Birazoku

Sabiha Sertel 1919’da başlayan ve 4 Aralık 1945’teki Tan Baskını’yla zorla sona erdirilen gazetecilik kariyeri boyunca, yurt içinde devletlu çevrelerle sermaye temsilcilerinin hem aleni hem de örtülü baskılarına maruz kalmış, hatta yurt dışında da bizzat Goebbels başta olmak üzere faşist yöneticilerin asabını bozmayı başarabilmiş cesur bir yazar. Günümüzde de bu yönüyle hâlâ saygıyla anılıyor ama bunca yankı yaratmış yazılarının çoğuna ulaşılamadığı için kamusal bir entelektüel olarak sergilediği olağanüstü performans hakkıyla değerlendirilebilmiş değil.

1929-1945 arasında yazdığı binlerce yazı arasından Tuncay Birkan’ın yaptığı bu seçki, okurlara Sertel’i daha yakından tanıma olanağı sunma umuduyla hazırlandı. Türk basınına hiç hoş karşılanmayan yepyeni bir âdet getirerek, hemen hiçbir örgütlenme hakkı tanınmayan kamu adına, hiçbir sosyal güvencesi olmayan işçi ve köylüler adına devletten tok bir dille hesap soran Sabiha Sertel’in yazdıklarının, örgütsüzlüğün zirveye ulaştığı, sosyal güvencelerimizin tek tek elimizden alındığı günümüzde özel bir güncellik kazandığı açık. Bir yandan faşizmin Türkiye’ye sızma planlarını her aşamada deşifre edip, İkinci Dünya Savaşı öncesinde ve savaş boyunca kamuoyunu faşizm ve emperyalizm karşısında teyakkuza çağırırken, bir yandan da dönemin “yerli ve milli”ci çevrelerine karşı defalarca bilgi ve kültürün enternasyonalizmini savunması da bu güncellik dozunu artırıyor. Okurlarımız, bu yazıları okuduktan sonra Sertel’i sadece saygı duyulası tarihsel bir figür değil, sevecekleri, kalemi sahiden kuvvetli bir yazar olarak da görecekler.

Sunuş:
Sabiha Sertel: Mirası, Güncelliği

Hak Arayamayan Kamunun Hakları
Görüyoruz Duyuyoruz –
Hastaneden Atılanlar, Karakolda Dövülenler
Sınai Hayatta Kadın ve Çocuk
Hakkını Arayan Köylülerin İplerle
Bağlandığını Görüyoruz Duyuyoruz
Bu Çocukları Tanıyor musunuz?
Şeyh Bediüzzaman Said Kürdî
İhtiyarlık Sigortası
Ya Gazi, Ya Şehit!
Basil Dö Kohlar İmparatorluğu
Vur Abalıya
Mesul Karanlık…
Altmış Liraya Bir Ömür
Vatani Vazife!
Kira Derdinden Nasıl Kurtulalım?
Üniversitede Kemiyet mi? Keyfiyet mi?
Doktorların Devletleştirilmesi Meselesi
İçtimai Merkez Ne Demektir?
Yeni İstanbul
Üfürükçü
Ortaçağda Değiliz
Hayatın Ne Kıymeti Var?
Bu Memleket Sizindir
Halkın Eğlence Yerleri
Avukatlık Âmme Hizmeti midir?
Beyaz Çocuk Ticareti
Beynelmilel Âlemde Türk Kadını
Kadının Sokakta Sigara İçmesi Ayıp mı?
Hoş Geldiniz –İstanbul Valisine
Memleketin Efendisi
İçtimai Sigorta
Atatürk Kızlarından Bu Cevabı Beklemezdik
Maarifte Sistem
Kadınları İş Başına Çağırıyorlar
Muallimlerin Mecburi Şark Hizmeti
Mahkeme Koridorundan Cemiyete Bir Bakış
Ellerine İlk Defa Kelepçe Vurulan Muhtekir
Yeşilırmak Ne İstiyor?
Köy Enstitüleri Kanunu
Ecnebi Artistlerin Gidişi
Karanlık Şehir
Bob Stil Memnu!
Ücretlerin Yükselmesi Lazımdır
Bizim de Bir Beveridge Planına İhtiyacımız Var
Teşkilat, Teşkilat, Teşkilat
Topraksız Köylü
İçtimai Sigorta Meselesi
Halkın Dileklerinden (6):
İşçilerin Çalışma Vaziyeti

Ülke Siyaseti
Hükümet Var, Halk Yok
İrticaın Sebepleri
Herr Goebbels Doğru Söylüyor
Meselenin İç Yüzü
Atatürk’ün Yeni İşaretleri
Demokrasinin Müdafaası Sadedinde
Kemalizmin Ekonomik Doktrini
Bir Harp Kazandık
Lozan Anlaşması
Atatürk ve Halk
Memleket Davası
Devlet Otoritesi
Halkevleri
Cumhuriyet Bayramı Karşısında Eski Nesil
Matbuat Davaları İçin Ayrı Bir Mahkeme İsteriz!
Cumhuriyetimizin Karakteristikleri
Halkın Seçime İştiraki Tehlikeli Olabilir mi?
Hürriyetten Korkanlar Kimlerdir?
Hürriyet Düşmanları
Türkiye Sosyalist Bir Devlet midir?
Himaye Gören Kimlerdir?
Hürriyeti Tehdit Edenler, Hürriyet Veremezler
Bayan Sertel Sünni midir, Şii midir?
Milyoner Vergisi
Fikre Artık Yeter Tahakkümünüz
Zincirli Hürriyet
Bugünkü Hadiseler ve Atatürk
İnkılapçı Parti
Hükümette İnkılapçılık

Dünya Siyaseti
İngiliz Bayanın Gururu
Hacıların Koltuk Altlarındaki Haçlar!
Zincirli Medeniyet
Siyah Köle ve Beyaz Köle
Dünyanın En Uzun Sokağı: Wall Street
34 Milyon İşçinin Grev Hareketi
Milli Kurtuluş Hareketleri
Sarı Esirler
İnsanlığa Türkiye’den Selâm
Selâm Sana İspanya
Yeni Dünyanın Eski Dünyaya Mesajı
Cihan Harbinin 25’inci Yıldönümü
Faşist Medeniyetinin Zulüm Bayrağı
Suriye’de Taşnak Kongresi Toplanıyor
Sulh Perisinden Mars’a Mektup
Mars’ın Cevabı
Sulh Perisine Gelen Misafirler
Amerika’da Şarlo, Türkiye’de Tan Gazetesi
Düyunu Umumiye Meclisinin Lâğvı ve Yeni Nizam
Emperyalizmin Tasfiyesi Meselesi
Komünist Enternasyonalinin Lağvı Kararı
Demokrasi Ne Demektir?
Demokrasinin Kaleleri
Roosevelt’in Dört Hürriyeti
Nihayet Dilimi Kesemedi
Bir Devir Kapandı
Müstemlekeler Meselesinin Halli
Biten Bir Harp Değil, Bir Devirdir
Ne Garip Şey!
Fransa’da Solların Zaferi
harp mücrimlerinin muhakemesi

Fikriyat
Ahlakta Müsavat İsteriz
Yanlış Yolda Giden Bir Feminizm
Köksüz Ağaç
Ferdin Hürriyeti, Kütlenin Hürriyeti
İçtimai Teşkilatlar ve İlmî Çalışma
Fikir Kavgası
İki Tip (ı): İdealist Tip
İki Tip (ıı): Oportünist Tip
Milli İstiklâl Kavgası
An’anelerimize Dokunmayalım!
İdeal Yolcusu
Üçüncü Kuvvet
Ruh-u Tenkit
Vatanperverlik Bir Maske midir?
Freud’ün ölümü
Nankör Olmayalım
Ziya Gökalp’e Ait Şahsi Bir Hatıra
Yeni Bir Hukuku Beşer Beyannamesi
Avrupa Kültürüne Arkamızı Çevirebilir miyiz?
Fen ve Kurbanları
Tarihe Karşı Kim Mesul?
Çarmıha Gerecek Mesul mü Yok?
Islahatçı Namık Kemal
Eski İptilâsı
Bu Katara Biletle Binilmez
Napolyon Büyük Adam mıdır?
Hürriyeti Nasıl Anlıyorlar?
Hürriyet Telakkileri
Ferdiyetçi Hürriyet, Milli Hürriyet ne Demektir?
Halkı Arıyorlar
Türkiye, Asya’nın Ortasında Bir Köy müdür?
İçtimai Sigorta ne Demektir?
Efkârı Umumiye
Unesco

Edebiyat, Sanat, Kültür
Ne Okuyacağız Anketi
Fikir Merkezi Holivud ve Saygılı Profesör
Yazıcı ve Basıcı
Ben Edebiyatı
Sulara Dalan Gözler
Hayatın Edebiyata Tesiri
Çubuklu, Safiye’ye Dar Geliyor
Kime Saklıyorsunuz?
Dil İnkılabı İstikrar Safhasına Giriyor
Pembe Bulutlardan Aşağı İnelim
Neşriyat Kongresi
Matbuat Kongresi
Eski ve Yeni Davası
Nuh’un Gemisi Kalkıyor
Afrodit Davası
Decameron Müterciminden Bir Rica
Pasteur’ün Hayatı Filmi
Mimar Sinan ve Dehası
Hangi Taraf Haklı? Yeni Edebiyat Münakaşası
Üç Devrin İçinde Tevfik Fikret

Sunuş

Sabiha Sertel’i tanıyor muyuz? İlk yayımlandığı 1969’dan beri dört-beş kuşaktan sosyalistin, 1990’lardan beri de feministlerin “kim var imiş [bizlerden] biz burada yoğ iken” meraklarının ağır bastığı zamanlarda okuduğu, Türkiye’nin en çok satılan otobiyografileri arasında zikredilmesi gereken, üstelik hakkında (özellikle feministler tarafından) epey yazılıp çizilmiş Roman Gibi adlı otobiyografisi hâlâ ilgi görürken, hatta yakınlarda İngilizceye bile çevrilmişken pek anlamlı sayılmayacak bir sorudur belki bu.

Tamam, kitap olarak tasarlayıp sağlığında yayımlayabildiği biri roman, biri monografi mahiyetindeki iki telif çalışması, Çitra Roy ve Babası (1936) ile Tevfik Fikret – İdeolojisi ve Felsefesi (1946) ve yine kitap olarak 1941-42 yıllarında kaleme aldığı halde ilk kez 1999’da basılabilen II. Dünya Savaşı Tarihi piyasada bulunmuyor. Ama fikirlerini belli dönemlerde nasıl dile getirdiğini, düşünme tarzını merak edenler için eşi Zekeriya Sertel’le birlikte, neredeyse rasgele seçilmiş birer yazıları yüzünden kendilerini tutuklu yargılayan mahkemeye (aslında daha çok sonraki kuşaklara) meramlarını anlatmaya çalıştıkları Davamız ve Müdafaamız ile ta 1919’da işgal altındaki İstanbul’da, Büyük Mecmua’da çıkan yazılarını bir araya getiren Kadınlığa Dair adlı kitaplarının hâlâ baskıları yapılıyor. Ayrıca kızı Yıldız Sertel’in ilk baskısı 1999’da yapılan Annem Sabiha Sertel Kimdi, Neler Yazdı? adlı kitabından da kendi kitabında pek fazla anlatmadığı Selanik’teki çocukluk ve gençlik yıllarına ve 1950 sonrası sürgün hayatına, özellikle de 30’ların ortalarından beri üyesi olduğu TKP ile ilişkilerine ve reel sosyalist ülkelere bakışında yaşanan kırılmaya dair ayrıntılı bilgi edinmek mümkün.

Gazete ve internet sitelerinde de –Sertel’in ölüm ve doğum yıldönümleriyle Tan baskınının yapıldığı 4 Aralık’larda daha sık olmak üzere– bu olağanüstü kadını yeni kuşaklara tanıtmaya çalışan ve neredeyse daima doğrudan otobiyografisinden derlenen anekdotlarla kotarılan yazı ve videolara son zamanlarda daha sık rastlanır oldu.1 Sabiha Sertel ve yazdığı mecralar (özellikle Tan gazetesi ve Resimli Ay mecmuası) hakkındaki akademik yazı ve tezlerde de 2000’li yıllardan itibaren nicel bir artış olduğu söylenebilir. 2018 yılında, Tarih Vakfı tarafından “‘Fikre Yeter Artık Tahakkümünüz’: 50. Ölüm Yıldönümünde Sabiha Sertel’in Anısı ve Entelektüel Mirası” adlı bir konferans da düzenlendiğini2 hatırlarsak, girişteki soruya “belki yeterli değil ama son yıllarda yoğunlaşan gayretlerle epey tanınıyor işte!” cevabını vermek kaçınılmazlaşıyor gibi görünüyor.

Bu samimi ve önemli gayretleri küçümsemek kimsenin haddi değil, hele son on yılını başka yazarları genç kuşaklara daha iyi tanıtmak için epey çalışarak geçirmiş biri olarak benim yüzümü kızartmadan yapacağım şey değil! Ama yine de başta sorduğum bu “tanıma” sorusunun yersiz olduğunu düşünmüyorum, birkaç nedenle. Bunların en başında da şu bariz olgu var tabii: Sabiha Sertel’in ilkgençliğinde Selanik’te çıkan dergilere yazdığı metinlerden o meşum 4 Aralık 1945 tarihine kadar çoğunlukla kendi çıkardıkları dergi ve gazetelerde imzasını attığı 1300 civarındaki yazıdan (imzasız yazdıklarını sayamıyoruz bile!) çok çok azını okuma şansı bulabilmiştir sonraki nesiller. Onlar da esasen kendi otobiyografisinde ve Yıldız Hanım’ın biyografisinde olduğu gibi aktarılan bir avuç metinden ve her zaman çok sağlıklı yapıldığı söylenemeyecek yazı özetlerinden ibarettir. Nispeten daha meraklı okurların ulaşabilecekleri akademik çalışmaların bir kısmında da yine blok halinde aktarılan bir o kadar yazı eklenebilir buna.3 Kaldı ki yazıların, ne kadar sadık aktarılsa da, yıllar sonra ister yazarın kendisiyle kızının ister akademisyenlerin, kendi kurguladıkları anlatının gereklerine göre çerçevelenmiş hallerini okumakla kendilerini okumak aynı şeyler değildir. Ayrıca bir yazarı “tanımak” için hep yazdığı majör konular (kendisinin daha çok bunları hatırlaması doğaldır o devasa külliyat içinden) dışında daha minör görünen meselelerde kalem oynattığı yazılarını da okumak şarttır. Dahası insan binlerce yazı yazmışsa bunların hepsinin tutarlı ve çelişkisiz bir külliyat oluşturması da mümkün değildir; ama neredeyse hiçbir otobiyografi yazarı, adeta işin doğası gereği, bu tür çelişki veya fikir değişikliklerine hakkını veremez; belli bir meselede belli bir tarihten sonra ulaştığı fikir sanki en baştan beri ona kılavuzluk etmiş gibi yazması gayet doğal ve insani bir yönelimdir ki Roman Gibi’de bunun örnekleri epey görülür.

1. Biraz da bu tür malzemelerin çokluğuna ve her yerden ulaşılabilirliğine güvenerek bu yazıda Sertel’in 1895’te Selanik’te “dönme” bir ailenin kızı olarak doğmasıyla başlayıp sonra sırasıyla İstanbul, New York, Ankara, tekrar İstanbul ve 1950’ den itibaren 18 yıl Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde, şehirlerinde sürgünde geçen ve 1968’de Bakü’de ölümüyle sona eren hayat hikâyesinin ayrıntılarına girmeyecek; okurun Sabiha Sertel’in muhalif ve sosyalist kimliğine, eşiyle birlikte çıkardıkları çeşitli yayınların, özellikle Resimli Ay ve Tan’ın dönem iktidarlarından gördüğü baskıya, Tan matbaasının 4 Aralık 1945’te devlet tertibiyle yağmalatılmasına dair kabaca bir fikri olduğunu varsayacağım. Bütün bunları bir kere de ben anlatmak yerine Sertel’in günümüzde daha çok ne yönleriyle hatırlandığını, geriye dönük olarak ne tür eleştirilerle karşılaştığını, yani düşünsel mirasının nasıl değerlendirilmekte olduğunu tartışmaya yoğunlaşmanın daha faydalı olacağını düşünüyorum.

2. Konferansta sunulan metinler, son yıllarda Sertel’in anısını ve düşünsel mirasını yaşatma konusunda kesinlikle en çok emek veren kişi olan Barış Çatal tarafından derlenerek yayımlanmıştır. Bkz. Sabiha Sertel: Hayatı ve Entelektüel Mirası, Tarih Vakfı, 2022.

3. II. Dünya Savaşı Tarihi (Cumhuriyet Kitapları, 1999) kitabının sonuna, Sabiha Sertel’in çoğunlukla savaşın seyri, yer yer de dünya siyaseti ile ilgili epey yazısı eklenmiş ama onda da iki sorun var. Birincisi, kitap çok uzun yıllardır yeniden basılmıyor; ikincisi ve daha önemlisi yazılar sadeleştirilmiş ve çoğunlukla bu sadeleştirme/yazıları çerçeveleme işi de pek güzel/sağlıklı yapılmamış. Yazıların arasına Yıldız Sertel’in girdiği notların nerede başlayıp bittiği bile belli olamayacak şekilde özensiz bir basım yapılmış. Bu arada Sertel’in 50’li yıllarda da düzenli olarak “konularını Türk gazetelerinden çıkardığı” köşe yazıları yazdığını öğreniyoruz Yıldız Hanım’ın kitabından: “O, sanki Tan gazetesine yazı yazıyormuş gibi, kaleme sarılıyor, yazdığı kısa makalelerde günün konularını işliyordu. Ne yazık ki, bu yazılardan hiçbiri muhafaza edilmemiştir.” Ama şunu da ekliyor: “Nâzım Viyana’ya her gelişinde, bize yeni yazdığı şiirleri okurdu. Annem de bazen yazdığı yazılardan bir ikisini. Nâzım bu yazılardan bazılarını alır götürür, birtakım yerlerde yayımlanmalarını sağlardı” (Annem Sabiha Sertel Kimdi, Neler Yazdı?, YKY, 1994, s. 245). İleride mutlaka derlenmesi gereken “Sabiha Sertel: Bütün Yazıları” ciltlerine bunlar da o “birtakım yerler”den bulunup çıkarılarak eklenmeli, mümkün olduğunca elbette. Keza 60’larda Azerbaycan’daki dergilere verdiği yazılar da. …

Tuncay Birkan

…