Birazoku

İnsanlık tarihinin en eski yerleşimlerinden biri olan bugünkü Doğu Tür­kistan toprakları tarihi, kültürü ve coğrafyasıyla bütün olarak ele alınması ge­reken bir sahadır. Her şeyden önce siyasî tarihlerin coğrafya üzerine kurulu olduğu hatta eski devirlerde siyasetin bizatihi coğrafya üzerine kurulduğu unutulmama­lıdır. Devletler hâkimiyetlerini “ülke” üzerinde kurarlar ve bu yüzden Doğu Türkistan tarihine dair yapılan çalışmalarda “ülke” yâni toprağın yeri, sınırla­rı ve hususiyetleri bilinmelidir. Türklerin şehir ve medeniyet tasavvurunun müşahhas olduğu Doğu Türkistan’ı anlayabilmek için bölgenin tarihî coğrafyasına vakıf olmak büyük bir önem arz ediyor. Bu bakımdan, tarih kaynaklarında Doğu Türkistan’daki şehirler, yollar, ovalar, kırlar, dağlar ve sular ile ilgili adlar ve tasvirler belli bir usulde ele alınıp değerlendirilmelidir. Kürşat Yıldırım’ın saha araştırmalarına dayanarak büyük bir titizlikle hazırladığı Doğu Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası, Doğu Türkistan’daki geçmişin coğrafyasını yeniden inşa etmeye ve böylece Türk medeniyetinin bir coğrafyasını tarihin hayal görüntüsünden çıkarıp gözler önüne sermeye çalışıyor. İki ana bölüme ayrılan kitabın ilk bölümün ilk kısmında Doğu Tür­kistan’ın incelenen devirlerdeki tarihinin verilmesine ve böylece incelenecek konunun tarih zemininin gösterilmesine çalışılmıştır. Sonra bölgenin coğrafî zeminini kurmak üzere umûmî coğrafyadan, yollardan, sıcaklık ve yağışlardan, düzlük­lerden ve şehir yapılarından bahsedilmiştir. İkinci bölümde ise şehir, yerleşim ve yer mefhumlarının teorik olarak tartışılmasının akabinde, toplam on iki büyük bölge altında Doğu Türkistan’daki yerleşim ve yerlerin adları, tarihte ortaya çıkış­ları, coğrafyaları, kültürleri ve tarihleri ele alınmış ve sonra yerleşimler, yerler, dağlar ve sular tafsilatlı bir şekilde kaynakların imkân verdiği ölçülerde incelenmiştir.

İçIndekIler
Kısaltmalar………………………………………………………………………………………………………………….11
Önsöz …………………………………………………………………………………………………………………………13
Giriş ve Kaynaklar ………………………………………………………………………………………………………..17
I. Bölüm
Doğu TürkIstan’ın TarIhî Coğrafyasına GIrIş
I. TarIhî ZemIn
1. Türkistan ve Doğu Türkistan Tâbiri…………………………………………………………………………….31
2. Doğu Türkistan’ın İlk Sakinleri…………………………………………………………………………………..35
3. Doğu Türkistan’ın Umûmî Erken Tarihi ………………………………………………………………………51
II. Coğrafî ZemIn
1. Umûmî Coğrafya………………………………………………………………………………………………………60
2. Yollar ………………………………………………………………………………………………………………………62
3. Sıcaklık ve Yağışlar……………………………………………………………………………………………………74
4. Düzlükler ve Ovalar ………………………………………………………………………………………………….78
5. Şehir Yapıları ……………………………………………………………………………………………………………83
II. Bölüm
Doğu TürkIstan’da YerleşImler, Yerler, Dağlar ve Sular
(Mö III.-Ms X. Yüzyıl)
Giriş: Teorik Çerçeve
Yerleşim ve Şehir………………………………………………………………………………………………………..119
Yerler………………………………………………………………………………………………………………………..120
1- Turfan……………………………………………………………………………………………………………………122
Ad ve Tarihî İnkişaf……………………………………………………………………………………………….122
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………124
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….126
Tarih……………………………………………………………………………………………………………………127
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..130
Yerler…………………………………………………………………………………………………………………..140
Sular……………………………………………………………………………………………………………………144
2- Ḳaraşeher-Korla ……………………………………………………………………………………………………..146
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………147
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….149
Tarih……………………………………………………………………………………………………………………150
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..152
Yerler…………………………………………………………………………………………………………………..159
Dağlar………………………………………………………………………………………………………………….160
Sular……………………………………………………………………………………………………………………165
3. Kuça………………………………………………………………………………………………………………………169
Ad ve Tarihî İnkişaf……………………………………………………………………………………………….169
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………171
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….172
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..174
Yerler…………………………………………………………………………………………………………………..176
Sular……………………………………………………………………………………………………………………176
4. Aḳsu ve Uç Turfan …………………………………………………………………………………………………..180
Aḳsu……………………………………………………………………………………………………………………180
Uç Turfan …………………………………………………………………………………………………………….182
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..184
Dağlar………………………………………………………………………………………………………………….185
Sular……………………………………………………………………………………………………………………190
5. Ḳaşḳar……………………………………………………………………………………………………………………194
Ad ve Tarihî İnkişaf……………………………………………………………………………………………….194
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………196
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….198
Tarih……………………………………………………………………………………………………………………199
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..200
Dağlar………………………………………………………………………………………………………………….203
Sular……………………………………………………………………………………………………………………204
6. Taşkurkan ………………………………………………………………………………………………………………206
Ad ve Tarihî İnkişaf……………………………………………………………………………………………….206
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………207
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….208
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..209
Yerler…………………………………………………………………………………………………………………..212
Dağlar………………………………………………………………………………………………………………….213
Sular……………………………………………………………………………………………………………………214
7. Yarkend………………………………………………………………………………………………………………….215
Ad ve Tarihî İnkişaf……………………………………………………………………………………………….215
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………218
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….220
Tarih……………………………………………………………………………………………………………………220
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..223
Sular……………………………………………………………………………………………………………………226
8. Ḫoten…………………………………………………………………………………………………………………….229
Ad ve Tarihî İnkişaf……………………………………………………………………………………………….229
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………232
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….233
Tarih……………………………………………………………………………………………………………………234
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..235
Yerler…………………………………………………………………………………………………………………..244
Dağlar………………………………………………………………………………………………………………….245
Sular……………………………………………………………………………………………………………………246
9. Ḳomul……………………………………………………………………………………………………………………249
Ad ve Tarihî İnkişaf……………………………………………………………………………………………….249
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………252
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….254
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..255
Yerler…………………………………………………………………………………………………………………..267
Dağlar………………………………………………………………………………………………………………….271
Sular……………………………………………………………………………………………………………………275
10. Beşbalıḳ (Ürümçi-Cimsar) Havalisi …………………………………………………………………………278
Ad ve Tarihî İnkişaf……………………………………………………………………………………………….278
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………281
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….282
Tarih……………………………………………………………………………………………………………………283
Yerleşimler…………………………………………………………………………………………………………..283
Yerler…………………………………………………………………………………………………………………..287
Dağlar………………………………………………………………………………………………………………….292
11. İli-Altay-Tarbagatay………………………………………………………………………………………………..295
Yerler…………………………………………………………………………………………………………………..295
Dağlar………………………………………………………………………………………………………………….304
Sular……………………………………………………………………………………………………………………312
12. Kroran (Lou-Lan) ………………………………………………………………………………………………….321
Coğrafya………………………………………………………………………………………………………………321
Kültür………………………………………………………………………………………………………………….321
Tarih……………………………………………………………………………………………………………………322
Kaynakça …………………………………………………………………………………………………………………..325
Çin Kaynakları ……………………………………………………………………………………………………..325
Arap Kaynakları ……………………………………………………………………………………………………327
Fars Kaynakları …………………………………………………………………………………………………….328
Grek ve Latin Kaynakları………………………………………………………………………………………..328
Türk Kaynakları ……………………………………………………………………………………………………328
Haritalar ……………………………………………………………………………………………………………………345
Dizin…………………………………………………………………………………………………………………………359

Önsöz

Doğu TürkIstan sahasının tarihî coğrafyasını bir bütün olarak incelemek oldukça zordur ve galiba bir kitabın hacmine de sığmayacak kadardır. Bilhassa Asya Türk tarihinin erken devirleri için çoğu kez sadece Çin kaynaklarına müracaat edilebildiğinden coğrafya tafsilatlarının tümüyle toplanması ve mülahazası neredeyse imkânsızdır. Bu yüzden erken Asya ve Türk tarihine dâir tarih çalışmalarındaki coğrafya malûmatlarının çoğu eski Çince bilmeyen veya bilse de coğrafyaya aşina olmayan okuyucular için mânâsız kelimeler yığınıdır. Çalışmamızda bilhassa Büyük Hun Devleti ve Gök-Türk Kaganlığı devrelerine temas etmek üzere MÖ III. yüzyıl ile MS X. yüzyıl arasında Doğu Türkistan sahası hakkında bir tarihî coğrafya yazmaya teşebbüs ettik. Bunu yaparken sadece yıllıklara, seyahatnâmelere ve ansiklopedik ve kronolojik eserlere değil münhasıran coğrafya üzerine yazılmış pek çok ana kaynağa değinme imkânımız oldu. Ayrıca Doğu Türkistan’da yaptığımız saha araştırmalarıyla da en eski metinlerde tasvire konu olan yerleri bizzat müşahede ve tetkik edebildik. Sadece ilgili devirlerde belli bir sahanın coğrafyasını resmetmek üzere tarihî coğrafyaya müracaat etmek haksızlık olur; bu ilim dalı tarih, coğrafya, iktisat, felsefe, sosyoloji, hukuk, ilahiyat, etnoloji, antropoloji, klimatoloji, jeoloji gibi ilim dalarına sayısız pencere açabilecek keyfiyettedir. Bu bakımdan Doğu Türkistan sahasına yönelik çalışmalarda tarihî coğrafyadan daha fazla istifade edilmelidir. İncelenen yerleşimin, yerin, dağın veya suyun bugünkü adı madde başı gibi zikredilmiş, sonra ana kaynaklardaki adı, durumu ve coğrafyasına dâir bulunabilen malûmatlar mukayeseli bir şekilde tetkik edilmeye çalışılmıştır. Adlarda q yerine ḳ ve x yerine ḫ harfleri kullanılmıştır.

Tarihî metinlerdeki Çince işaretler için Wade-Giles ve modern adlar için ise Pinyin çevriyazım sistemi kullanılmıştır. Sağladıkları burs sayesinde çalışmalarımı daha rahat yürütmemi sağlayan Türk Petrol Vakfı’na teşekkür ederim. İlim hayatımda daima beni teşvik eden, desteklerini esirgemeyen muhterem hocamız Abdülkadir Donuk’a müteşekkirim. Ali Ahmetbeyoğlu ve Dinçer Koç hocalarım birer ağabey gibi yardımlarıyla her zaman yanımdaydılar. Danışmanım Mualla Uydu Yücel’e teşekkür ederim. Hocalarım Gülçin Çandarlıoğlu’na, Tuncer Baykara’ya, Osman F. Sertkaya’ya, Ayşe Gül Sertkaya’ya, Ahmet Taşağıl’a, Mahir Aydın’a, Saadettin Gömeç’e, İlyas Topsakal’a, İbrahim Akış’a, Hakan Aydemir’e, Mehmet Zeren’e, Hasan Demiroğlu’na, Ramazan E. Güllü’ye, Mustafa Tanrıverdi’ye ve yine Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı’nın kıymetli mensuplarına ve D. Ahsen Batur’a teşekkür ederim. Adlarını yazamayacağım Çin’deki ve Doğu Türkistan’daki hocalarıma, arkadaşlarıma ve saha araştırmalarım esnasında her türlü yardımlarını gördüğüm asil Uygur halkına müteşekkirim. Anam Fatma Hanım ve babam Mareşal Bey’in emekleri için Allah razı olsun. Çalışmamın neşri için her türlü kolaylığı sağlayan Erol Kılınç, Kadir Yılmaz ve Ötüken Neşriyat çalışanlarına teşekkürü borç bilirim. Eşim Elvin Yıldırım’ın destekleri ve anlayışı ve biricik kızım Ülkü’nün usluluğu olmasaydı bu çalışmayı yapamazdım.

Kürşat Yıldırım

İstanbul

GIrIş ve Kaynaklar

1. GİRİŞ

İnsanlık tarihinin en eski yerleşimlerinden biri olan bugünkü Doğu Türkistan toprakları tarihi, kültürü ve coğrafyasıyla bütün olarak ele alınması gereken bir sahadır. Tarihin en eski şehirlerinden bazıları bu yerde kurulmuştur. Bu şehirler birer ticaret ve aynı zamanda ilim, sanat, kültür ve din merkeziydiler. Bölgedeki ticaret yolları üzerinde kurulan şehirlerde dünyanın dört bir tarafından malların ticareti yapılıyor, Budacı keşişler bölgedeki tapınaklarda eğitim görüyor, ipek kumaş üzerine işlenen resimler imparatorluk saraylarını süslüyor ve esası Saka-Türk kültürü olan içtimaî bünye farklı kültürlerle temas ediyordu. Bölgenin tarihî coğrafyası üzerine temellendirilen çalışmamız Hunlar ve Gök-Türkler dönemindeki coğrafyayı yeniden inşa etme üzerine kuruludur. Nitekim E. W. Gilbert’e göre “tarihî coğrafyanın asıl vazifesi geçmişin bölge coğrafyasını yeniden inşa etmektir.”1 Bunu yaparken kaynaklardaki malûmatları doğru okumak, silsileyi iyi izlemek, bölgeye dâir fizikî şartların tasvirine göre hareket etmek ve en mühimi kaydedilen yer, su veya dağların bugünkü konumunu ve adını tespit etmek gerekmektedir. Peki, bunu yapmanın faydası nedir? Her şeyden önce siyasî tarihlerin coğrafya üzerine kurulu olduğu hatta eski devirlerde siyasetin bizatihi coğrafya üzerine kurulduğu unutulmamalıdır. Devletler hâkimiyetlerini “ülke” üzerinde kurarlar ve bu yüzden Doğu Türkistan tarihine dâir yapılan çalışmalarda “ülke” yâni toprağın yeri, sınırları ve hususiyetleri bilinmelidir. İkinci olarak geçmişin coğrafyası öğrenilir. Doğu Türkistan’da zikrettiğimiz dönemlerdeki coğrafyayı bilmek her bakımdan kolaylık sağlar. O dönem deki dağları, ovaları, suları, bozkırları ve şehirleri bilmek tarihçinin muhayyilesini kuvvetlendirir ve daha sağlıklı tahliller zuhur eder. Üçüncü olarak coğrafî tarih hakkında mâlumat sâhibi olunur. Doğu Türkistan’a dâir coğrafya araştırmalarında tarihten bugüne meydana gelen değişmeler kolaylıkla izlenebilir. Dördüncü olarak mezkûr devir için bölgenin etnik haritasını çıkarmada tarihî coğrafyayı bilmek yardımcı olur. Bilhassa yayılma sahaları, göç yolları, ana yurt meseleleri, etnik menşe gibi hususların aydınlatılmasında kolaylık sağlar. Beşinci olarak kültür tarihi çalışmalarında ilgili devirdeki bölgenin tabiat durumuna sanat, kültür, davranış kalıbı, gelenek-görenek bakımından hüküm vermek için müracaat edilebilir. İbn Haldun’un bu meyanda bugün de çok mühim olan tespitleri vardır: “Sıcak iklim ahalisi çabuk sevinir ve neşelenir, bu sevinç ve neşenin tesiri ile bunlarda hafiflik ve düşüncesizlik husule gelir… bu sıcaklık tesiri ile ahalisinin hayvanî ruhlarını harekete getirir ve bu harekete getirmenin bir sonucu olarak sıcaklık tenlerine yayılır, havası soğuk olan bu dağlarda ve dağların tepelerinde yaşayanlara nispetle sevinç ve neşeleri fazla olur… Mağrip Fas dağlarına yakın bulunduğu için havası soğuk olduğundan, ahalisini kaygulu ve gözlerini yere dikerek bakan ve dilsiz bir halde görüyorsun. Bunlar geleceği çok düşünürler, bunlar iki yıllık buğday ihtiyaçlarını önceden depolarında saklarlar.”2 Dolayısıyla coğrafya ve tabiat şartlarını bilmek davranışları, alınan kararları, âdetleri, inançları izah etmede bir vasıta temin eder. Altıncı olarak tarih metinlerinde, bilhassa Çin kayıtlarında Çinli olmayan biri için çok mânâsız ve telaffuzu zor görünen yer, su, dağ adlarının bugünkü adını ve konumunu tespit etmek araştırılan sahanın berraklaşmasını sağlar, kafa karışıklığına engel olur, kaynaklardaki neye âit olduğunu ve neyi işaret ettiğini gösterir ve bu okuyucuyu da büyük bir zahmetten kurtarır. Böyle bir teşebbüsle çalışılan tarih toprağa basar, lüzumsuz değerlendirmelere, yakıştırmalara ve yanlış mülahazalara mani olur. Yedinci olarak strateji çalışmalarında, milletlerin ve devletlerin kadim ideolojilerini, siyasetlerini anlamak için mutlaka tarihî coğrafyaya temas etmek lâzımdır. Çin’in Doğu Türkistan’a dâir emelleri, Doğu Türkistan’daki şehir devletlerinin manevraları böylece idrak edilebilir. Sekizinci olarak bölgedeki Türklüğün, siyasî kültürün temelleri tarihî coğrafya vesilesiyle aydınlatılabilir. Meselâ tarihin incelediğimiz devirlerinde böl ….