Birazoku

Demir Çağı’ndan Bilgi Çağı’na Dünya Ekonomisi

Sikkeden Bitcoin’e Paranın Tarihi’nde Philip Coggan, milattan yedi binyıl önce, bugünkü Türkiye’nin İran-Irak sınırında üretilen ilk obsidiyen bıçaklardan hareketle hâlen Çin ile Amerika arasında yaşanan ticaret savaşına kadar dünya ekonomisinin gelişimini takip ediyor.

Yol boyunca Kuzey Galler’de, Grand Central İstasyonu’nda, Mezopotamya’nın kadim uygarlıklarında, Malezya’nın fabrikalarında konaklayarak bu tarım, finans, teknoloji, iş ve demografi alanlarında yaşanan değişimlerin insan uygarlığının ilerlemesini nasıl yönlendirdiğini gösteriyor. Ticaretin binlerce yıl içinde nasıl genişleyip derinleştiğini, hükûmetlerin ekonomileri nasıl etkilediğini ve toplumların finansı nasıl evcilleştirip dizginlemeye çalıştığını son derece kritik örneklerle açıklayan Coggan, insanlar arasındaki bağlantıların, ekonominin dönen çarklarının temel bileşeni olduğunu iddia ediyor.

Sikkeden Bitcoin’e Paranın Tarihi, işte bu bağlantıların daha fazla ticarete, daha fazla uzmanlaşmaya, daha fazla fikir üretimine ve daha fazla özgürlüğe vesile olarak nasıl daima refah koşullarını yarattığını kanıtlıyor.

Tarihe makro bir perspektifle yaklaşan Coggan, onu bir Orta Çağ kulübesinin tasarımından Paris’in üç tokalı kemer yapımcılarının pantolonları tutturmak için geliştirdikleri inovasyon üzerinde loncanın uyguladığı baskıya kadar titizlikle inceleyerek ekonomi tarihindeki fikrî değişimi de gösteriyor. Bu anlamda ekonominin tarih içinde aldığı yolun hayal edebileceğimizden çok daha karmaşık olduğunun altını çizerek modern ekonomilerin kredi ağları ve finansal araçlarla birbirine nasıl bağlandığını ortaya koyuyor.

“Mutlaka okunması gereken görkemli bir kitap.”
Andy Haldane, CEO, Royal Society for Arts

“Philip Coggan, kitabın her sayfasında, her paragrafında, hatta her cümlesinde küresel ekonomik sisteme dair yeni kavrayışlar sunuyor.”
Elroy Dimson

“Küresel ticaretin, alışverişin ve inovasyonun uzun tarihî gelişimi üzerine merak uyandıran ve kolay anlaşılabilen bir anlatı. Philip Coggan her şeyin nasıl ve neden olduğunu açıkça yazıyor ve zor zamanlarda bizlere iyimser olmak için bir neden sunuyor.”
George Magnus, Ekonomist

“Ekonomiyi tarihsel olarak böylesine kapsamlı ve açıklayıcı bir şekilde anlatan kitap bulmak zordur.”
Felix Martin, Financial Times

“İnsanlık son 10.000 yılda dünyayı nasıl dönüştürdü? Philip Coggan kapsamlı ve anlaşılır bir anlatım sunuyor.”
Martin Wolf, Financial Times

“Usta işi bir ekonomi kitabı. The Economist gazetesinde köşe yazarı olan Coggan, kendi kuşağının en iyi finans gazetecilerinden biridir.”
James Kirkup, The Times

“Kapsamlı olduğu kadar güncel bir kitap. Coggan, dünya ekonomisinin 10.000 yılını, yalın bir dille anlatmış.”
Sunday Times

“Herkes krizleri anlatır anlatmasına ama onları son on binyılda gerçekleşen muazzam ekonomik ilerlemeler bağlamında ele alan bir eserde okumak son derece öğretici. Coggan ekonominin bu yolculuğunu keskin bir gözlemle aktarıyor. Laf aramızda 10.000 yıllık bir hikâyeyi bu kadar detaylı anlatmak büyük bir başarı.”
Diane Coyle, The Economist

“Şaşırtıcı gerçeklerle dolu bir çalışma… Coggan zaman zaman fırça darbeleri misali hafif dokunuşlarla anlatıya mizah da eklemiş… Konunun önemi göz önüne alındığında gerçek bir başyapıt okuyacaksınız.”
Martin Vander Weyer, Literary Review

“Harika bir eser… Bu kitabı okumak için vaktim yok diyenlere duyurulur.”
Merryn Somerset Webb, MoneyWeek

“Coggan, 10.000 yıllık kapsamlı bir ekonomi tarihini ele almakla kalmıyor onu ülkeler ve çatışmalar, medeniyetler ve sivil kurumlar, durgunluklar ve dönüşümler hakkında ilgi çekici bir hikâyeye dönüştürüyor.”
Andy Haldane, CEO, Royal Society for Arts

“Philip Coggan, insanlığın ekonomik gelişiminin destansı hikâyesini müthiş bir bilgelik ve kıvrak bir zekâ ile dantel işler gibi işlemiş. Enerji, ulaşım, hükûmet gibi kalkınmanın ‘itici güçleri’ne odaklanarak kapsamlı bir tarihsel anlatıyı zekice bir araya getiren Coggan, günümüz ekonomisinin nasıl bu noktaya geldiğini anlamak isteyen herkesin mutlaka okuması gereken bir kitap yazmış.”
Stephen D. King

“Philip Coggan’ın kitabı, okurken asla öyle hissettirmeyen muazzam bir bilimsel çalışma. Tüm ekonomi tarihi burada damıtılmış, her sayfada bilmediğiniz bir şey var ve günümüzün görünüşte korkunç ekonomik sorunları net bir bağlama oturtulmuş. Öğrencilerin, ekonomistlerin, iş dünyasında çalışan ve dünyamızın nasıl bu hâle geldiğine ilgi duyan herkesin mutlaka okuması gerekir.”
John Authers

“Olağanüstü bir başarı. İnsanoğlunun 10.000 yıllık mücadelesini aynı anda heyecan verici, tutarlı ve şaşırtıcı derecede iyimser bir hikâyeye dönüştürmek nasıl mümkün olabilir? The Economist gazetesinden Philip Coggan nadir görülen bir yeteneğe sahip. Ekonomi kitapları okuyucuyu ya ağır analizlerle ve istatistikle boğar ya da aşırı basitleştirmeyle hayal kırıklığına uğratır. Coggan, insanlık tarihini -yani ticaretin ve ekonomik ilerlemenin tarihini- zarif bir şekilde yazılmış, sürprizlerle dolu ve ideolojiden arınmış bir hikâyeye dönüştürüyor. Hiç ekonomi kitabı okumadıysanız, başlamak için daha doğru bir yer düşünemiyorum. Eğer deneyimli bir ekonomistseniz, öğrenecek çok şey olduğunu keşfedeceksiniz. Bu kitabı ne kadar tavsiye etsem azdır.”
Eric Lonergan

*

ÖN SÖZ

Tarih hakkında düşündüğümüzde, devrimler, savaşlar ve krallara odaklanma eğilimi vardır.  Bu eğilim bir zamanlar maps and chaps” olarak tanımlanırdı. Ekonomi konuştuğumuzda ise odağımız, güncel enflasyon ve işsizlik ölçümlerinin yanı sıra akademisyenlerin bunları açıklamak için kullandığı karmaşık denklemler ve teknik dildedir.

Büyük resmi kaçırmak kolaydır. Geçtiğimiz üç yüzyıl içinde insanlık tarihinde muazzam bir değişim olmuştur; nüfusun hızla artmasına ve pek çok kişinin bugüne kadar hiç olmadığı kadar uzun yaşamasına, uzun boylu ve sağlıklı olmasına olanak tanıyan bir değişim. Hâlâ çok fazla yoksulluk olmasına rağmen özellikle Çin ekonomisinin başarısı sayesinde, refah son birkaç on yılda daha da fazla artmıştır. Bu öykü yeterince anlatılmamış ve anlaşılmamıştır. O yüzden bu kitabın hareket noktası budur.

Otuz yılı aşkın bir süre önce ilk kitabım The Money Machine’i, finans hakkında bilgi edinme ihtiyacından ve genel okuyucuya hitap eden bir rehber olmadığını keşfetmemden dolayı kaleme almıştım. Aynısını dünya ekonomisi için de yapabileceğimi düşündüm. Ekonomi tarihi üzerine başka müthiş kitaplar var elbette ama genel olarak bir etken ya da diğerinin ana tetikleyici tezini sürdürmek için varlar. Bu kitap büyük resmi görmek isteyenler için tasarlandı.

2016 yılında bunun ne kadar çılgınca bir görev olacağının farkına varsaydım, bu işe hiç kalkışmayabilirdim. Bu görev için okumam gereken kitap dağını boş verin, The Economist dergisinde bir gazeteci olarak yapmam gereken tam zamanlı bir işim var.

Son söyleyeceğimi başta söylemek istiyorum: Bu kitap bir akademisyen değil bir gazeteci tarafından yazılmıştır. Bu kitaptaki tematik bölümlerde, özgün gazeteciliği göreceksiniz. Öte yandan kitabın büyük bölümü benden önce gelen akademisyenlerin saygın bilimine dayanmaktadır. Kendilerine notlarda ve kaynakçada geniş bir şekilde yer verilmiştir ancak burada teşekkür etmeme izin verin lütfen.

İstatistiklerle ilgili bir uyarıda bulunmak zorundayım. Angus Maddison gibi tarihçiler küresel ekonominin değişik aşamalardaki büyüklüğünü tahmin etmeye çok uğraşmıştır. Başka ekonomistler de fiyatlar, gelirler ve uzun ömürlülükle ile ilgili verileri taramıştır. Kaçınılmaz olarak çok büyük hata payları vardır ve modern toplumlar bile ekonomik rakamları doğru hesaplamakta zorlanmaktadır. Dolayısıyla buradaki rakamlar ekonomik gelişme düzeyine dair sadece kaba tahminlerdir (tam bir açıklama için bakınız Ekler). Bu küresel bir kitap olduğu için, tarihler IÖ ya da IS verine. MÖ ve MS gösterimleriyle yazılmıştır.

Profile Bookstan Ed Lake ve Andrew Franklin’e kitabın arkasındaki fikre inandıkları ve sabırla bitirmemi bekledikleri için teşekkür borçluyum. Paul Forty editör ve baskı öncesi ekibini yönetti ve Susanne Hillen uzman bir düzeltmen editördü. The Economist teki iş arkadaşlarım Zanny Minton Beddoes, Edward Carr ve Andrew Palmer da ben proje üzerinde çalışırken hoşgörü gösterdi: aynısı uzun süredir acı çeken ofis arkadaşlarım Simon Long ve Helen Joyce için de geçerli. Mark Johnson Asya seyahatimi organize etmeye yardımcı oldu ve bana gök gürültülü bir Malezya fırtınasında rehberlik etti.

Bazı bölümleri okuyan ve yararlı önerilerde bulunan arkadaşlarıma da çok müteşekkirim: Geoff Carr, Tim Cross, Patrick Lane, Charles Read, Callum Williams ve Simon Wright. Tüm hatalar elbette onların değil benimdir. Diğer kahramanlar grafikleri çizen Alex Selby-Boothroyd ve resimleri bulan Sophia Bradford ve Zoe Spencer idi.

Dünyanın her yerine seyahatlerimde pek çok kişi yardımcı oldu: Grand Central Station’da Daniel Brucker: Berkeley’de Frances Houle ve ekibi; Boston Freight Farms’da Caroline Kat siroubas; Iskandar Malaysia’da Cheryl Lim: Singapur limanında Eugene Tay: Ellis Adası’nda muhafiz Doug Treem: University of Pensilvanya’da Shu Yang; ve Sheffield AMRC’de John Yates.

En büyük teşekkürü 30 aylık araştırma ve yazma döneminde bana karlandıkları için Sandie’ye ve çocuklarım Helena ve Catherine’e borçluyum. Kirda yürüyüş ve sinema ile dolu olmayan tüm hafta sonları için özür dilerim. Sandie bana pek çok yararlı öneride bulundu ve aptalca yanlışlarımı düzeltti. Ve en kritik anlarda klavyenin üzerine oturan kedi Rosa’ya gelince. kendinden utanmalısın.

Philip Coggan

Nisan 2019

*

GİRİŞ

Ticaret yapma dürtüsü

Önce küçük düşünün. Evinizde bulunan en sıradan tüketim malını alın: bir tüp diş macunu. Banyonuza kadar yolculuğu binlerce insanı ve yüzlerce süreci içerir. Dişlerinizi beyazlatan titanyum dioksidin, muhtemelen Avustralya veya Kanada’da, çıkarılması gerekmiştir; aşındırıcı işlevi gören kalsiyum karbonat, kireç taşından özütlenmiştir ve bağlayıcı madde olarak kullanılan ksantan sakızı öğütülen bitkilerden elde edilmiştir. Banyomdaki diş macununun içerik listesinde on yedi ayrı madde var ve bunlara tüpü oluşturan plastik dâhil edilmemiş. Tüm bu malzemeler diş macunu hâline getirilecekleri fabrikaya getirilmeli ve uzmanların süpermarket rafında gözünüze çarpması için tasarladıkları bir logo ile karton kutu içinde paketlenmelidir. Daha sonra ürün kamyonla dağıtım merkezlerine gönderilir ve en sonunda market çalışanları tarafından raflara dizilir.

Sonra büyük düşünün. İngiltere’nin doğu kıyısında yer alan Suffolk’taki Felixstowe benzeri bir konteyner limanına gidin; artık devler diyarındasınız. Ben ziyaret ettiğimde yaklaşık dört yüz metre uzunluğunda bir Maersk konteyner gemisi rıhtımdan ayrılmaya hazırlanıyordu. Güvertesine üst üste sekiz kat metal konteynerler yüklenmişti; güvertenin altında da aynı sayıda kon….