Birazoku

Perspektifin kullanımı, Rönesans resminde bir devrim yarattı ve sanatçıya izleyicinin görüş açısını resmetme fırsatı verdi. Oysa perspektifin teorisi başka bir yerde, Bağdat’ta, matematikçi İbnü’l-Heysem tarafından on birinci yüzyılda oluşturulmuştu. Ünlü tarihçi ve sanat kuramcısı Hans Belting, Floransa ve Bağdat’ta bakış metaforunu kullanarak Arabistan Bağdat’ı ile Rönesans Floransa’sı arasındaki tarihi karşılaşmayı anlatıyor. Perspektifin, geometrik soyutlamaya dayanan görsel teori (Ortadoğu) ve resim teorisi (Avrupa) olarak kullanıldığı ikili tarihini inceliyor. Ortaçağda Arap matematiğinin perspektif teorisini doğurduğunu, daha sonra bu teorinin Batı’da sanata dönüştürüldüğünü anlatan Belting, estetiğin ve matematiğin sınırlarını aşan bir soru soruyor: Müslümanlar ile Hıristiyanlar birbirlerine baktığında, kendi dünya görüşlerinin dönüştürülmüş bir versiyonunu görürlerse ne olur?

İÇİNDEKİLER
Giriş: Blickwechsel Üzerinden Bir Kültür Tasviri 9

Bölüm 1 – Resimde Perspektif Meselesi
Doğu ile Batı Arasındaki Yollar

Doğu ile Batı Arasındaki Yollar Simgesel Biçim Nedir? 21
Arap Matematiği ve Batı Sanatı 34
Geometri ve Süsleme Sanatı: Arabesk 42
Perspektifin Küreselleşmesi 49
Blickwechsel: Orhan Pamuk ve Bir “İhanet” Olarak Perspektif 56

Bölüm 2 – Ehlileştirilmiş Göz
İslamda Görme Eleştirisi
Resim Yasağı ve Din 63
Canlı Varlıklara İhanet Olarak Resim 69
Allah’ın Kelamı ve Kuran Yazısı 75
Allah’ın Bakışları Altında: Hikâye Olarak Resim 84
Blickwechsel: Canlı Bakışlı Resimler 90

Bölüm 3 – İbnü’l-Heysem’in Işık Ölçümü
Arap İcadı Camera Obscura
İbnü’l-Heysem’in Optik Kitabı: Perspectiva 97
Antikçağ Görme Kültüründen Uzaklaşma 106
Işığın Yolları ve Cisimlerin Özellikleri 109
İslam Sanatında Matematik ve Geometri 118
Blickwechsel: Kepler’in Yeniden İcat Ettiği Camera Obscura 131

Bölüm 4 – Bilgi Olarak Algı
Görme Teorisinin Resim Teorisine Dönüşmesi
Skolastizmde Algı ve Bilgi Çatışması 135
Perspektiften Önce: Giotto’nun Resmindeki Bakış 141
Pelacani’nin Matematiksel Mekânı İcadı 151
Ghiberti’nin Yorumlar’ı ve Piero’nun Matematiksel Sanatı 156
Blickwechsel: İbnü’l-Heysem mi, Euklides mi? Bir Seçenek de Vitrivius 164

Bölüm 5 – Brunelleschi’nin Bakışı Ölçmesi
Matematiksel Perspektif ve Tiyatro
Floransa’da İki Mucit 169
Mekân: Bakışın Mimarisi 178
Tiyatro Sahnesinin Görünümü 189
Urbino Panoramaları 204
Blickwechsel: Mukarnasın Geometrisi 209

Bölüm 6 – Resimdeki Özne
Simgesel Biçim Olarak Perspektif
Bir Simgenin Çalınması: Bakışın Timsali Göz 215
Cusanus ve Tanrı’nın Bakışının Egemenliği 225
Yeni Narcissus Olarak Özne 231
Ufuk ve Pencere Bakışı 242
Blickwechsel: Meşrebiyenin Simgesel Biçimi 255

Sonuç: Kültürler Arası Bakış Karşılaştırması 265

Sonsöz 270
Notlar 273
Kaynakça 296
Resim Kaynakçası 308
Resim Listesi 311
Dizin 315

*

Giriş

Blickwechsel Üzerinden Bir Kültür Tasviri

I

Bu kitabın konusu, bakışın tarihini inceleyen ve ilk başta Batı kültürüyle sınırlı olan araştırmalardan doğdu. Kitabın başlığındaki “Floransa” Rönesansı temsil etmektedir, zira Batı kültürünün resim konusunda herhalde en parlak fikri olan perspektif Floransa’da icat edilmiştir. “Bağdat” ise Rönesansta derin izler bırakan Arap bilimini simgelemektedir. Bizim bağlamımızda sözü edilen Bağdat, Abbasi halifeliğinin başkenti olarak uzun süre Arap dünyasının merkezinde yer alan tarihi Bağdat’tır. New York’taki Columbia Üniversitesinde bilim tarihi dersleri veren George Saliba’nın yeni kitabının başlığı, benim kitabımın konusunu özetler. Saliba’nın kitabı Islamic Science and the Making of European Renaissance [İslam Bilimi ve Avrupa Rönesansının Oluşumu) başlığını taşır. Bu kitabın tezi Rönesansa dair genel anlayışla çeliştiği için okur buradaki argümanların kanıtlanmasını isteyecektir. Nitekim aşağıda geliştirilen tez için de geçerlidir bu. Bu teze göre, perspektif sanatı Arap kökenli bir teoriye, görme ışınları ve ışığın geometrisinin matematik kuramına dayanmaktadır.

Perspektif araştırmalarında böyle bir argümanı boşuna ararsınız. Fakat bilim tarihi ve sanat tarihinde farklı anlamlar taşıyan bu kavramın kökenleri araştırıldığında, bu tezin akla yakın olduğu görülür. “Perspektif” (perspektiva) kavramı Rönesansta sanata girmeden önce, ortaçağda bilim insanları arasında yaygın biçimde kullanılan bir kavramdı. Perspektiva Arap kökenli bir görme teorisinin adıydı ve antikçağın “optik” kavramıyla ancak 16. yüzyılda ilintilendirilmişti. Daha sonra perspektif kavramı, resimleri bir izleyicinin izdüşümü olarak gören sanat teorisinde kullanıldı sadece ve eski anlamı bilim tarihi dışında unutuldu. Fakat hem algı kuramı hem de sanat kuramıyla yakından ilgili olmasaydı, kavramın iki alanda da kullanılması pek bir anlam ifade etmezdi. Sanattaki perspektif, algıyı tasvirin ölçütü haline getirme iddiasındaydı. Oysa, bizzat icat etmediği, bir Arap matematikçinin Batıya da ulaşan terekesinden aldığı bir algı kavramından yola çıkıyordu. Erken Rönesans döneminde Floransa’nın önde gelen sanatçılarından Lorenzo Ghiberti, sanat yorumlarını yazarken perspektif kavramını henüz iki anlamda kullanıyor, bilimsel görme teorisini konu alan Arapça bir makalenin İtalyanca çevirisinden uzun pasajlar alıntılıyordu.

Perspektif Batı sanatının en önemli meselelerinden biri olsa da, bu kitapta sadece sanat bağlamında ele alınmaz. Perspektifin önemi ancak ilk baştaki geniş bağlamına oturtulduğunda anlaşılır. Kültürel boyutu ancak bir resim meselesi olarak ele alındığında gözler önüne serilir. Sanatta bile tek başına ele alınamaz perspektif, zira yeniçağ portresiyle yakın bir ilişki içindedir. Sahne dekorunun icadıyla, başından beri bir parçası olduğu dindışı tiyatroda da önemli bir rol oynamıştır. Yeniçağın pencere kavramı, sanatsal ve felsefi anlamlarından ötürü, perspektif algı modeli kavramından ayrı tutulamaz. Ufuğun keşfi ve yeni bir mekân kavramı da perspektifin türediği bağlamdan çıkmıştır. Ama bu zengin panoramanın tamamlanması için, perspektif resminin önünde kelimenin tam anlamıyla pozisyon alan ve kendini bu konumdan keşfeden yeniçağ insanına da söz hakkı tanınması gerekir. İzleyicinin o konumdaki faaliyeti, bakışının faaliyetidir; burada,  perspektifin temelinde yatan görme teorisinde bir rol oynamamış, hatta perspektif araştırmalarında da halen temel tartışmaların ötesine geçememiş bir faktör devreye girer.

Filippo Brunelleschi’nin icat ettiği, 15. yüzyılın başında Leon Battista Alberti’nin tanımladığı şekliyle perspektif sadece sanatçının meselesi olsaydı, genel bir yaklaşım izlenebilir, tek bir kültür içinde ele alınabilirdi. Ama resmin en önemli meselesi olarak bir başka kültürü daha devreye sokmakta, elinizdeki araştırmada incelenen yeni sorular ortaya atmaktadır.

…