mitolojisi Sözlüğü’nü baştan sona okuyarak bazı yeni maddelerin eklenmesini öneren Prof. Dr. Mazhar Kara hocama saygılarımı ve en içten teşekkürlerimi sunuyorum.

Takdir edileceği gibi böylesine kapsamlı çalışmalar büyük emek ve yoğun çabaların ürünü olarak ortaya çıkar. Türkiye’de alanında ilk çalışma olması nedeniyle bu uzun soluklu ve hacimli çalışmanın da bütün dikkat ve özene rağmen hataları ve eksikleri olacaktır. Her şeye rağmen, kültür ve edebiyat dünyamızın her geçen gün daha da yükselen yapısına bir taş koymuş olmak beni son derece mutlu etmektedir. İlgililer, yapıcı eleştirileri ve değerli görüşleriyle daha doğruya erişmemi sağlayacaklardır. 

NİMET YILDIRIM 

Erzurum, 2023

….