Birazoku

“1950’li yıllarda dönemin büyük felsefecileri arasında dinsel inancı savunan bir kişi bile yoktu. 1990’lı yıllarda Yale’den UCLA’ya, Oxford’dan Heidelberg’e kadar birçok yerde insanın manevi yanını savunan ve geliştiren yüzlerce kitap yazılacak, sel olup akacaktı. Aradaki 40 yıllık süre zarfındaysa sadece ve sadece Alvin Plantinga vardı.”
Kelly James Clark

Tanrı’nın veya tanrıların varlığı sorusu felsefenin ezeli sorularından biri olagelmişse de Nietzsche’nin Tanrı’nın ölümünü ilan ettiği günden bu yana onu doğrularcasına yaşanan acılar, savaşlar, kötülükler bu konudaki tartışmaların sesini uzun süre bastırdı. Ama özellikle yüzyılın ikinci yarısından sonra palazlanan analitik felsefede meydana gelen “metafiziğe dönüş”, dine yakınlık duyan, en azından dinle ilgilenen filozofların tekrar Yahudi-Hıristiyan ve İslam geleneklerinde anlaşıldığı şekliyle Tanrı’nın varlığına duyulan inancın gerekçelerini yeniden değerlendirmelerine, konuya yeni bir bakış ve araçlarla bakmalarına vesile oldu. Alvin Plantinga’nın bu kitabı, yayımlandığı tarihten itibaren “analitik din felsefesi” alanının da en önemli ve sarsıcı eserlerinden biri hâline geldi ve Tanrı’nın ölmediğini ilan etti.
Anselmus’tan Hume’a, Kant ve pozitivistlerden John Mackie gibi modern ateologlara kadar felsefe geleneğiyle hesaplaşan Plantinga, bu abidevi çalışmasında ontolojik, kozmolojik ve teleolojik tanrı kanıtlamalarının eski ve yeni biçimlerinin çıkmazlarını, meziyetlerini ve sunduğu imkânları değerlendiriyor. Tanrı’nın varlığına duyulan inanç ile diğer insanların varlığına ve zihinlerine duyulan inanç arasındaki şaşırtıcı ve sarsıcı bağlantıyı ortaya koyuyor.

İçindekiler
Türkçe Çeviriye Önsöz 11
rıchard swınburne
1990 Baskısına Önsöz 14
Önsöz 18
Birinci Kısım
Doğal Teoloji
1
Kozmolojik Argüman 23
2
Ontolojik Argüman (I) 49
3
Ontolojik Argüman (II) 89
4
Teleolojik Argüman 123
İkinci Kısım
Doğal Ateoloji
5
Kötülük Problemi 143
6
Özgür İrade Savunması 160
Doğrulamacılık ve Diğer Ateolojik İtirazlar 188
Üçüncü Kısım
Tanrı ve Diğer Zihinler
8
Diğer Zihinler ve Analoji 221
9
Analojik Yaklaşıma Alternatifler 247
10
Tanrı ve Analoji 282
Dizin 311

Türkçe Çeviriye Önsöz

Analitik felsefe, yani son 100 yıldır İngilizce konuşulan dünyada uygulanan felsefe, 1960’lı yıllarla birlikte bir “metafiziğe dönüş” yaşadı. Bazı metafiziksel sistemlere olan inancı gerekçelendirmek için, geleneksel felsefi girişimlere geri dönüldü ve bu, bilimin en son keşiflerine karşı duyarlı, titiz argümanlarla yapılmaya çalışıldı. Böylece dine yakınlık duyan ya da en azından dinle ilgilenen filozoflar, Yahudi-Hıristiyan ve İslam geleneklerinde anlaşıldığı şekliyle Tanrı’nın varlığına duyulan inancın gerekçelerini değerlendirmeye başladılar. Alvin Plantinga’nın ilk kez 1967 yılında yayımlanan ve kalıcı bir etki yaratan Tanrı ve Diğer Zihinler adlı kitabı, bahsi geçen bu yeni “analitik din felsefesi” yaklaşımının ilk hacimli eserlerinden biridir.

Plantinga, eserin Birinci Kısmında, Kant tarafından tasnif edildiği şekliyle ontolojik, kozmolojik ve teleolojik argümanlar olarak bilinen doğal teolojinin klasik argümalarını, yani bütün insanlar için aşikâr olan başlangıç noktalarından hareketle Tanrı’nın varlığı lehinde öne sürülen argümanları reddeder. Çünkü Plantinga’ya göre bu argümanların hiçbiri Tanrı’nın var olduğunu göstermediği gibi, onu mümkün bile kılamaz. İkinci Kısımda ise “doğal ateoloji” olarak adlandırdığı, yani Tanrı’nın var olmadığını göstermeyi amaçlayan argümanlara yönelir. Bu bölüm içerisinde, kötülüğün varlığından hareketle öne sürülen Tanrı’nın var olmadığına dair argümanlara iki bölüm, Tanrı kavramının tutarlılığına karşı bazı felsefi argümanlara da bir bölüm ayırır. Plantinga, yine bu argümanların hiçbirinin Tanrı’nın var olmadığını göstermede başarılı olmadığı, hatta onun var olduğunun ya da var olmadığının gerekçelendirilemeyeceği sonucuna varır. Plantinga, Üçüncü Kısımda, diğer zihinler problemine, yani görebildiğimiz ve dokunabildiğimiz diğer insanların bilinçli yaşamlarının durumunu ve onların düşünce ve duygulara, arzu ve inançlara sahip olup olmadığına inanabilmemiz için iyi bir gerekçemizin olup olmadığı sorusuna odaklanır. Bilindiği üzere, diğer insanlar, bizden gelen tepkilere yanıtlar verdikleri gibi, söylediklerimize uygun şekilde karşılık da verirler ve vücutlarına dokunduğumuzda tepki gösterirler. Örneğin birinin vücuduna bir iğne batırdığımızda, canı yandığı için çığlık atması olasıdır. Ancak belki de bu örnekte olan şey, iğneyi batırmanın, acı hissetmeden çığlığa neden olmasıdır ve daha genel olarak, insanların verdikleri tepkiler, bilinçli olmayan bir bilgisayarın tepkileri gibidir, dolayısıyla hiçbir şekilde bilinçli inançları veya arzuları, düşünceleri veya duyguları ifade etmezler. Plantinga, diğer insanların bilinçli bir yaşama sahip olduğuna inanabilmemiz için gerekçelerimizin olduğunu öne süren argümanları da ele alır ve bu argümanların hepsinin başarısız olduğunu iddia eder. Bununla birlikte Plantinga, sezgisel olarak mümkün olduğu için, yine de diğer zihinlerin varlığına duyduğumuz inancın rasyonel olabileceğini öne sürer. Buradan hareketle Plantinga’nın ulaşmış olduğu “geçici sonuç” şu şekildedir: “Diğer zihinlerin varlığına duyduğum inanç rasyonelse Tanrı’nın varlığına duyduğum inanç da öyledir. İlkinin rasyonel olduğu açıktır; demek ki ikincisi de rasyoneldir.” Burada, Plantinga’nın vardığı sonucun yalnızca kendilerini bir Tanrı’nın var olduğuna inanırken bulan kişilerin, bu inaçlarına devam etmelerinin rasyonel olduğuna dair bir sonuç olduğuna dikkat etmemiz gerekir. Nitekim bu sonuç, Tanrı’nın var olduğuna inanmayanların, rasyonel olarak bir Tanrı’nın var olduğuna inanmaları gerektiği sonucunu doğurmamaktadır.

Plantinga, Tanrı inancının rasyonelliği konusundaki fikirlerini, 1983 yılında yazdığı Reason and Belief in God adlı uzun makalesinde geliştirmiş ve böyle bir inancın “uygun şekilde temel bir inanç” olduğunu savunmuştur. Bu fikirlerini, 1993 yılında Warrant: The Current Debate ve Warrant and Proper Function adlı iki kitapta daha da geliştirerek, uygun şekilde temel olan bir Tanrı inancının doğru ve aynı zamanda “uygun şekilde üretilmiş” anlamına gelen “güvenilir” olması hâlinde bir Tanrı’nın var olduğuna dair bilgi teşkil ettiğini iddia etmiştir. 2000 yılında yayımladığı Knowledge and Christian Belief isimli eserinde ise bu fikirlerini, eksiksiz bir Hristiyan teolojisinin iddia ettiği doğaya sahip olan bir Tanrı’nın varlığına duyulan inanca uygulamaya çalışmıştır. Daha sonraki eserlerinde, hem ontolojik argümanlara hem de bütün insanlık için aşikâr olan ve başlangıç noktalarından yola çıkan olasılıklı argümanlara, Tanrı’ya ve diğer zihinlere gösterdiği ilgiden çok daha fazla yaklaşmaya başlamıştır. Hatta 2011 yılında yayımladığı Where The Conflict Really Lies adlı kitabında, hem doğal seçilim yoluyla evrim teorisini irdelemiş hem de ateist natüralizmin doğruluğu söz konusu olduğunda bilişsel yetilerimizin güvenilir olmasının pek mümkün olmayacağını iddia etmiştir. Dahası, buradan hareketle, bilişsel yetilerimiz çoğunlukla güvenilir olduğu için, eğer evrim doğruysa, natüralizmin yanlış olmasının çok muhtemel olduğu sonucuna da varmıştır. Ama elbette, ateizme büyük bir meydan okuma teşkil eden Tanrı ve Diğer Zihinler isimli eserinin, güzel ve basit olan “geçici sonucunu” her zaman savunmuştur.

Rıchard Swınburne

Emekli Felsefe Profesörü, Oxford Üniversitesi Oxford-2024

…