Birazoku

Tarih tekerrürden ibaret olabilir mi? Bu eski düşünce günümüzde pek rağbet görmese de yapılan yeni ve çığır açıcı bilimsel çalışmalar bu düşüncede bir doğruluk payı olabileceğini düşündürüyor. Eldeki veriler, tarihte olayların değilse bile uzun vadeli süreçlerin tekrarlayan, döngüsel birtakım kalıplara sahip olabileceğini gösteriyor: Yüzyıllara yayılan nüfus artışlarını refah, durgunluk ve çöküş izliyor. Nüfusta meydana gelen dalgalanmayı fiyatlardaki dalgalanmalar yankılıyor. Devletler genişleyip refaha ulaştıktan sonra, artan toplumsal eşitsizliklerin etkisiyle toplumsal ve siyasi istikrarsızlıklar yaşayıp toprak kaybederek yıkılıyor.

Dünya tarihi, uygarlıkların doğduğu ve öldüğü bu uzun vadeli döngülerin birçok örneğini sergiliyor. Peter Turchin ve Sergey Nefedov, kliodinamik alanının kurucu eserlerinden biri olan bu kitapta uygarlıkların yükselişi ve çöküşü hakkındaki en derin varsayımlarımızı sorguluyor. Roma Cumhuriyeti’nden Tudor İngilteresi’ne, Devrim Fransası’ndan Devrim Rusyası’na ve modern ulus devletlerine kadar uzanan bir çizgide derlenmiş somut verilerden hareketle, toplumların büyüdüğü, geliştiği ve kaçınılmaz olarak tekrar krize sürüklendiği ürpertici bir model ortaya koyuyor ve o rahatsız edici soruları soruyor: Biz de aynı kaderi mi paylaşacağız? Kaçınılmaz görünen bu döngülerden kaçış mümkün mü? Kışkırtıcı ve derinlemesine bir inceleme olan İnsan Dünyasının Döngüleri, bizi uygarlığımızın “uzatmaları” oynuyor olabileceği gerçeğiyle yüzleşmeye çağırıyor.

İçindekiler

Ölçü Birimleri ve Kısaltmalar 13
Teşekkür 15
1
Giriş: Kuramsal Arka Plan 17
1.1. Nüfus Döngüleri Hakkındaki Fikirlerin Gelişimi 17
1.2. Uzun Vadeli Döngülerin Sentetik Kuramı 24
1.3. Çeşitlemeler ve Uzantılar 47
1.4. Empirik Yaklaşımlar 59
2
Ortaçağ İngilteresi: Plantagenet Döngüsü
(1150-1485)
67
2.1 Döngüye Genel Bakış 67
2.2 Genişleme Aşaması (1150-1260) 83
2.3. Stagflasyon (1260-1315) 86
2.4. Kriz (1315-1400) 100
2.5. Buhran (1400-1485) 116
2.6. Sonuç 127
3
Erken Modern İngiltere: Tudor-Stuart Döngüsü
(1485-1730)
131
3.1. Döngüye Genel Bakış 131
3.2 Genişleme (1485-1580) 139
3.3. Stagflasyon (1580-1640) 144
3.4. Kriz (1640-60) 153
3.5. Buhran (1660-1730) 158
3.6 Sonuç 166
İçindekiler
4
Ortaçağ Fransası: Capet Döngüsü
(1150-1450)
171
4.1. Döngüye Genel Bakış 171
4.2. Genişleme (1150-1250) 177
4.3 Stagflasyon (1250-1315) 180
4.4 Kriz (1315-65) 186
4.5. Buhran (1365-1450) 196
4.6 Sonuç: “Mükemmele Yakın Çok Uzun Vadeli Döngü” 213
5
Erken Modern Fransa: Valois Döngüsü
(1450-1660)
216
5.1 Genel Bakış 216
5.2 Genişleme (1450-1520) 221
5.3 Stagflasyon (1520-70) 224
5.4. Kriz (1570-1600) 231
5.5. Örnek Olay İncelemesi: Norman Soyluları 235
5.6. Buhran (1600-1660) 253
5.7 Sonuç 259
6
Roma: Cumhuriyet Döngüsü
(MÖ. 350-30)
261
6.1 Döngüye Genel Bakış 261
6.2. Alışılmışın Dışında Uzun Bir Genişleme (MÖ. 350-180) 274
6.3. Stagflasyon (MÖ. 180-130) 279
6.4. Geç Cumhuriyet Krizi (MÖ. 130-30) 297
6.5. Dağılma Eğiliminin Sonu 303
6.6. Sonuç 307
7
Roma: Principatus Döngüsü
(MÖ. 30-MS. 285)
310
7.1. Döngüye Genel Bakış 310
7. 2. Genişleme (MÖ. 27-MS. 96) 328
7.3. Stagflasyon (MS. 96-165) 335
7.4. Kriz (MS. 165-97) 342
7.5. Buhran (MS. 197-285) 347
7.6. Sonuç 349
8
Rusya: Moskova Knezliği Döngüsü
(1460-1620)
351
8.1. 15. Yüzyıl Krizi 351
8.2. Genişleme (1460-1530) 353
8.3. Stagflasyon (1530-65) 356
8.4. Kriz (1565-1615) 367
8.5. Sonuç 376
9
Rusya: Romanov Döngüsü
(1620-1922)
379
9.1 Genişleme (1620-1800) 379
9.2. Stagflasyon (1800-1905) 396
9.3 Kriz (1905-22) 413
9.4. Sonuç 430
10
Genel Sonuçlar 435
10.1. Nüfus Sayıları 435
10.2. Seçkinlerin Dinamikleri 437
10.3. Devlet 439
10.4. Toplumsal-Siyasî İstikrarsızlık 441
10.5. Tarihsel Dinamiklerin Genel Yasaları Var mıdır? 447
Kaynakça 452
Dizin 491

1
Giriş: Kuramsal Arka Plan
1.1. Nüfus Döngüleri Hakkındaki Fikirlerin Gelişimi

Modern nüfus dinamikleri bilimi, 1798 yılında Thomas Robert Malthus’un An Essay on the Principle of Population [Nüfus İlkesi Üzerine Bir Deneme] adlı kitabının yayımlanmasıyla başlar. Malthus, nüfus geçim kaynaklarının ötesinde arttığında, gıda fiyatlarının arttığına, reel ücretlerin düştüğüne ve özellikle yoksul tabakalar arasında kişi başına tüketimin azaldığına dikkat çekti. Genellikle kıtlık, veba ve savaşın eşlik ettiği iktisadî sıkıntı, üremenin azalmasına ve ölüm oranlarının artmasına yol açarak nüfus artışının yavaşlamasına hatta azalmasına neden olur ve bu da geçim araçlarının “arayı kapatmasına” olanak tanır. Yeniden üretim üzerindeki kısıtlamalar gevşer ve nüfus artışı yeniden başlar, bu da sonunda başka bir geçim krizine yol açar. Böylece, nüfusun doğal artış eğilimi ile gıdanın erişilebilirliğinin getirdiği sınırlamalar arasındaki çatışma, nüfusun [iki uç arasında] salınmasına neden olur.

Malthus’un kuramı David Ricardo tarafından azalan getiri ve rant kuramlarıyla genişletilmiş ve daha da geliştirilmiştir (Ricardo 1817). Malthusçu sava göre, nüfusun salınımına, başta gıda fiyatları olmak üzere bazı iktisadî değişkenlerdeki sistematik değişimler eşlik etmelidir. Neyse ki fiyatlara ilişkin veriler tarihsel kaynaklarda oldukça boldur ve çok uzun süreli fiyat dalgalanmalarını belgeleyen zaman dizileri oluşturmak olanaklıdır. Fiyat eğilimlerine ilişkin derlemeler 16. yüzyıl gibi erken bir dönemde ortaya çıkmış görünüyorlar. Örneğin Ruggiero Romano (1967), Jacopo Stainero tarafından 1595 yılında Venedik’te yayımlanan La Patria del Friuli Restaurata’nın [Restore Edilen Friuli’nin Anavatanı] bir ekinde 1500 ile 1593 yılları arasındaki tahıl fiyatlarına ilişkin bir zaman dizisinin yer aldığını bildiriyor.

Thorold Rogers (1862) Ortaçağ ve erken modern İngiltere’deki fiyatlara ilişkin verileri tarihçilerin için erişilebilir hâle getirmiştir. 1930’lara gelindiğinde elimizdeki empirik malzeme, Avrupa’da fiyatların 1200 ila 1900 yılları arasında çok yavaş bir dizi dalgalanmadan geçtiğini açıkça ortaya koyacak kadar birikmiştir (Simiand 1932, Griziotti-Kretschmann 1935, Abel 1980). Bu konuda en önemli ve en kalıcı katkı ise Wilhelm Abel’in ilk Almanca baskısı 1935 yılında yayımlanmış Agrarkrisen und Agrarkonjunktur [Tarımsal Krizler ve Tarım Ekonomisi] adlı eseridir. Abel, 13. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar Batı ve Orta Avrupa’daki fiyatlar, ücretler, kiralar ve nüfus hareketleri hakkında zaman dizisi bilgileri içeren zengin bir veri kümesi derleyerek çalışmasının empirik öneminin bugüne kadar yüksek kalmasını sağladı. Ortaya çıkan en çarpıcı örüntü, tahıl fiyatlarının (gram gümüş cinsinden ifade edilen) dalgalı hareketiydi. Üç dalga ya da “uzun vadeli eğilim” söz konusuydu (Abel 1980:1):

1. 13. yüzyılda ve 14. yüzyılın başlarında yukarı doğru bir hareket, ardından Ortaçağın sonlarında bir düşüş.
2. 16. yüzyılda bir başka yükseliş, ardından 17. yüzyılda bir düşüş ya da görünürde denge (ülkeye bağlı olarak).
3. 18. yüzyılda üçüncü bir artış, ardından 19. yüzyılda düzensiz dalgalanmalar ve sonunda 20. yüzyılın başlarında asgariye yakınsama.
20. yüzyılda bir başka (son 1000 yılda dördüncü) fiyat enflasyonu dönemine tanıklık etti (Fischer 1996).

Abel, gözlemlenen örüntülere dayanarak, para dolaşımındaki dalgalanmaların tahıl fiyatlarındaki uzun vadeli eğilimleri yeterince açıklayamadığını ileri sürdü. Buna karşın, nüfus aşağı yukarı gıda fiyatlarıyla aynı yönde ve ücretlerle ters orantılı olarak hareket etmişti (Abel 1980: 292-93). Abel, Malthusçu-Ricardocu kuramın, verileri monetarist kuramdan daha iyi açıkladığı sonucuna vardı. Dahası, MalthusçuRicardocu kuram, artan nüfusunspesifik bir servet artışıyla sonuçlanacağını öngörüyordu. Önce kiralar yükselecek, tahıl fiyatları kiraların gerisinde kalacak, sanayi mallarının fiyatları tahıl fiyatlarının gerisinde kalacak ve işçi ücretleri geriden gelecekti. Kanıtlar (19. yüzyılda tüm sistem dramatik bir şekilde değişene kadar) durumun tam olarak bu olduğunu gösterdi. Abel’in vardığı sonuçlar kısa sürede diğer tarihçiler tarafından da desteklendi ve genişletildi; bu konuda en etkili katkılar İngiltere’den Michael Postan ve Fransa’dan Emmanuel Le Roy Ladurie tarafından yapıldı.

Postan 1950’de yaptığı bir konuşmada, Ortaçağdaki uzun vadeli fiyat hareketlerinin monetarist açıklamasını reddetti ve demografik etmenin önceliğini kesin bir dille savundu (Hilton 1985). Le Roy Ladurie, Malthus’un daha da tutarlı bir takipçisiydi. İlk kez 1966 yılında Fransızca olarak yayımlanan The Peasants of Languedoc [Languedoc Köylüleri] adlı eserinde, Güney Fransa’nın 15. yüzyılın sonundan 18. yüzyılın başına kadar süren büyük bir tarım döngüsünden geçtiğini ileri sürdü (Le Roy Ladurie 1974: 289). Le Roy Ladurie döngünün toplumsal ve siyasî yönlerini tamamen göz ardı etmemiş olsa da döngünün altında yatan nedenlere ilişkin açıklaması kesin bir şekilde Malthusçuydu. 1973 yılında yaptığı bir konuşmada, “tarihin itici gücünü sınıf mücadelesinde değil, ekonomide, toplumsal ilişkilerde ve daha da temelde biyolojik gerçeklerde aramalıyız” diyordu (aktaran Hilton 1985: 4). Böylesine radikal bir Malthusçu tutum, Marksist gelenek içinde çalışan akademisyenlerin tepkisini çekmekten başka bir işe yaramadı. Bazı Marksist tarihçiler 1350’den 1450’ye kadar süren şiddetli ve uzun süreli nüfus düşüşü gerçeğinden şüphe duyarken (Kosminsky 1956), diğerleri bunu kabul etmişler ancak “feodalizmin krizi” olarak açıklamayı tercih etmişlerdi.

…