Birazoku

Osmanlı İmparatorluğu, kritik değişim anlarına kendi sistemi içinde çeşitli yanıtlar üreterek 600 yıl hayatta kaldı. Fakat 18. yüzyılda Batı’nın bilimsel devrimi, aydınlanması ve farklı coğrafyaları keşfi, Osmanlı İmparatorluğu için yeni yanıtlar gerektiren bir dönemin kapısını araladı. Doğu ve Batı yeni bir dünya düzeninin arifesinde, gelenek ile modern arasında birbirlerini yeniden tanıdı, tanımladı.

Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin seyahatnamesi Osmanlıların Batı’ya, Batı’nın Osmanlılara bu yeni bakışının örneğini sunuyor. Yeme içme kültüründen eğlenceye, diplomatik protokollerden devletlerarası ilişkilere farklılıklar ve benzerlikler onun elçiliğinde su yüzüne çıkıyor. Fransa’daki Turqueire modası ile Osmanlı’da matbaanın kurulması bu dönemde nüveleniyor. Mehmed Çelebi’den sonra giden elçiler, kültürel aktarım ve yayılım için bir momentum etkisi yaratarak Osmanlı dünya görüşünü şekillendiren aktörler hâline geliyor.

Osmanlı-Türkiye modernleşme tarihinin siyasi ve kültürel sacayaklarını incelikle ören bu kitap, Batı’nın teknolojide ilerlemesi, ticari yayılması karşısında Osmanlı İmpratorluğu’nun bundan nasıl etkilendiğini özlü bir biçimde anlatıyor.

İÇİNDEKİLER

Türkçe Baskıya Önsöz 11
Önsöz 15
Çevriyazı ve Telaffuz Üzerine Not
1
Elçilik Aracılığıyla İki Toplum Arasındaki
Etkileşim
19
Giriş 19
1
Elçilik ve Seyahatin Başlatılması 24
2
Kültürel Etkileşim 49
3
Geri Dönüş 103
4
Elçiliğin Etkisi 118
11
Etkileşimi ve Batı Etkisini Etkileyen Unsurlar
5
Üç Osmanlı Elçiliğinin Karşılaştırılması 133
111
Osmanlı Toplumunda Batı Etkisinin Yayılmasını
Etkileyen Unsurlar
148
6
Ticaret 148
7
Teknoloji 157
8
Osmanlı Toplumunda Sosyal Gruplar 177
Son 205
Ek A
Mehmed Efendi’nin Elçilik Metni 208
Ek B
Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Maiyeti 210
Ek C
Seyahatin Rotası 212
Ek D
Hediye alışverişi 213
Ek E
Sadrazam’ın Kapı Halkı 216
Kaynakça 218
Dizin 227

Türkçe Baskıya Önsöz

Bu kitabın kökeni, ben 1983 yılında Princeton Üniver sitesi’nde ikinci yıl doktora öğrencisiyken Bernard Lewis’in verdiği “Doğu Batı İlişkileri” dersi için hazırladığım “Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma” dönem ödevime dayanır. Profesör Lewis’ten aldığım bu derste, kendi konumun özetini sınıfta sunmaya kalktığımda bana iyi bir tarihyazarlık dersi vermiş, konuşmamın ilk cümlesi olan “Osmanlı’nın Habsurg’a 1699 yılında yenilmesinin yarattığı hezimet, imparatorlukta karamsarlık yarattı”nın ötesine geçememiştim. Önce Osmanlı ve Habsburg İmparatorluklarının bu zamandaki konumlarını sorgulamış, sonra da yenilgi nedir; imparatorluk ve devlet kavramları arasında ne fark vardır; hezimet nasıl anlaşılır; karamsarlık hangi tarih kaynaklarıyla desteklenebilir sorularını sunumum boyunca tartışmıştık. Ben sınıfta özeti bile sunamadığıma üzülmüştüm. Sonra Profesör Lewis’in ofis saatlerine gidip sunumumu orada tamamlayabildim.

Kendisi neden Osmanlı Batılılaşması üzerine çalışmak istediğimi sorunca, bugünkü Türkiye’yi anlamak için önce modernitenin 18. yüzyılda Osmanlı’ya girişini incelemek gerektiğini düşündüğümü söyledim. Benimle hemfikirdi. Bu bağlamda Lale Devri’nin önemli olduğunu ve Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi’nin Batı’ya ilgiyi gösteren ilk devlet kaynaklarından sayılabileceğini söylemişti. Ben de dönem ödevimi bu sefaretname üzerine kurdum ve incelememi, dönemin çoğunlukla Fransızca olan kaynaklarıyla da pekiştirdim. Ödevi Profesör Lewis okuduğunda beğenmiş, bunu bir yerde bastıralım demişti. Ancak yazdıklarımın miktarı makale için çok uzun, kitap içinse çok kısaydı. Araştırmalarım sırasında, Mehmed Efendi’nin kendisiyle Fransa’ya gelen oğlun Said Efendi’nin daha sonra İsveç’e Osmanlı sefiri olarak gittiğini ve orasıyla ilgili bir de sefaretname yazdığını öğrenmiştim. Acaba baba ile oğulun sefaretnameleri karşılaştırıldığında nasıl farklılık ve benzerlikler vardı? Bu sürede Osmanlı Devleti’nin Batı devletleriyle olan ilişkileri nasıl değişmişti?

Yazıma iki sefaretnamenin karşılaştırmalarını da ekleyince metin kitap boyuna gelmişti. Metni Lewis bir kez daha okudu, Princeton’daki başka hocalara da okuttu ve sonunda kendisinin de yayın kurulunda olduğu Oxford University Press’e yollamamı söyledi. Oxford da metni ismi saklı üç okuyucuya yollamış ve onların raporları da olumlu çıkmıştı. Bunun üzerine yayınevi bana kitap için kontrat yolladı, imzalattırdı ve baskıya geçti. Bir ay sonra Oxford’un New York ofisindeki editörüm benimle tanışmak için beni şehre yemeğe davet ettiğinde şoke oldu. Benim Princeton’da öğretim üyesi olduğumu zannetmiş. Hayır, doktora öğrencisiyim, dedim. Belki ders asistanlığın vardır, o unvanı yazarız, dedi. O da yok, dedim. Ben tarih editörüyüm, umarım sen de tarih doktorası yapıyorsundur, dedi. Hayır, sosyoloji doktorası yapıyorum deyince bütün iştahı kesildi; şimdi bir de sosyoloji editörüne durumu açıklamam gerekecek dedi. Editör benimle yemek yedikten sonra Profesör Lewis’i arayıp metni yazanın Princeton öğretim üyesi değil de sosyoloji doktora öğrencisi olduğunu neden kendisiyle paylaşmadığını sormuş. Lewis de burada önemli olanın benim kim olduğum değil, hem yayınevinin ismi saklı okuyucularının hem de kendi dışındaki yayınevi kurulunun metni okuyup onay vermelerinin olduğunu söylemiş.

Böylece benim Oxford’dan bu ilk kitabım ben henüz Princeton’da doktora öğrencisiyken 1987 yılında, doktora tezimi savunmamdan bir yıl önce çıktı. Ayrıca Profesör Lewis, bu bastığım kitabın malzemelerini artık doktora tezimde kullanamayacağımı zira tezdeki malzemenin basılmamış, orijinal olması gerektiğini vurgulamıştı. Ben de kendisine tezimde arşiv malzemelerine dayalı Osmanlı burjuvazisinin oluşumunu çalıştığımdan bunun bir sorun olmayacağını söyledim. Nitekim daha sonra İngilizce basılan (Oxford 1995) doktora tezim de Türkiye’de bu kitaptan birkaç ay önce Burjuvazinin Yükselişi İmparatorluğun Çöküşü (FOL Kitap, 2023) adı altında yayımlandı. Umarım her iki kitabı da beğenirsiniz. Bu arada isterseniz bana geri dönüşlerinizi gocek@umich.edu adresine yollayarak iletebilirsiniz.

Fatma Müge Göçek

Ann Arbor, 23 Aralık 2023

…