Birazoku

“Cumhuriyet Türkiyesi’nin kuruluş evresinde en güncel kitaplık Çankaya’daydı. Çoğu kitap bizzat Atatürk ve yakın çevresi tarafından yurt dışına ısmarlanmıştı. Çankaya Kitaplığı, tüm reform girişimleriyle eşgüdüm içerisinde olan, o gün için Fransızca üzerinden Batı’nın izini süren bir bilgi hazinesiydi. Kitaplık ana hatlarıyla Osmanlı’nın çağdaşlaşma sürecinde 18. yüzyıl Aydınlanma çağı düşünürlerini, 1789 Fransız Devrimi’ni ve 1870 ertesi Üçüncü Cumhuriyet Fransası’nı kapsıyordu. Bu evrelerin düşünürlerinin, bir neslin, Atatürk’ün de mensup olduğu Jön Türk neslinin fikir dağarcığını ne denli derinden etkilemiş olduğunu kanıtlıyordu. Atatürk ve mensup olduğu nesil için siyasi şiar, Aydınlanma devriyle filizlenen ve Fransız Devrimi’yle somutlaşan milli egemenlik anlayışıydı.”

Zafer Toprak

Gürbüz D. Tüfekçi’nin derlediği Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından 1983 ve 1985’te iki cilt olarak basılmıştı. Elinizdeki edisyon Tüfekçi’nin Özel İşaretleri, Uyarıları ve Düştüğü Notlar ile Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar: Eski ve Yeni Yazılı Türkçe Kitaplar ve Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar: Yabancı Dillerdeki Kitaplar çalışmasından bir seçki olarak hazırlandı. Asıl nüshaları Anıtkabir’deki Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Müzesi özel arşivinde bulunan Fransızca ve eski harfli Türkçe kitaplardan günümüz teknolojisiyle görüntüsü alınan sayfalar, yeni çevirileriyle bir araya getirildi. Atatürk’ün kitaplarda dikkatini çeken bölümlere düştüğü notlar, özel işaretler ve uyarılar dipnotlar halinde kitaba konuldu. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün entelektüel kimliğinin izini sürmek için önemli bir kaynak niteliği taşıyan bu yeni edisyona Prof. Dr. Afet İnan, Prof. Dr. Zafer Toprak, Sadi Borak ve Atatürk’ün kütüphanecisi Nuri Ulusu’nun Gazi’nin kitaplığıyla ilgili yazılarından bölümler eklendi.

İÇİNDEKİLER

Sunuş

Çankaya Kitaplığı

Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar ve Kitaplığı.

Atatürk’ün Kütüphanesi ve Okuma Aşkı

ESKİ VE YENİ YAZILI TÜRKÇE KİTAPLAR

IX

XI

XXIII

ХХХІІІ

Tarih-i Osmânî

Büyük Tarih-i Umumi

Cihan Tarihinin Umumi Hatları

Devr-i İnkılab

Düvel-i İslamiyye

Hamurabi Kanunu

Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair

Tatarların Tarih-i Umumisi

İslam Tarihi

Manzum Rubaiyyat-ı Hayyam Tercümeleri

Orhon Abideleri

Osmanlı Tarihi

Tarih-i İslam

Türk Tarihi

Türkiye Nasıl Doğdu

Türkiye Tarihi

YABANCI DİLLERDEKİ KİTAPLAR

Klanlardan İmparatorluklara

Yunan Halkının Oluşumu

Doğunun Eski Tarihi med Savaşlarına Kadar

Osmanlı İmparatorluğu Tarihi

Uzakdoğu Tarihi: Birinci Cilt

Uzakdoğu Tarihi: İkinci Cilt

Yahudi Halkının Tarihi

Arapların Genel Tarihi

Prehistoryada İnsanlık

Akdeniz Dünyası

Irk, Irklar

Irklar ve Tarih

Türk Alfabe İnkılâbı

Kırgız Sözdizimi

Yerküre ve İnsanın Evrimi

Eski ve Modern Türkler

Türkler ve Tatarlarla İlgili Anıları

Moğol İmparatorluğu

Dizin

Sunuş

“Atatürk çalışma yaşamında, genellikle, yorulmaz bir kudrete sahipti. Okumak onun için en büyük bir ihtiyaçtı. Yabancı dillerden Almancayı da anlamakla beraber, iyi bildiği Fransızcada yazılmış eserleri okumayı yeğlerdi. O’nun dikkatle okuduğu kitapları, siz okuyacak olsanız, işaretlemiş olduğu şekilleri incelediğinizde, kitabın bütün ilginç taraflarının belirtilmiş olduğunu görürsünüz. Tarihi kitapları, daima harita ile izleyerek okur ve savaşlar için ayrıca krokiler çizerdi. En çok okumayı sevdiği konular: Tarih, coğrafya, filoloji, hukuk, sosyoloji, iktisat ve sanat konuları idi. Roman az okurdu, fakat şiirden hoşlanır ve onları asıl şairlerinden ve güzel okuyan edip arkadaşlarından dinlemesini severdi.” Prof. Dr. Afet İnan, Atatürk’ün kitap okuma alışkanlığına dair bunları yazıyor.

Gürbüz D. Tüfekçi’nin derlediği Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları tarafından 1983 ve 1985’te iki cilt olarak basılmıştı. Elinizdeki edisyon Tüfekçi’nin Özel İşaretleri, Uyarıları ve Düştüğü Notlar ile Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar: Eski ve Yeni Yazılı Türkçe Kitaplar ve Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar: Yabancı Dillerdeki Kitaplar adlı çalışmasından bir seçki olarak hazırlandı. Asıl nüshaları Anıtkabir’deki Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Müzesi arşivinde bulunan Fransızca ve eski harfli Türkçe kitaplardan günümüz teknolojisiyle görüntüleri alındı. Eski harfli olan sayfaların ilgili bölümlerinin transkripsiyonları yapılarak bazı kelime ve terkiplerin anlamları metinde köşeli parantez içerisinde verildi. Fransızca kitaplardan alınan sayfalar ise tamamen yeniden çevrildi. Atatürk’ün metin içerisinde altını çizdiği kelime ve cümleler ise koyu renkle yazıldı. Ayrıca sayfa kenarlarında dikkat çektiği kısımlar da dipnotlarda belirtildi. Kitaplarda altı çizili ve işaretli satırlar bulunan sayfalar ile çevirileri, başına ve sonuna işareti konularak ayrılmıştır. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün ilgilendiği ve merak ettiği konuları öğrenmek için önemli bir kaynak niteliği taşıyan bu yeni edisyonda Prof. Dr. Afet İnan, Prof. Dr. Zafer Toprak, Sadi Borak ve kütüphanecisi Nuri Ulusu’nun Gazi’nin kitaplığıyla ilgili yazdıklarından bölümler bulacaksınız.

***

Atatürk’ün kâtipliğini yapan ve yaşamı üzerine araştırmalarıyla tanınan Sadi Borak, Gazi’nin kitapların sayfa kenarına veya sonuna koyduğu işaretlerin anlamı hakkında şu bilgileri veriyor:

“xx: Önemli.

xxx: Çok önemli. müh.: Mühim.

ç. müh.: Çok mühim.

D: Dikkat. Belirtilen fikri kabul etmiyor, ya da şüpheli görüyor.

Atatürk cümlelerin altını bazen kırmızı, bazen de mavi kalemle çizmiştir. Kırmızı kalemle çizdikleri fikri kuvvetli bulduğu ve kendisinin de katıldığı, mavi kalemle çizdikleri ise o fikri beğenmediği anlamına gelir.”

Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün düşünce dünyasını etkileyen eserleri daha yakından tanımanızı sağlayacak.

Çankaya Kitaplığı

Zafer Toprak

Atatürk’ün entelektüel yaşamı üç evreden oluştu. Zabit olduğu dönemde, Manastır İdadisi’nde, Harbiye’de, ardından orduda görevli iken edindiği birikim ilk evreyi oluşturdu. Ardından devlet kuruculuğu sürecinde siyasi kimliği geldi. 1919-1927 arası Milli Mücadele ve Cumhuriyet’in temellendirilmesine yönelik siyasi ve hukuki düzenlemelerin yer aldığı bu evre Atatürk’ün siyaset alanında aktif olduğu dönemdi. Üçüncü evre ise kısmen aktif siyasetten çekildiği ve 30’lu yıllarda kendi “yeni insan”ını aradığı, ulus-devletin yurttaşını inşa etme kaygısını taşıdığı yıllardan oluştu. Harf Devrimi’yle başlayan bu üçüncü evre yaşamının son on yılını oluşturdu. Süreç 1929 Dünya Buhranı’yla birlikte daha bir ivme kazandı.

Özel kitaplıklar son kertede kişisel zihinsel yapıları yansıtıyordu. Ancak Atatürk’ün entelektüel kimliğinin izi sürülürken okudukları kadar yazdıkları, söylev ve demeçleri, halkla, basınla olan söyleşileri ve nihayet yakın çevresinin onunla ilgili anıları da yönlendirici oldu.

Çankaya Kitaplığı’ndaki eserler dikkatle taranırken bir bibliyofil olan yazar bir sürprizle karşılaştı. İlk bakışta bu denli zengin ve güncel bir kütüphanenin Darülfünun dahil herhangi bir çatı altında olmadığını gördü. Cumhuriyet Türkiyesi’nin kuruluş evresinde en güncel kitaplık Çankaya’daydı. Çoğu kitap bizzat Atatürk ve yakın çevresi tarafından yurtdışına ısmarlanmıştı. Çankaya Kitaplığı, tüm reform girişimleriyle eşgüdüm içerisinde olan, o gün için Fransızca üzerinden Batı’nın izini süren bir bilgi hazinesiydi.

Kitaplık ana hatlarıyla Osmanlı’nın çağdaşlaşma sürecinde 18. yüzyıl Aydınlanma çağı düşünürlerini, 1789 Fransız Devrimi’ni ve 1870 ertesi Üçüncü Cumhuriyet Fransası’nı kapsıyordu. Bu evrelerin düşünürlerinin, bir neslin, Atatürk’ün de mensup olduğu Jön Türk neslinin fikir dağarcığını ne denli derinden etkilemiş olduğunu kanıtlıyordu. Atatürk ve mensup olduğu nesil için siyasi şiar, Aydınlanma devriyle filizlenen ve Fransız Devrimi’yle somutlaşan milli egemenlik anlayışıydı. Fransa’nın 19. yüzyılda yaşadığı inişli çıkışlı devrimsel süreci ve onun ardından gelen Üçüncü Cumhuriyet Fransası’nın pozitivist, solidarist, laik dünya görüşü Cumhuriyet’e damgasını vuracaktı.

Atatürk’ün cepheden cepheye tüm İkinci Meşrutiyet yıllarında verdiği mücadelenin ardından Samsun’a çıkışı, Milli Mücadele’yi başlatması, Cumhuriyet’i ilanı ve iktidarını pekiştirdiği dönem bir ulus-devlet inşa sürecini oluşturdu. Siyasi kimliğinin etkin olduğu bu evre 1927’de, Cumhuriyet Halk Fırkası’nın ilk kurultayında rakiplerine sert eleştiriler yönelttiği Nutuk❜la noktalandı. Devlet kurucusu sıfatıyla yaşamının en yoğun evresinde Atatürk bilfiil günlük siyaseti belirledi.

Atatürk 1927 Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresi ve Nutuk’u okuyuşunun ardından günlük siyasetten giderek uzaklaştı. 1928 Harf Devrimi başlangıç olmak üzere kültür sorunlarına eğildi.2 1928 sonrası iç siyaseti ve yönetimi büyük ölçüde İsmet İnönü’ye bıraktı. Orduyu ise Fevzi Çakmak’a teslim etmişti. 1932 yılından itibaren, Avrupa’daki genel gidişat doğrultusunda, kendisine “şef” denmesine karşın hiçbir zaman ülkeyi tek başına yönetmedi. Atatürk bundan böyle karizmatik kimliğiyle günlük siyasetin üzerindeydi.

Kaynaklara bakıldığında 1927’de okuduğu Nutuk ertesi Atatürk’ün verdiği söylev ve demeç sayısı son derece sınırlı kaldı. Cumhuriyet’in onuncu kuruluş yıldönümü dışında, hatip olarak halkın karşısına pek çıkmadı. Toplantı yılı açış konuşmaları dışında, Meclis’e gelerek 1919-1927 arası olduğu gibi siyaseti belirleyecek konuşma yapmadı. Toplantı yılı açış konuşmalarını -Celâl Bayar’ın katkılarıyla hazırlanan 1937’deki hariçgenellikle çok kısa tuttu.

Bu gözlemi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü’nün yayımladığı Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri de kanıtlıyordu. İlk ciltte 1928 sonrası on yıla 418 sayfanın 63 sayfası ayrılmıştı. Erzurum Kongresi’nden 1927 Kongresi’ni açış konuşmasina -ki Nutuk ayrı basılmıştıkabaca sekiz yıllık dönemin söylev ve demeçleri ise 354 sayfa tutuyordu.3 Söylev ve Demeçler’in ikinci cildi de bundan farklı değildi. Toplam 286 sayfadan 1928 ve sonrasına 37 sayfa düşüyordu. Bu evrede en önemli hitabı Cumhuriyet’in onuncu kuruluş yıldönümü nedeniyle yapılan törendeki Onuncu Yıl Söylevi’ydi. Önemli bir kısmı protokoller ve diplomatik konuşmalardan oluşmuştu. Türkiye’yi ziyaret eden yabancı devlet adamlarını, Afganistan kralını, Japon Prensi Takamutsu’yu, Irak kralı, İran şahı, İsveç kralı, Romanya Dışişleri bakanını kabul vesilesiyle ve Balkan…