Birazoku

Bu yapıt, ODTÜ Psikoloji Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Nuran Hortaçsu’nun insan ilişkileri konusundaki yirmibeş yıllık birikiminin ürünüdür. Kitapta, insan ilişkileri ile ilgili sosyal psikoloji ve gelişim psikolojisi kuramları karşılaştırmalı bir biçimde sunulmuş, bu alandaki gelişme ve akımla belirtilmiş, bebeklik, çocukluk, ergenlik çağlarındaki ana-baba-çocuk ve arkadaşlık ilişkileri gelişimsel bir bakış açısıyla incelenmiştir.

Önsöz
On sekizinci baharımda, iki ay süren bir gemi yolculuğu sırasında, insan ilişkilerinin çok karmaşık olduğunun bilincine varmış ve bu karmaşayı kendimce çözmek için Sosyal Psikoloji okumaya karar vermiştim. Aradan geçen sûrede herhangi bir karmaşayı çözdüğümü iddia edemem ama çözmeye çalışırken epey zevkli bir yirmi beş yıl geçirdim.
Bu kitabı yazarken başlıca iki amacını vardı. Bunlardan birincisi, kafamdaki birikimi kağıda dökmek, ikincisi ise son onon beş yılda özellikle ABD’de çok gelişen ve değişen bu alanı ilgilenenlere tanıtmaktı, ikinci amacını doğrultusunda, dış yayınlara ağırlık verdim. Umudum, bu konuyu İngilizceden izleyemeyen öğrenci, araştırmacı ve ilgililere yardımcı olmaktır. Kitabın dış yayınlarda bile az rastlanan bir özelliği de, Gelişim ve Sosyal Psikoloji dallarına aynı çerçeve içinde yer vermesidir.
Bu çalışmada aile, dost, arkadaş, meslektaş ve öğrencilerimin katkıları vardır. Onlarla ilişki ve konuşmalarım.
düşüncelerimin belirginleşmesine yardımcı olmuştur. Kendilerine teşekkür etmek isterim. Ayrıca Sayın Bilge Bolükbaşı’na da, büyük bir alçakgönüllülük ve özveri ile metni okuyup dilini düzelttiği için minnettarım. Kendisinin çabalarına karşın, kitapta görülebilecek aksaklıkların vebali tümüyle benimdir.

BÖLÜM 1
İnsan İlişkileriyle İlgili Yaklaşım ve Kuramlar

A.    insan İlişkileri Alanında 1970’li Yıllardan Sonraki Gelişmeler

İnsanlararası ilişkiler, 1950’li yıllardan bu yana Sosyal Psikolojinin geleneksel konularından biri olmuştur. Bu konudaki ilk araştırmalar laboratuvarın dışında yapılmış {Fcstinger. Schacter ve liack. 1960), yerleşim düzeni ve tutum benzerliğinin, zaman içinde insan ilişkilerini nasıl etkilediği incelenmiştir. Bu ilk araştıranlar, sonraları değişik yöntemlerle defalarca bulunacak olan bazı olguları onaya koymuştur. Örneğin, insanlar arasındaki fiziksel yakınlık ve tutum benzerliğinin, dostluk ilişkilerinin gelişmesini olumlu yönde etkilediği sonucuna varılmıştır. Bu ilk araştırmalardan sonra, 1970’li yıllara kadar Sosyal Psikoloji’de kişilerarası çekicilik (inierpersonal aıtraction) adı altında yürütülen araştırmalar, birden çok kuramsal çerçeve altında yürütülmüş ve bazı genel doğrular ortaya konmuştur.
Örneğin, yukarıda da değinildiği gibi, fiziksel yakınlık, tutum, inanç, yaş, sosyal seviye, coğrafi bölge, eğitim, boy, güzellik, yakışıklılık gibi boyutlarda benzerlik, insan ilişkilerini (bazı özel durumlar dışında) olumlu yönde etkilemektedir. Ayrıca, insanların kendilerini maddi veya sosyal yönden ödüllendiren, akla yakın ölçülerde kişisel bilgi veren, konuşurken gözünün içine bakan, duyarlılık gösteren insanlardan hoşlandıkları da saptanmıştır (Bercheid, 1985; Bercheid ve Walster, 1978; Huştan ve Levinger, 1978; Mikula. 1984; Walter ve Walsıer 1979).
Sosyal Psikoloji’de I970’li yıllarda kriz ve insanlararası çekicilik alanında özeleştiri donemi yaşanırken, birikimimiz olan yirmi yıllık ürünün âc değerlendirilmesine başlanmış ve bu alandaki yöntem, kavram ve yaklaşımlara eleştiriler getirilmiştir (Bercheid. 1985; Huston, 1974; Huston ve Levinger, 1978). Bu alana yöneltilen eleştiriler şöyle özetlenebilir:
1.  İnsanlararası ilişkiler konusu, çoğunlukla laborantvar ortamında birbirlerini hiç tanımayan ve yalnızca bu defa karşılaşan insanların tepkileri biçiminde incelemiştir. Bu araştırmalarda kişiler bazen birbirlerini görmeden, yalnızca kâğıt üzerindeki bir takım tutum ve özelliklere tepki göstermişlerdir. Yapay koşullarda yürütülen bu deneyler, gerçek yaşamda karmaşıklık, değişkenlik ve çeşitlilik gösteren insan İlişkilerine ait ilgi üretmekte yetersiz kalmakla ve yanıltıcı olabilmektedir.
2.  Bu araştırmaların çoğunda gerçek etkileşim incelenmemiş, genellikte kişilerin düşünce, algı ve değerlendirmeleri üzerinde durulmuştur. Başka bir deyişle, insanlararası incelenmesi gereken bir olgu, bireyin düşünceleri ölçülerek incelenmiştir. Araştırma birimi olarak en azından iki kişilik gruplar alınması gereken durumlarda, tek kişi ile yetinilmiştir (Kenny, 1988).

3.  İnsan ilişkileri incelenirken, 1970′!i yıllardan Önce üniversite öğrencilerinin arkadaşlık ve flört ilişkileriyle, ilk defa karşılaşan kişilerin birbirlerinden hoşlanıp hoşlanmama nedenleri üzerinde durulmuştur. Çocuk ve yaslıların ilişkileri ile ilişkilerin başlangıçtan bitişe kadar zaman içinde geçirdikleri evreler üzerinde durulmamıştır. Başka bir deyişle, Sosyal Psikoloji araştırmaları, insan ilişkilerinin çok kısıtlı bir bölümünü incelemiştir.
4.  Bu alandaki araştırmalara adını veren “insanlararası çekicilik” kavramı. Sosyal Psikoloji’nin önemli kavramlarından biri olan “tutum” (attitude) kavramından etkilenmiş, bu nedenle olumlu olumsuz uçları olan (hoşlanmak hoşlanmamak) tek boyutlu bir değerlendirme ölçütü olarak düşünülmüştür (Bercheid, 1985). Oysa insanların birbirlerine ilişkin duygu ve düşünceleri tek bir boyutla belirlenememektedir {Passer. Kelley, Michela. 1978; Rands ve Levinger, 1979). Örneğin, çocuğunu hem seven, hem de nefret eden bir kadının duyguları, sevginefret boyutunun ona noktası olan ilgisizlik (ne sevgi, ne nefret) noktası ile belirtilemez. Bu nedenle, insanlararası ilişkilerin incelenmesinde birden çok boyutun gerekli olduğu görüşü ortaya çıkmıştır. Son zamanlarda (Fincham, 1985) değişik tür ilişkilerde değişik boyutların Önemli olabileceği görüşü belirmiştir. Örneğin, anne çocuk ve aşk ilişkisinin farklı boyutlarda incelenmesi gerekebilir insan ilişkilerinin ölçümünde tutum kavramından etkilenmenin ikinci bir sonucu da duygusal boyutunun ihmal edilmesi ve kişilerarası ilişkilerin daha çok kişilerle ilgili olumluolumsuz kararların alındığı karşılaşmalar olarak görülmesidir (Bercheid. 1985).
5.  Kişilerarası çekicilik kavramına ilişkin başka bir eleştiri de, bu kavramın, her türden ilişki için kullanılan çok genel bir kavram olduğu ve farklı duygu ve düşünceleri belirlemekte yetersiz kaldığı görüşüdür. Eleştirmenler, değişik duygu ve düşünceler için farklı kavram ve ölçüm …..