Birazoku

Ol tabîb-i illet-i devlet ki bu târihde
Hekîmi oldu sadre kanûn-ı şifâî bu Ali
[H. 1144 / M. 1732]

Ol tabîb-i illet-i devlet ki bu târihde

Hekîmi oldu sadre kanûn-ı şifâî bu Ali

[H. 1144 / M. 1732]

Hekimoğlu Ali Paşa, XVIII. yüzyılda üç kere sadaret makamına gelmiş, Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi ve sosyal dönüşümlerine şahit olmuş ve bunlara yön vermiş bir devlet adamıdır. 70 yılı aşan ömrü boyunca, Bosna’dan Adana’ya, Tebriz’den Kahire’ye, Girit’ten Trabzon’a, imparatorluk coğrafyasında ayak basmadığı pek az yer bırakan Ali Paşa siyasi haşmeti, savaşlarda ve idari nizamda elde ettiği başarılarıyla, sıhhatine halel geldiği düşünülen devletin adeta hekimi olmuştur.

Ali Paşa’nın biyografisini XVIII. yüzyıl için bir pencere olarak kullanan eser, bu çağda siyasi otoritenin muktedir sadrazamlar tarafından devralındığını, sadaret makamının siyasi meşruiyet zemininin ve icraat kabiliyetinin diğer iktidar odakları karşısında kuvvet kazandığını, Ali Paşa’nın da bu “paşalar çağının” şeyhülvüzerası (vezirlerin şeyhi) olduğunu iddia ediyor.

Mehmet Yılmaz Akbulut’un Hekimoğlu Ali Paşa/ Paşalar Çağının Şeyhülvüzerası başlıklı eseri gerek zengin kaynak kullanımı gerek anlatı kuvvetiyle, Osmanlı tarih ve biyografi yazıcılığında önemli bir merhale teşkil edecek, hem tarihçiler hem de tarih ve biyografi meraklılarının faydalanacağı bir eser olacaktır.

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ / 7
KISALTMALAR / 13
GİRİŞ
“MUKTEDİR PAŞALAR ÇAĞI” VE HEKİMOĞLU ALİ PAŞA / 15
BÖLÜM 1
SARAYDAN TAŞRAYA: ALİ PAŞA’NIN AİLE KÖKENLERİ VE SİYASİ
KİŞİLİĞİNİN ŞEKİLLENMESİ (1689-1732) / 49
BÖLÜM 2
TAŞRADAN SARAYA: HEKİMOĞLU ALİ PAŞA’NIN İLK SADARETİ (1732-1735) / 149
BÖLÜM 3
İKİ AZİL ARASINDA: ALİ PAŞA’NIN GİRİD, BOSNA, MISIR VALİLİKLERİ VE İKİNCİ
SADARETE GİDEN YOL (1735-1742) / 221
BÖLÜM 4
ŞEYH’ÜL-VÜZERÂ, ALİ PAŞA’NIN İKİNCİ SADARETİ: SİYASET, REFORM VE SAVAŞ
(1742-1743) / 299
BÖLÜM 5
MÂZUL VEZİR: HEKİMOĞLU ALİ PAŞA’NIN SİYASİ YÜKSELİŞİNİN SONA ERMESİ,
SON SADARETİ VE VEFATI (1744-1758) / 371
BÖLÜM 6
HEKİMOĞLU ALİ PAŞA’NIN KAPISI / 465
SONUÇ / 535
KAYNAKLAR / 543
EKLER / 575
DİZİN / 587

ÖNSÖZ

Umumi tarihlerde kendine özgü tanımlardan ziyade, önceki devirlerin iyi-kötü bir devamı ya da XIX. yüzyılın baş döndürücü değişim ve felaketlerinin bir öncülü olarak değerlendirilen XVIII. yüzyıl, Osmanlı tarihinin panoramasında hâlâ muğlak ve saklıdır. Devrin kaynakları dil ve paleografik meşakkatlerin arkasında gölgede kalmış, bu durumda tarihsel meseleler yeterli olgunlukta tespit ve tahlil edilemez hale gelmiştir. Bu menfi hale rağmen bilhassa son on yılda XVIII. yüzyıl birçok Osmanlı tarihçisinin mesaisini sarf ettiği bir alan olmaya başladı. Bu devrin insanı, düşüncesi, mesele ve vakaları günümüz tarihçilerinin öncelikli meseleleri arasında yer alıyor; nitekim bu kitap da XVIII. yüzyıla karşı uyanan bu taze ilginin tezahürlerindendir. XVIII. yüzyılın şuuru, “klasik” devrin bittiğinin farkındaydı; devir ne Yavuz ne de Kanuni devriydi. Ancak bu şuur, günümüzden farklı olarak, çok uzun olacak XIX. yüzyılın dünyasından haberdar değildi. Yenilenmenin ve yeniden güç kazanmanın, Avrupalılaşmak ile aynı manaya gelmediği bir devirde, bir devlet adamının hayat hikâyesi ayrıntılı bir araştırma için değerli ve önemlidir. Çalışmanın temel hedefi XVIII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşamış bir bireyin doğumundan vefatına, ailesinden maddî ve fikrî varlığına her yönü ile hayatını incelemek ve tüm bu hayatı tespit edilen tarihsel meseleler, tartışmalar ve tezler bağlamında değerlendirmektir. Bir devrin meselelerine vukufiyet için bu devrin olağanca çok sayıda veçhesini tecrübe etmiş bir sima bulmak, araştırmamın önemli bir basamağı oldu. Bu bağlamda, biyografiye konu edilen birey olarak, toplamda beş yıl kadar sadrazamlık yapmış olan Hekimoğlu Ali Paşa’nın seçilmiş olmasının birkaç sebebi sayılabilir. Öncelikle, Ali Paşa’nın yaklaşık yetmiş yıllık hayatı 1689 gibi Osmanlı tarihinin dönemeçlerinden birinde başlamıştır ve yüzyılın ilk yarısını tamamıyla kapsar. Mevcut kaynakların yönetici sınıfın en üst seviyeden bir devlet adamı hakkında nitelik ve nicelik olarak kâfi miktarda olması da bu tercihin bir diğer sebebidir. Öte yandan bu araştırma esnasında XVIII. yüzyıl Osmanlı siyaset sahnesinde sadrazamların oynadıkları rolün, sabık asırlardan giderek farklılaştığı, yüzyıl boyunca tespit edilen yedi sadrazamın Osmanlı siyasetine doğrudan yön verecek kadar muktedir oldukları kanaati hasıl olmuştur.

Tespit edilen ve gerekçesi tafsilatı ile ele alınan bu muktedir paşalar arasında Hekimoğlu Ali Paşa siyasi faaliyetleri, kurduğu geniş sosyal ağlar, tatbik ettiği tarihsel değişim ve dönüşüme yön veren fikir ve icraatları, yönetici sınıfın birçok siması ile iç içe geçen muhiti dolayısıyla yaşadığı devrin merkezî şahsiyetlerinden biri olarak telakki edilmiştir. Bu biyografi Ali Paşa’nın nokta-i nazarından, birincil kaynakların imkân verdiği nispette devrin siyasi, sosyal, iktisadî ve askerî meselelerini tanımlayıp cevaplar vermek hedefi güder. Onun kariyerinin basamakları, ailesi, aldığı görevler, bu görevlerdeki tavır ve tutumları “XVIII. yüzyıl Osmanlı tarihi” değil, bir failin bu dönem tarihine katkılarının çözümlemesidir. Yapısal ve uzun vadeli tarihsel izahlardan ziyade, bireysel ve bireyin yaşam süresi ile muhattat bir usul ile kaleme alınan bu biyografik araştırma, tarihte bireyin rolünü tekrardan gündeme getirmeyi amaçlar. Bir devrin insanı tarihçiler tarafından ne kadar iyi anlaşılır, o insanın fikirleri, hayat tecrübesi, kayıpları, kazançları, çevresi, muhiti ne kadar iyi tespit edilirse o devrin tarihi günümüz insanı için o kadar mana kazanacaktır. Tarihçilerin ve sosyal bilimcilerin ürettiği yapısal izahatlar, biyografi alanının açtığı imkânlar sayesinde eleştirel olarak değerlendirilebilecek, yeni meselelerin tartışmaya açılması söz konusu olacaktır. Bu araştırmanın yapılmasında ve kitap olarak basılmasında birçok kişiden destek aldım. Araştırma ve yazım aşaması dört yılı aşan bu çalışmanın ortaya çıkması danışmanım sayın Prof. Dr. Kemal Beydilli’nin özverili katkıları ile mümkün olmuştur. Bölüm parçalarının tüm hallerini sabır ile defalarca okuyan, tüm süreç boyunca akademik ve manevi desteğini asla esirgemeyen değerli Hocam’a sonsuz teşekkürlerimi arz ederim. Çalışmanın kitap olarak hazırlanması için beni teşvik eden, bu süreçte tavsiye ve eleştirilerde bulunan Prof. Dr. Ali Akyıldız’a katkılarından dolayı müteşekkirim. Kıymetli Hocalarım Prof. Dr. Feridun M. Emecen, Prof. Dr. İlhan Şahin, Doç. Dr. Derin Terzioğlu, Dr. Öğr. Üyesi Ertuğrul Ökten ve Dr. Öğr. Üyesi Kenan Yıldız, Doç. Dr. Yusuf Alperen Aydın ve Dr. Öğr. Üyesi Özgür Kolçak çalışmamın çeşitli aşamalarında teşvik ve tavsiyeleri ile bana destek oldular, her birine müteşekkirim. Gerek akademik hayatın gerek tez yazmanın meşakkatli sürecindeki desteklerinden dolayı değerli meslektaşlarım ve dostlarım Sinan Kaya, Cengiz Yolcu, Ömer Uzunağaç, Mesut Sayan, Murat Hatip, Bünyamin Punar, Mert Can Erdoğan, Mustafa Akay, Ömer Faruk Can, Özgün Deniz Yoldaşlar, Ramiz Üzümçeker, Dr. Yusuf Ziya Karabıçak, Dr. Ömercan Tohti, Cemalettin Ergün, Halit Çelikyön, Erkan Duysak, Ahmet Ali Tonyalı, Dr. Öğr. Üyesi Nilüfer Alimen, Abdurrahman M. Hacıismailoğlu ve Hasan Diriarın’a teşekkürlerimi arz ederim. Bir tarihçi olarak fikirlerimin ve çalışma disiplinimin şekillenmesini sağlayan babam Ömer Enis Akbulut’a; çalışmamın her aşamasında fikirleri, yorumları, eleştirileri ve tavsiyeleri ile her daim beni destekleyen, çalışmama yön veren meslektaşım ve ablam Didar Ayşe Akbulut’a; bu uzun çalışma sürecimde maddi-manevi her türlü desteği esirgemeyen kayınvalidem Arzu Ekerim ve kayınpederim Hasan Ekerim’e; tüm bu uzun ve zorlu süreci benim için her açıdan kolaylaştıran kıymetli eşim Müge Akbulut ve oğlum Ömer Selim Akbulut’a sonsuz teşekkürlerimi arz ederim.

Mehmet Yılmaz Akbulut

Üsküdar, 2021

…