Birazoku

Hint’te insan, yaptığı eylemlerin sonucu olarak (karma) sonsuz kez bu dünyaya gidip-gelmek (samsara=genedoğum döngüsü) zorundadır. Bu yüzden de bir anlamda, yaptığı amellerin bir kölesidir. Bu gidiş gelişlerin belirleyicisi olan karma yasası, ezeli olsa da ondan ve onun yol açtığı kölelikten kurtulmak/özgürlüğe kavuşmak mümkündür. Bu kurtuluş/özgürleşme bütün varlıkların nihai hedefidir; bu yüzden de en yüce mutluluk (mokşa) olarak isimlendirilir. Dini amellerden, bilgiye (metafizik) hatta mantığa varıncaya kadar her türlü bedeni ve zihni faaliyet, karmasamsara çemberinin kölesi olan insanı buradan kurtarma ve ruhunu nihai olarak özgür kılma hedefini gerçekleştirmeye yöneliktir. Bu açıdan bütün faaliyetler, kurtarıcı bir özelliğe sahip oldukları gibi, onların değeri de söz konusu hedefi gerçekleştirmeye yönelik yaptıkları katkıyla ölçülür.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ
KISALTMALAR
GİRİŞ
I. HİNT DİNİ METİNLERİ
A. Şruti
1. Vedalar
2. Aranyakalar ve Brahmanalar
3. Upanişadlar
B. Smrti
1. Ramayana
2. Mahabharata
3. Bhagavad Gita
II. HİNT FELSEFİ OKULLARI
A. Nyaya-Vaişesika
B. Samkhya-Yoga
C. Purva Mimamsa-Vedanta
1. Monizm
a. Advaita Vedanta (Mutlak Monizm)
b. Vişiştadvaita (Nitelikli Monizm)
c. Şuddhadvaita (Saf Monizm)
2. Dvaita Vedanta (Dualizm)
3. Dualizm-Monizm

BİRİNCİ BÖLÜM
I. KURTULUŞU İFADE ETMEK İÇİN KULLANILAN KAVRAMLAR
II. KURTULUŞ ARZUSUNA YOL AÇAN ŞEY:
KARMA VE SAM¬SARA (GENE DOĞUM DÖNGÜSÜ)
A. Karma ve Samsaraya Mahkum Oluşun Sebebi
B. Karma ve Samsara (Gene Doğum Döngüsü)
1. Karma
2. Samsara (Gene Doğum Döngüsü) Anlayışı
3. Karma Ve Samsara Anlayışının Kökeni
4. Karma-Samsara İlişkisi Ve Gördüğü İşlev
5. Kurtuluş Arzusunun Müsebbibi Olarak
Karma-Samsara Olgusu

İKİNCİ BÖLÜM
I. KURTULUŞ ANLAYIŞI
II. KURTULUŞUN GERÇEKLEŞECEĞİ HAYAT SAFHASI
VE BEDENSEL FORM
A. Hayatın Son Safhası; Kurtuluş Safhasıdır
B. İnsan Ancak Beşer Formuna Ulaştığında Kurtuluşu
Gerçekleştirebilir
C. İnsanın Kurtuluşu Gerçekleştirebileceği Ülke ve
Kozmolojik Dönem
III. KURTULUŞTA ETKİN OLAN TARAF BAKIMINDAN
KURTU¬LUŞ
A. Kendi Kendine Kurtuluş
B. Dışarıdan Yardımla Kurtuluş
IV. GERÇEKLEŞECEĞİ YER BAKIMINDAN KURTULUŞ
TÜRLERİ
A. Yaşarken Kurtuluş (Jivan-Mukti)
B. Öldükten Sonra Kurtuluş (Videha-Mukti)
V. MUTLAK KURTULUŞA ULAŞMIŞ OLANLARIN TEKRAR
DÜNYAYA GERİ DÖNMESİNİ SAVUNANLAR

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
I. KURTULUŞA GÖTÜREN YOLLAR
A. Karma-Marga (Amel Yolu)
B. Jnana-Marga (Bilgi Yolu)
C. Bhakti-Marga (Aşk Yolu)

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
I. KURTULUŞ DURUMU
A. Kurtuluşun Neliği
B. Kurtulmuş Olmanın Göstergesi
C. Kurtulan Ruhun Elde Ettiği Nitelikler
D. Kurtuluş Durumunda Karmanın Durumu
E. Ahlaki Sorumluluk Açısından Kurtulan Kişinin Durumu
F. Kurtulan Kişinin Mutluluk-Acı İle İlişkisi
G. Kurtuluş Durumunda Mutluluğu Kabul Edenler
H. Kurtuluş Durumu-Ölüm İlişkisi
I. Kurtuluş Durumunda Yaşanacak Olan Mutluluklar ve
Bunların Bedenle mi Yoksa Bedensiz mi Olacağı Hususu
J. Yaşanan Mutluluk Durumunda Ruhlar Arasında
Bir Fark Var Mıdır?
II. KURTULUŞ DURUMUNDA ATMAN-BRAHMAN İLİŞKİSİ

BEŞİNCİ BÖLÜM
I. KURTULACAK OLANLAR-OLMAYANLAR
A. Kurtulacak-Kurtulamayacak Bağlamında Öteki¬nin
Durumu
1. Yaşarken Kurtulan-Kurtulamayanların Ölüm
Sonrasındaki Durumları veya Hinduizmde Ölümden
Sonraki Hayat
2. Vedalar Döneminde Öte Dünya Anlayışı
3. Vedalarda Cennet ve Cehennem
B. Upanişadlar ve Sonrası Öte Dünya Anlayışı
C. Ölümden Sonra Gene Doğum Döngüsüne Geri
Dönmeyecek Olanlar
1. Dünyada Kurtuluşa Erenler (Jivan-Mukta)
2. Tanrılar Yolunu (Devayana) Takip Edenler
D. Gene Doğum Döngüsüne Geri Dönecek Olanlar
1. Atalar Yolunu (Ptiryana) Takip Edenler
2. Cehennemde Kötü Amellerinin Karşılığını Gördükten
Sonra Dünyaya Dönecek Olanlar
3. Cennete ya da Cehenneme Gitmeden Gene Doğum
Döngüsüne Geri Dönenler
E. Ebedi Mahkumiyetleri Sebebiyle Gene Doğum
Dön¬güsüne Dönemeyecek Olanlar

SONUÇ
KİTABİYAT
DİZİN

ÖNSÖZ

Hinduizm, mevcut dini sistemler içerisinde tarihi insanlık tarihinin en eski dönemlerine kadar uzanan (yaklaşık MÖ. 4000) ve kutsal metinleri sağ salim bir şekilde günümüze kadar gelen iki dinden biri (diğeri Yahudilik’tir); belki de bunların en eski olanıdır. Hem tarihsel olarak kadim bir din oluşu hem de günümüzde dünya dinleri olan Budizm, Hıristiyanlık ve İslam’la yarışacak kadar çok bağlıya sahip olma bakımından önemli bir dindir. Üstelik bu bağlıları, modern dönem öncesi olduğu gibi, yalnızca Hint kökenli insanlardan da oluşmamaktadır. Özellikle on dokuzuncu yüzyılda ortaya çıkmaya başlayan ve yirminci yüzyılda da yenilerinin eklendiği misyoner Hindu hareketleriyle dünyanın her yerinde bu düşüncelere mensup insanlar ortaya çıkmaya başladığı gibi, doğrudan o dini kabul etmeseler bile, modern hayatın yol açtığı, sıkıntılardan uzaklaştırmanın bir yolu olarak özellikle sekülerleşerek dinsel içeriğinden soyutlanan yoga, meditasyon gibi bazı uygulamaları yerine getirmeye çalışan, her dinden insana rastlamak da mümkün hale gelmiştir.
Halid el-Bermeki (92-165) tarafından gönderilen bir kişinin meydana getirdiği bir metin, Biyrunî (973-1061) ve on ye-dinci yüzyılda, yazarı tam olarak tespit edilemeyen ve Farsça kaleme alınmış olan Debistânu’l-mezâhib gibi eserlerle çok erken bir dönemden itibaren Hint’le ilgili, sahih bilgiler İslam dünyasına girmiş olmasına rağmen, Hint’te kurulan İslam devletleri dönemindeki metinler bir kenara bırakılırsa, Hint’le ilgili din ve dini düşünceler, felsefeler hakkında ciddi çalışmaların, (en azından iyi bildiğimizi düşündüğümüz günümüz Türkiye’sinde) modern dönem de dahil çok fazla olduğu söylenemez. Hint alt kıtası dışındaki bölgeler için, konuyla alakalı ciddi çalışmaların yokluğunun bir gerekçesi olarak, burası ile olan kopukluk bir gerekçe olarak ileri sürülebilse de, özellikle sınırların ortadan kalktığı ve her dinden ve kültürden (bu din ve kültürlerin temsilcileri olan hatta onları yaymaya çalışanların da dahil olduğu) insanlarla her yerde karşılaşma artık bir vakayı adiye haline geldiği için, böyle bir gerekçe de artık makul olmaktan çıkmıştır. Bu tür karşılaşmalar, bizim için ne kadar ulaşılmaz bölgelerde olursa olsun farklı kültürlere mensup olan insanlar hakkında bilgi sahibi olmayı zorunlu hale getirmiştir. Zorunlu olan bilgiler arasında söz konusu dinlerin ana konuları yer alıyor olsa da, bu dinlerin başka dinlere mensup olan insanlara bakışını belirleyen, “öteki” anlayışı önemli bir yer tutar. Bu öteki anlayışını, belirleyen ise o dinin kurtuluş anlayışıdır. Öteki bağlamında zikretmiş olsak da, esas itibariyle kurtuluş bütün dinlerin özünü oluşturan bir özelliğe sahiptir. Neden kurtulacağı, nasıl kurtulacağı ve kurtaracak olanın kim olduğu; kurtuluşun nerede gerçekleşeceği gibi konular bakımından aralarında bir takım farklılıklar bulunsa da, onu bütün dinlerde görmek mümkündür. Daha ileri giderek, dinlerdeki bu anlayışın aslında dinin bütün yapısını belirlediği dahi söylenebilir. Çünkü, özellikle birer kurtuluş dini olan Hinduizm, Budizm ve Hıristiyanlık gibi dinler, bir anlamda bu anlayışın açılıp genişlemesinden ibarettir. Bu kadar hayati bir öneme sahip olmasına rağmen, genel olarak dinlerin kurtuluş anlayışının bir araştırma konusun olarak ele alınmasının tarihi yirminci yüzyılın ilk çeyreğinin ötesine geçmez. Bunun batı Hıristiyan dünyası için sebeplerinden birisi, Hıristiyan dünyanın kurtuluşu kendisine has bir kategori olarak görmesi, bu yüzden de öteki dinleri bu kategorinin içine dahil etmekten kaçınmasıdır. Ancak özellikle II. Vatikan konsili sonrasında kilise, geçmişte kurtuluşun başka dinler bağlamında çalışılmasına engel oluşunun aksine, motive edici bir fonksiyon icra etmiştir. Bu konsilin resmi olarak başlattığı diyolog sürecinin bir sonucu olarak, dinlerin ötekine bakışı; bu bakışı belirleyen kurtuluş anlayışı olduğu için de kurtuluş anlayışı gittikçe daha önemli bir hale gelmeye başlamıştır.

Hem Hinduizm’in bir milyara yaklaşan inananının bulunması ve dünyanın her yerinde misyonerlik faaliyetleri sonucu olarak yayılması hem de dinlerin ötekine bakışı bağlamında kurtuluş anlayışının daha önemli bir hale gelmesi ve burada zikredilen her iki konuya dair (birincisi hakkında çok az akademik çalışma, yabancı kaynaklardan çeviri metinler bulunsa da; ikincisinden Hinduizm’in ötekine bakışı hususunda bir çalışma, Ali İhsan Yitik, “Hinduizm’in Diğer Dinlere Bakışı”, “Hinduizm’in Diğer Dinlere Bakışı”, Dinler Tarihi Araştırmaları, I, Dinler Tarihi Derneği Yayınları, Ankara 1998, 129-145 dışında) zikre değer eserlerin bulunmaması , Hinduizm bağlamında kurtuluş anlayışının bir çalışma konusu olarak seçilmesinde etkili olmuştur. Böyle bir tercihin, Hinduizm’i anlama hususunda reddedilemeyecek, hatta vazgeçilmez bir önemi haiz olduğu, çalışma okunduğunda daha açık bir şekilde görülecektir. Ayrıca buraya, diğer kurtuluşçu dinlerden farklı olarak Hint’te kurtuluş düşüncesinin insanın özgür olması anlamında anlaşıldığını ilave etmek de, kurtuluş öğretisinin çalışıldığı bir kitaba, niçin Hint Dini Düşüncesinde İnsanın Özgürlük Arayışı gibi bir ismin verildiğini anlaşılması açısından önemlidir. Dolayısıyla, zaman zaman kurtuluş/öz¬gürlük, kurtulma/özgürleşme gibi kullanımlara yer vermiş olduğumuz gibi, bu şekilde yazılmayan kurtuluş, kurtulma gibi yerlere “özgürlük/özgürleşme” kelimelerini koyarak okumak da makuldür.

Hinduizm’de kurtuluşu ele alan bu çalışma, giriş, beş bölüm ve sonuç kısmından oluşmaktadır.

Girişte, metinde kullanılan Hint kutsal metinleri ve bu metinler üzerine yapılan yorumların bir sonucu olarak ortaya çıkan; Hinduizm içinde kabul edilen altı dini-felsefi okul (şaddarşana) hakkında bilgiler verilmiştir. Bu, ilgili yerde de ifade edildiği gibi metin içindeki atıfların daha iyi anlaşılması maksadıyla yapılmıştır.

Birinci bölümde, kurtuluşu ifade etmek için Hint dini-felsefi metinlerde kullanılan kavramlar, kurtuluş arzusuna yol açan karmasamsara, onların kökeni, kurtuluşta oynadıkları rol ele alınmıştır. İkinci bölümde kurtuluştan ne anlaşıldığı, bunu gerçekleşmesi mümkün olan hayat safhası, varlık formu; kurtuluşa ulaşmada beşeri çabanın mı yoksa tanrısal inayetin mi etkin olduğuna dair yaklaşımların yanı sıra, kurtuluşun gerçekleştiği mekan olarak bu dünya ve ölümden sonrası incelendi. Üçüncü bölümde, kurtuluşa götüren ve Hint dini-felsefi düşüncesi tarafından genel bir kabul gören yollar, kaynaklardan hareketle ortaya konulmaya çalışıldı. Dördüncü bölüm, kurtuluşun mahiyeti, kurtulmuş olmanın göstergesi, kurtuluşta karmanın durumu, kurtuluş-ölüm ilişkisi ve kurtuşta atman-brahman ilişkisi ele alındı. Beşinci ve son bölümde, kurtulacak-kurtulamayacaklar bağlamında Hinduizm’in kendi içindeki mezheplerin birbirlerine ve öteki dinlere bakışı ortaya konduktan sonra, yine kurtuluş bağlamında olmak üzere, kurtulan ve kurtulamayan ruhların ölümden sonraki durumları, yani bir anlamda Hinduizm’de öte dünya, ahiret, cennet-cehennem meselesi incelendi. Sonuç kısmında ise, çalışmada ulaşılan sonuçlar özet halinde verildi.

Çalışma içinde mezkur konu ele alınırken, modern yazarların eserleri de kullanıldığı için, sanki herhangi bir zaman sınırlaması yok gibi gözükse de, esas olarak Vedalardan başlanmış ve modern öncesi denilebilecek olan döneme kadar kurtuluş anlamıyla ilgili olan yaklaşımlar dikkate alınmıştır.
Kitabiyat kısmında yer verilen kitap ve makaleler hakkında da birkaç şey söylemek gerekirse, burada zikredilen kitapların tamamı çalışma sırasında kullanılmış olan metinlerden ibaret değildir. Okunduğu halde kullanılmayan, ele aldığımız konuyla doğrudan alakalı olmadığı ya da çeşitli gerekçelerle kullanma imkanımız olmayan metinler de, sonraki çalışmalar için faydalı olur gerekçesiyle yer verilmiştir.

Bu çalışma birçok kişinin maddi ve manevi katkısı sonucu oluştu. Malzemelerin toplanması için İngiltere’ye gidişim sırasında desteklerini gördüğüm İlim Yayma Vakfı’na, kadim dostlar Ahmet Şenaltun ve Gürbüz Deniz’e teşekkür ediyorum. Yine bu yaban diyarda geçirdiğim sıkıntılı günlerde, her zaman desteğini yanımda hissettiğim, varlığıyla dayanma gücü bulduğum sevgili eşim Sevim’e; bu sıkıntıları benimle bire bir yaşayan Gürbüz Deniz’e ve Mustafa Özbaş’a en kalbi şükranlarımı sunuyorum. Çalışmanın yapılması sırasında, tatillerini berbat ettiğim ancak bundan şikayet etmek yerine sürekli olarak teşviklerini gördüğüm, sıcacık sevgilerini hissettiğim kızım Feyza Betül’e ve oğlum ve Ömer Faruk’a; son olarak sağladıkları huzurlu çalışma ortamından dolayı İSAM kütüphanesi ve çalışanlarına teşekkür etmek istiyorum.

Fuat Aydın/İstanbul-2005

KISALTMALAR

a. g.y. : Adı geçen yer.
a.g.e. : Adı geçen eser.
a.g.m. : Adı geçen makale.
a.y. : Aynı yer
bkz. : Bakınız
DBR : Dictionary of Beliefs and Religions
DCR : A Dictionary of Comparative Religion
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
EEPR : The Encyclopedia of Eastern Philosophy and Religion
ER : Encyclopedia of Religion
ERE : Encyclopedia of Religion and Ethics
JAS : Journal of Asiatic Society
RT : Review of Theology
S : Sayfa
t.y. : yayın tarihi yok
y.y. : yayın yeri yok
GİRİŞ

Elinizdeki çalışmanın amacı, Hint Dini düşüncesindeki “kurtuluş” anlayışını ortaya koymaktır. Söz konusu anlayışın ortaya konulmasında, ilk olarak başvurulacak olan metinler, Hintliler tarafından kutsal kabul edilen kitaplar; ikinci olarak ise, bu metinlerde yer alan kurtuluşla ilgili ifadelerin daha sonra nasıl anlaşıldığını görmek maksadıyla, söz konusu metinlerde bulunan dini-felsefi konular üzerine yapılan yorumların bir sonucu olarak ortaya çıkan Hint dini-felsefi okullarının görüşleri olacaktır. Bunlar yapılırken de, mümkün olduğu ölçüde yukarıda zikredilen -hem kutsal hem de dini-felsefi okullarınmetinlerin/nin kendileri kullanılacak; buna imkan bulunmadığın da ise, kurtuluşla ilgili yapılmış olan modern çalışmalarda bu metinlerin ve felsefi okulların konuyla ilgili görüşlerine yapılan atıflardan istifade edilecek-tir.
Bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi, elinizdeki çalışmanın iki temel kaynağı vardır. Bunlardan biri Hint kutsal metinleri diğeri ise, Hint dini ve felsefi okullarıdır. Söz konusu kaynaklardan ve Hint dini-felsefi okulların kurtuluşla alakalı yaklaşımlardan çokça söz edileceğinden, bunlardan söz edildiği her yerde arka plana dair bilgi vermek yerine, burada yapılan atıfların anlaşılır olmasını sağlayacak ölçüde kutsal metinler ve bu dini-felsefi okullar hakkında bilgi vermek faydalı olacaktır. Söz konusu bilgiler verilirken, aynı zamanda dipnotlarda konunun çalışılması sırasında kullanılan metinlerden de söz edilecektir.
I. HİNT DİNİ METİNLERİ
Hint dini metinleri, insanlık tarihinin günümüze kadar gelen en eski metinlerini oluşturmaktadır . Ortaya çıkışlarına dair ileri sürülen tarihler MÖ. 6000/4000-2000/1100  arasında değişen söz konusu yüzyıllar boyunca nesilden nesile, bu-günkü geleneksel eğitimde olduğu gibi ezberlenerek şifahi olarak aktarılmış ve ortaya çıkışlarına nispetle oldukça geç bir dönemde yazıya geçirilerek sınırlarının tespiti yapılmıştır. Çok geniş bir kutsal metin külliyatı var olsa da bunların hepsi aynı derecede, kabul edilmezler. Hintliler oldukça erken bir dönemden itibaren, otoriter edebiyatı kendisine uygun olarak kategorize ettikleri kesin ve yaygın bir şekilde kabul görmüş teolojik bir epistemoloji geliştirmişlerdir. Kurtuluşa ulaşmada vasıta olan üç tür kutsal metin grubu kabul edilmiştir: Prasthana traya (üçlü sistem). Bu da, şruti, smriti ve nyaya ya da prmanadan oluşur. Şankara’dan itibaren bu üç grup Vedantacılar tarafından Upanişadlar, Bhagavad Gita ve Brahmanasutrayla özdeşleştirilmiştir. Başka okullar, mesela Mimasakalar bu hususta Vedantacılarla hemfikir değildirler . Dahası, Hinduizm’in farklı dalları da ortodoksi ve heterodoksiye dair düşüncelerine uygun olarak bazı metinleri kabul eder bazılarını ise kabul etmezler. Ancak, hem amacımızın dışına çıkmamak için sözü fazla uzatmamak hem de çalışmada kullandığımız kaynakların niteliğinden dolayı kendimizi, geçmişte olduğu gibi bugün de Hinduizm için yaygın bir kabul gören ikili ayırımı yani, şruti ve smriti ayırımını ve bunlar içinde yer alan kitapları; bunlar içinde de bizim doğrudan kaynak olarak kullandıklarımızla sınırlamak zorundayız.